Унізе ігралі на піяніна. Цяжкія і халодныя гукі, нібыта вялікія кроплі дажджу, са звонам падалі ў пустэчу і разбіваліся аб штосьці нябачнае на сотні меншых, але і гэтыя, меншыя, як яму здавалася, былі такія ж цяжкія і халодныя.

Па падаконні барабаніў дождж. Ён раздражняў, не даваў засяродзіцца і супакоіцца.

Потым чуваць было, як у лейтэнантавай кватэры штосьці соўгалі, насілі, перастаўлялі – відаць, Тоня на свой густ перарабляла ўсю ранейшую Ірчыну ўтульнасць. З пакоя над ім – ён пазнаў гэта па цяжару і рыпу – высунулі шафу, а на яе месца ўнеслі, мусіць, тахту і паставілі якраз там, як стаіць яна ў іх: далей ад акна, упрытык да самай сцяны. I, відаць, самі, стаміўшыся, як стаялі, так і паваліліся на яе – аж цяжка зарыпелі спружыны. Вовачка бегаў у другім пакоі, і Алег зразумеў, што яны, радасныя і шчаслівыя, цалуюцца.

Само сабою рэзка і непрыемна, нібы пах нашатыру, ударыў у галаву ўспамін, як аднойчы, калі ўжо не было Іркі, Сашка доўга званіў да іх, а Алег якраз быў на кухні і не чуў гэтага званка. Калі ўсё ж адчыніў дзверы, лейтэнант хітравата паглядзеў на яго і, падміргнуўшы, сказаў:

– Даруй, я, мусіць, цябе патрывожыў. Разумею, разумею, не тлумач: калі такое, – тады хай сабе ўвесь свет руйнуецца, табе не да яго.

Памаўчаў і заратагаў:

– Вось бы мне зараз адчуць, як свет руйнуецца.

Жарт быў зноў жа грубавата-пошлы, і Алег не змаўчаў, сказаў пра гэта суседу.

Зараз ён уявіў, як яго Тоня сядзіць на Сашкавых каленях, як той гладзіць яе, а яна – і Алег быў у гэтым чамусьці перакананы – сама грудзямі прыціскаецца да лейтэнанта, абдымае яго за шыю і сваімі поўнымі вуснамі шукае, як некалі шукала і Алегавы, вусны новага мужа. Кроў кінулася яму да галавы, вачам стала рэзка і горача, рукі сутаргава расшпілілі сарочку, нават разарвалі – ён толькі пачуў, як адскочылі гузікі і пакаціліся па падлозе. Але і пасля гэтага рукі не супакоіліся – яны шукалі чаго-небудзь яшчэ. Выпадкова пальцы намацалі вазу з чэшскага шкла, якую ён падараваў калісьці Тоні на дзень нараджэння, – яна якраз стаяла на століку ля тахты – і Жавейка, нібы ўзрадаваўшыся гэтаму, схапіў яе і з усяе сілы шпурлянуў у супрацьлеглую сцяну.

Наверсе стала ціха-ціха – там, відаць, пачулі грукат. Звон разбітага шкла, якое пасыпалася на падлогу, працверазіў і Алега. Бо спачатку ў яго было несцярпімае жаданне падхапіцца з тахты, пабегчы туды, наверх, раз’юшана званіць, званіць, званіць, аж пакуль не адкрыюць, не разбіраючы асабліва, надаваць аплявух таму, хто адчыніць, потым знайсці ў пакоях і другога, пацягаць за валасы і яго, пабіць усе вокны, памалаціць у хаце ўсё, што можа біцца, схапіць свайго Вовачку і ўцячы з ім з гэтай ненавіснай кватэры.

