1967 елда «Художественная литература» нәшрияты тарафыннан рус совет шагыйре С. А. Есенин әсәрләренең 3 нче томы чыгарылды. Бу томга шагыйрьнең поэмалары, шул исәптән «Кара кеше» поэмасы да кертелгән. Есенин иҗатын яратучылар, аның поэтик сүзенә гашыйклар шактый бездә. Есенин илен, җирен, үз иленең күген, крестьянын, ат-сыерларын, каеннарын җырлаган, шуларга гашыйк булган. Әнә шуңа күрә Сергей Есенин ул рус шагыйре генә түгел, татарныкы да, мариныкы да, чувашныкы да. Талантлы әдипләр һәрвакыт уртак булалар…
Ләкин сүз ул турыда, мәгълүм хакыйкать турында бармый әле. Сүз иң гади бер хәреф хатасы турында. Есенин иҗатын яратып укучылар «Кара кеше» поэмасындагы бер хәрефнең алыштырылганлыгын тотып алганнар. Есенинның кулъязмасында «ч» белән «г» хәрефләренең график сызмасы бертөсле үк икән. Менә шул «Кара кеше» поэмасында мондый юллар бар:
Голова моя машет ушами,
Как крыльями птица.
Ей на шее ноги
Маячить больше невмочь.
1926 елда ук «ночи» (күплек санда, баш килешендә) сүзен кемдер «ноги» дип укыган да типографиягә җибәргән, һәм шуннан бирле поэтик строфа әнә шундый мәгънәсез бер кисәкчәгә әйләнгән дә калган һәм җыентыкларга кереп йөргән. Имеш, аякның муены була! «Ей на шее ноги!» Ләкин аз гына игътибар кирәк икән. Шундагы бер хәрефне «ч» итеп укысаң, шигырь строфасының укылышында менә дигән аллитератив бер яңгыраш табыла икән! Кемдер заманында бу ялгышлыкны тоткан һәм типографиягә җибәреләсе экземплярда төзәткән. Әмма төзәтүгә игътибар итмәгәннәр. Бу мәсьәләне 1971 елда «Литературная газета»да В. Вдовин күтәреп чыкты. Аңарчы бу хатага язучы С. Злобин игътибар иткән икән. «Аякның муены буламыни?» дип рәнҗеп язган ул шагыйрьнең сеңлесе Александра Александровнага. Бер хәреф хатасы белән әнә шундый күренекле кешеләр кызыксынганнар, битараф калмаганнар.
Безнең дә Тукаебыз бар, безнең дә Тукай әсәрләре, ел саен ук булмаса да, бик еш басылып торалар. Хәер, ел саен ук дип тә була. Мәктәп дәреслекләрен ел саен чыгарабыз бит, Тукай әсәрләре кермәгән әдәбият-хрестоматияләрне табу кыен.
Гадәт буенча, дәреслекләргә Тукай шигырьләрен дүрттомлыктан алалар. Инде соңгы елларда «Бер татар шагыйренең сүзләре»н дөрес укуга ирештек, «Күкрәк биреп» дигәнне шагыйрьчә дөресләдек, «күкрәк киереп» дип алдык. М. Гафуриның «Кызыл байрак» шигырен дә Гафурича бирә башладык. Ләкин беренче чыганаклардагы текстлар белән бүгенге Тукай китапларындагы текстлар арасында аерымлыклар әледән-әле очрап торалар. Менә мәшһүр «Сайфия» шигырен генә алыйк:
Килсә байның ач халыкны күзгә-күз мыскылласы,
Яллый ул, әлбәт, пароход, анысы – байлар юргасы.
Ярда торгач, ач халыкка йөз дә бирми туп-туры
Юргалый ул шунда тиз-тиз, кайда бар сайфиясе.
Менә күп еллардан бирле калын-калын китапларда текст шулай бирелеп килә. Ләкин логик имгәнешне укыган вакытта интуиция белән сизәсең: монда язылганча, татар бае ярлы халыкка ярда торганы аркасында йөз бирми булып чыга. «Ярда торгач, ач халыкка…» әллә нәрсәсе туры килми моның. Башкачарак түгелме икән? Тукай шигырьләре кертелгән бер китапны ачабыз, икенчесен… Ниһаять, «Сайфия» басылган «Шура»ның 1911 елгы 18 нче санын алып карыйбыз: Тукай шигъри сүзгә алай җавапсыз карамас! Анда болай:
Ярда торган ач халыкка йөз дә бормый…
«Н» хәрефенең «ч» хәрефе белән алмашынуы әнә шулай еллар буе шигырьнең ялгыш укылышына сәбәп булып килгән. 1974 елда чыгачак мәктәп дәреслек-хрестоматиясендә бу хата хәзер төзәтелгән. Шул ук дәреслектә «Олугъ юбилей мөнәсәбәте илә халык өмитләре» дигән шигырьнең дә бер хәрефе төзәтелде, төп текстка туры китерелде. Аннан соң, бу шигырьнең исемен Тукайча йөртергә иде! Тукай «өмидләре» дигән, ә без тотабыз да «өметләре» дип йөртәбез.