У галаве было тлумна, у вушах шумела, і яму здавалася, быццам ён правальваецца ў нейкую глыбокую яму – аж вецер, адстаючы, свішча недзе за ім. Гэтакі стан у яго, ён помніць, ужо быў – тады, здаўшы апошні экзамен у школе, хадзіў ён з хлопцамі на рэчку купацца і ледзь там не ўтапіўся. Шырока растапыранымі пальцамі, сутаргава, як за нешта цвёрдае, выратавальнае, за што можна ўчапіцца і ўтрымацца, хапаўся тады Алег за ваду, стараўся заціснуць яе ў кулакі, але яна цадзілася праз пальцы, выслізгвала са жменяў, і ён ішоў усё глыбей і глыбей – на дно…

Ён узняўся і сеў. Крыху ачуўшыся, пачаў дыхаць раўней і ўспомніў, што самая лепшая рада, якую чалавек можа даць сабе ў такі момант, – гэта паспрабаваць угаварыць самога сябе.

– Пачакай, пачакай, – разважаў ён і адчуваў, што ўся яго існасць супраціўляецца гэтым разумным думкам. – Чаго ты гарачышся? І што ты можаш зрабіць? Ну, пойдзеш, ну, наб’еш нос яму. Ну, надаеш аплявух жонцы. Ну, і што з таго? Што гэта зменіць? Ты думаеш, жонка пасля гэтага кінецца табе на шыю, скажа «а мой жа ты любы» і вы, шчаслівыя, пойдзеце дамоў? Не, такога не будзе. Не, гэта так не робіцца. Тут усё складаней. І прасцей. Паколькі яна ўжо адважылася на такое, пайшла, цяпер ніякі бой не паможа. Бі яе ці не бі, боем ужо не вернеш. Гэтым не прымусіш пакахаць зноў. І ніхто тут табе не паможа – ні родзічы, ні сябры, ні нават прафсаюзная арганізацыя ці таварыскі суд, якія заўсёды з ахвотаю, нібыта яны толькі гэтага і чакалі, накідваюцца на ўсе вось такія, крута заматаныя, сямейныя клубкі – у рашучай надзеі хутка ўсё разбэрсаць і разблытаць.

Яно, канечне, можна было б і пайсці, і палаяцца, і пакрычаць. Можа б, і ўдарыць каго. Але ж усё гэта толькі каб сагнаць сваю злосць, каб аслабаніцца ад чагосьці прыкрага, каб выліць з сябе ўсе змрочныя, цёмныя думкі, якія цяжка, аж да галаўнога болю віравалі ў ім і не давалі ніяк супакоіцца.

Розум зараз быў лішні. Розуму ў ім нішто не слухалася. Зараз у ім панавалі, гаспадарылі тыя страшныя, непадуладныя сілы, ад якіх звычайна наліваюцца вочы крывёю.

Балела душа. Так заўсёды бывае, калі цябе неспадзявана, без прычыны пакрыўдзяць. Вось так балела ў яго душа, калі яны з сябрам, яшчэ студэнтамі, былі на бульбе і вярталіся аднаго разу з танцаў з суседняй вёскі, а на іх напалі п’яныя хуліганы і проста так пабілі – ён памятае, што тады не балела ў яго ні рассечанае брыво, ні падпухлае века, ні разадраная губа, а менавіта садніла душа. Яна баліць яшчэ і сёння, калі ён згадвае пра той вечар. Алег і цяпер яшчэ шкадуе, што не ўспомніў тады пра маленькія ножанкі, якія былі ў яго ў кішэні, – і сёння да няўцерпу хочацца ўсадзіць іх у седаўку таго задзірыстага дурня, які проста так, дзеля пацехі, біў яго…

На вуліцы, на прыпынках, на мокрым асфальце неяк вельмі прыветліва і па-сямейнаму ўтульна свяціліся ў цемнаце расчыненыя дзверы тралейбусаў, і яму са свае ўхаладалай хаты захацелася хутчэй туды – у іхняе цёплае і гаваркое нутро.

І ён тады, баючыся, каб не нарабіць чаго брыдкага, за што потым праз усё жыццё будзеш сам сябе дакараць, хутчэй апрануўся і выбег на вуліцу, да людзей…

Сёння людзей на вуліцы было мала: дождж, макрэча, золь – і каму ў такое надвор’е ахвота цягацца па холадзе. Калі ў каго і была якая справа ў горадзе, ён хуценька рабіў яе і, мокры, натапыраны, як азалелая птушка, атросшыся перад самымі расчыненымі дзвярыма, спяшаўся шуснуць у тралейбус ці аўтобус, каб хутчэй дабрацца да цёплае хаты.

Ён і сам, не выбіраючы, зайшоў у тралейбус, які першы трапіўся яму на вочы. У тралейбусе таксама было пуста: некалькі позніх пасажыраў моўчкі сядзелі ў розных кутках. Алег хацеў прабіць талон, але кампосцер, відаць, быў сапсаваны: з яго грэбліва сцятай халоднай пашчы тырчаў доўгі жалезны прут, і кампосцер, калі глядзець на яго збоку, вельмі ж нагадваў зараз пагардлівага аднавухага бульдога, якому, каб ён не кусаўся, хтосьці ўсунуў у рот вялікую костку. Ісці да другога кампосцера Алегу не хацелася, ён сеў тут жа, дзе стаяў, і, не працёршы нават акуляраў, абыякава павярнуўся да акна – сядзеў і паныла глядзеў на пацішэлы ад дажджу і позняга часу горад.

Жавейку было крыўдна, што Тоня вось так, як яму здавалася, без усялякай на тое прычыны пайшла ад яго. Проста сабралася і проста пайшла. Не растлумачыўшы, што да чаго, чаму. I ад гэтага яму было яшчэ болей балюча. Думалася, што каб была на тое нейкая сур’ёзная прычына – маўляў, п’яніца, дэбашыр, распуснік, лайдак – здраду жонкі ён перажыў бы, пэўна, лягчэй.

Алег і не заўважыў, як тралейбус прыйшоў на апошні свой прыпынак, як выйшлі ўсе пасажыры, а на іх месца гаварліва натаўхаліся новыя, як яны зручней усаджваліся, крычалі адно аднаму: «Хадзі сюды, тут ляпей»; і толькі калі ў расчыненыя дзверы данеслася: «Грамадзяне пасажыры! Скоры поезд нумар васямнаццаць Вюнсдорф – Масква адправіцца праз пяць мінут», ён схамянуўся і, нібы прачнуўшыся, убачыў перад сабою чыгуначны вакзал, дзе віравалі людзі, дзе было светла, успомніў, што менавіта гэтым цягніком яны з Тоняю ездзілі да яе бацькоў, і адразу ж падумаў, што ён якраз прыехаў туды, куды трэба: вакзал жыве і ўночы, як удзень, тут заўсёды людна, і яму сярод людзей не будзе так самотна.

Ён хуценька падхапіўся і, распіхваючы пасажыраў, якія націскаліся і ў пярэднія дзверы і зараз злаваліся на яго: «Што, ён праспаў, ці што? Не, відаць, п’яны», паспяшаўся да выхаду і ледзь паспеў скочыць на тратуар – адразу ж за ім зачыніліся дзверы, і тралейбус крануўся з месца.

Вакзал, як заўсёды, жыў сваім неспакойным і паспешлівым жыццём. Тут усе кудысьці ішлі, беглі, спяшаліся, у дзвярах заўсёды было многа людзей – і тых, што ўваходзілі, і тых, што выходзілі, яны сутыкаліся між сабою, заміналі адно аднаму, злаваліся – маўляў, стане ў дзвярах і стаіць, а з-за яго не прайсці аніяк, – чапляліся чамаданамі, авоськамі, клункамі за дзверы, прытрымлівалі іх нагамі, каб лепей было праходзіць.

І на самой плошчы мітусіўся натоўп. Спачатку, не прыглядаючыся, нельга было зразумець, хто і куды ідзе – здавалася, па тратуары без усялякай мэты цячэ цэлая рака галоў, – толькі Алег ведаў, што кожны ў гэтай рацэ ідзе менавіта туды, куды яму трэба: адзін спяшаецца да касы, другі цягне на платформу чамаданы, трэці толькі што прыехаў і шукае стаянку таксі.