Әдәбият тарихында авторның үз кулына тотып үзе укыган корректурада да хата калган очраклар була. Авторның да хәлен аңларга мөмкин. Яңа басылып килгән әсәренең корректурасын укыганда ул тыныч күңел белән укый алмый, дулкынлана. В. Вдовин әлеге мәкаләсендә15 Тургеневның үз кулы белән тоткан корректурада бер юлның төшеп калганын һәм моның соңыннан текстологлар тарафыннан «торгызылганын» әйтә. Андый очраклар Гончаров әсәрләре белән дә булган икән.
Тукай да әллә югыйсә «Мәкаләи махсуса» әсәренең корректурасын укыганда шулай бер онытылып алганмы? Анда, мәсәлән, логикага бик үк туры килеп бетми торган бер җөмлә бар. «Мәҗит әфәнде Гафури белән күрештек, – дип яза анда Тукай. – …Читтән безне караган кеше, икебезне әле генә хисапсыз каты шаярып, соңра аналары кыйнап, бер минут элек кенә елаудан туктаган балаларга охшатыр иде.
Ни эшлик соң? Шаярыр идек – әле генә язмыш ханым кыйнаган; елар идек – әле күздән яшебез дә кипкән».
Логик яктан килгәндә, болай булырга тиеш: «әле күздән яшебез дә кипмәгән». Моны җөмләнең алдында «әле» сүзе булу да күрсәтеп тора. Моннан алдагы җөмлә дә «яшебез дә кипмәгән» булырга тиешлегенә ишарә ясый. Чөнки «бер минут элек кенә елаудан туктаган балаларга охшатыр иде» ди шагыйрь, ягъни, болар әле генә елаган балалар төсле, тагын еларга әле күздә яшь тә кипмәгән.
«Ялт-йолт» журналында Тукайның үзе исән чагында, 1912 елның июлендә басылган бу текст. Моның корректурасын Тукай үзе укый алганмы? Журнал чыккан көннәрдә ул Казанда булганмы? Наборщиклар ялгышмаганнармы? Текстны укыгач, шундый шик туа.
Йомгак: бүгенге әдәбият галимнәре арасында текстология эшенә әһәмиятне көчәйтергә кирәк. Тукай һәм аның замандаш әдипләренең китапларын чыгарганда текстларны беренче чыганаклар буенча яңабаштан дөресләп, тикшереп чыгарга кирәк. Бу – күп вакыт, күп түземлелек сорый торган, ләкин галимнең эше, гомумән, түземлелектән гыйбарәт түгелмени?
Тик бер генә хәреф хатасы ул, ә әдәбият тарихы өчен аны төзәтү никадәр мөһим эш.
Социалистик Татарстан. – 1973. – 21 ноябрь
Әдәбият тарихыннан шундый бер хәлне сөйлиләр: ХIХ йөз француз шагыйре Шарль Бодлер әле яшь, билгесез чагында танылган әдәбият тәнкыйтьчесе һәм язучы Теофиль Готье янына күрешергә килгән икән. Ихтимал, яшь шагыйрь француз әдәбиятының танылган вәкиленә үзенең беренче шигырьләрен алып килгәндер; ихтимал, аның өлкән әдиптән мактау сүзләре ишетәсе яки киңәш аласы килгәндер. Әмма Т. Готье аны сорау белән каршы алган:
– Сез сүзлекләр укыйсызмы? – дигән ул.
Бодлерның бәхете бар икән:
– Укыйм, – дигән ул, – һәм бик яратып укыйм.
А. Франсның язуына караганда, Т. Готье үз гомерендә бик күп сүзлекләр, белешмәлекләр, сәнгать, һөнәр турында күп кулланмалар укыган һәм сүзлекләрдән файдаланырга яратмаган язучыны язучы исемен йөртергә лаек түгел дип исәпләгән.
Нигә кирәк булды әле бу? Сүз башы бит «Карурман» иде. Шагыйрь Илдар Юзеевның шул исемдәге яңа китабын укыганда хәтергә төште бу, «Карурман»га кергән шигырьләрнең бер циклы тарихи темага язылган икән. Әнә шул шигырьләрне укыганда, шагыйрьнең бөтендөнья тарихы белән эш иткәнен, төрле чорларны, төрле халык вәкилләрен үзенә тасвирлау объекты иткәнен күрәсең. Монда ХVI йөз шагыйре, хан кабере сакчысы Мөхәммәдьярның сыкрану тавышын ишетәсең; монда зур акыл иясе, инквизиция корбаны Джордано Бруноның оптимистик авазын ишетәсең; китапта Пугачёвның көрәштәшләре Бәхтияр Канкаев һәм Мәсәгут Гомәрев; анда гали зат Н. Кибальчич һәм Х. Гримау, легендар шагыйрь Муса Җәлил… Никадәр язмышлар, никадәр тарихи материал, ничәмә-ничә шәхес. Шагыйрь әнә шулар арасында адашып, югалып калмыймы? Лирик хисләргә бирелеп, тарихи дөреслеккә хилафлык кылмыймы? Ягъни автор үз предметын яхшы беләме? Бер дә шикләнмичә әйтергә мөмкин, Илдар Юзеев тарихи фактлар белән сак һәм төгәл эш итә, үз предметына – тасвирлау объектына – зур җаваплылык белән карый.
Тарихи фактлар белән эш итүдә төгәллек һәм җаваплылык – язучының әдәби культура дәрәҗәсе күрсәткече. Бу – аксиома.
И. Юзеевның яңа шигырьләр җыентыгын укыганда, берничә нота әледән-әле рефрен булып яңгырап ала. Шуларның берсе – авыл, бүгенге заман колхоз авылы темасы. Шагыйрь гомерен никадәр генә шау-шулы шәһәрләрдә уздырмасын, туган туфрак, туган авыл темасы аның поэзиясенә башка барлык аһәңнәрне күмеп калдырып бәреп керә. Кем әйтмешли, аның бу аһәңдәге шигырьләреннән «кыр казы» исе килә. Бер карасаң, шагыйрь тыныч күктә калыккан тулган айны С. Есениндай «кулларына алып» сөя, «зәңгәр ефәк шәл сыман» тауларны «Ай башына бәйләргә» жәлләп тора. Икенче карасаң, Такташтай, бала чагын сагына, Такташча шукланып авылда бер йөрисе, сабый чактагыча йөрисе килә.
Түбән очтан кайтып керимче бер
Урам тутырып елап, кыйналып…
Ә кайбер шигырьләрендә С. Хәким белән бер нотада көйли; ерактан әнкәсе җибәргән мәтрүшкәләр аны «гамьсез төннәрдән» сискәндереп уята.
Хәер, шагыйрьнең гамьсез төннәре бармы икән? Әле күптән түгел генә аның иҗатына багышланган, «Казан утлары»нда басылган зур мәкаләдә Т. Галиуллин шагыйрьнең төп иҗат юлларын, андагы үзенчәлекне билгеләде. И. Юзеев иҗатындагы төп сыйфатны ул «югары мәгънәсендәге кешелеклелек» дип атый. Шулай икән, шагыйрь- нең «гамьсез төннәре юк». Әнә шуннан шагыйрьнең бу җыентыгындагы икенче бер рефренны да сизми калу мөмкин түгел: ул – сугыш авазлары. Илдар Юзеевлар буыны моны оныта аламы соң? Шагыйрьне әнә шундый хәвеф сискәндереп җибәрә. Яшь ирләрнең чалгы янауларын ишеткәндә дә ул хәвефләнеп куя: бу тавышлар –
Йөрәкләрдә уелып калмасмы?
Киленнәрнең яшьлек чәчәкләре
Атар-атмас коелып калмасмы?
Шагыйрь сугышның халкыбыз өчен афәт кенә түгел, ә зур сынау булганлыгын үзенчә тасвирлый. Әнә шул зур сынаудан читтә калган, сугыш вакытын ваемсызлыкта уздырганнарга шагыйрь кискен, каты хөкем чыгара.
«Туган җир һәм бала» исемле шигырьдә исә зур сынауда сынаткан шәхеснең фаҗигасе гротеск дәрәҗәсенә җиткерелгән. Жанр ягыннан аны, ихтимал, баллада дип атап та булыр иде. Диалог формасында булуы белән исә ул Гётеның мәшһүр «Урман патшасы» дигән балладасын хәтерләтә. Сугышта сынаткан, илен саткан егет үзенең әнисе янына кайта. Аны туган өе дә, әнисе дә, чишмә дә, хәтта зират та кабул итми. Чөнки:
Күңелләр, капкалар, зиратлар бикләнгән.
И. Юзеевның бу шигырен тетрәнмичә уку мөмкин түгел. «Авылым легендасы» да шундый ук эмоциональ потенциягә корылган. Ләкин монда инде – якты образ, легендар Кәрам образы. Арттырып әйтү булмасын, сугышта һәлак булган халык улының кеше хәтерендә шулай легенда булып яшәве, шул авыл кешеләренең күңел түреннән чыкмавы турында шундый поэтик көч, осталык белән язылган башка шигырь тагын кемдә генә бар икән?
О проекте
О подписке