На вакзале, хоць Жавейка і разумеў, што ён чужы гэтаму натоўпу, дзе ўсе некуды заклапочана спяшаюцца, – у яго ж тут няма ніякай спешнай справы, – усё роўна яму было спакайней і весялей.

Яму нібы перадаліся дарожная ўзбуджанасць і хваляванне людзей, якія тут ужо называліся пасажырамі, і ён, разам з усімі, падоўгу стаяў перад вялікаю шыльдаю, вывучаў расклад руху цягнікоў, націскаў на кнопкі і нецярпліва сачыў, як гартаюцца металічныя старонкі механічнай даведкі, а потым доўга і пільна ўглядаўся ў іх, быццам яму дужа важна было ведаць, калі цягнік выходзіць з Вюнсдорфа і ў колькі ён прыбывае ў Маскву.

Стаяў між людзьмі ў чарзе перад буфетам, спяшаючыся, піў халодную і вадзяністую вакзальную каву, нервова, як і ўсе, пазіраў на гадзіннік – быццам бы і яго цягнік вось-вось павінен быў адыходзіць.

Калі аб’яўлялі чарговую пасадку, ён разам з тымі, хто ад’язджаў, спяшаўся на перон, шукаў патрэбную платформу, штурхаўся між пасажыраў, якія нецярпліва ўсё дапытваліся, з хваста ці з галавы будуць першыя вагоны, альбо, ужо супакоеныя, стаялі ціха і адно толькі раз-пораз пазіралі ў той бок, адкуль павінен паказацца цягнік.

Яшчэ нядаўна на вакзалах у чаканні начных электрычак таўкліся грыбнікі і грыбніцы: мужчыны – з кошыкамі, у гумовых ботах, у шапках, жанчыны – у завязаных пад бараду хусцінках, у старых світэрах. Яны ехалі апошнімі электрычкамі – там, у лесе, пасядзяць, пакуль развіднее, а потым удзень іх можна будзе ўбачыць у горадзе з поўнымі вёдрамі і кашамі: адны лісічкі ды сыраежкі, а наверсе выкладзена дзеля форсу пара якіх баравічкоў.

Цяпер жа натоўп быў іншы – ён лепей апрануты і не такі аднастайны. Калі прыходзіў цягнік, тыя, што ад’язджалі, садзіліся ў вагоны, а тыя, што іх праводзілі, стаялі на пероне і глядзелі ў вокны. Адпраўлення заўсёды даводзілася чакаць, і таму людзям надакучала стаяць, глядзець, быццам нямым, у акно і, нічога не гаворачы і нічога не чуючы, разумець, што і там, у вагоне, таксама стомлены гэтай змушанай нямою размоваю, бачыць, як побач з табою – справа, злева – людзі адно толькі варушаць губамі, паказваюць нешта на мігі, махаюць рукамі, ківаюць галовамі, усміхаюцца, бо ўсё ўжо даўно сказана – ці дома, ці на вакзале, – і ўсе зараз, здаецца, чакаюць толькі аднаго – каб хутчэй пайшоў цягнік.

Тут ніхто на яго не звяртаў увагі. Ён таксама асабліва не заўважаў нікога, і гэтая пара, якая так шчыра развітвалася каля вагона, трапілася яму на вочы зусім выпадкова: проста ён зачапіўся за партфель, што стаяў ля іхніх ног, і толькі тады ўбачыў іх саміх. Прыціснуўшыся адно да аднаго, яны, нібыта побач нікога не было, нібыта, схаваныя ад людскіх вачэй, яны былі ў наглуха зачыненай і зашторанай хаце, горача цалаваліся: яна ўсім целам падалася наперад, нібы вісела на ім, і, заплюшчыўшы вочы, аж прыўзнімалася на дыбачкі, каб дастаць да ягоных вуснаў; ён, крыху вышэйшы за каханую, неяк пяшчотна нагнуўся над ёю, адною рукою гладзіў яе па валасах, а другою трымаў за талію – нібы прыўзнімаў да сябе, памагаючы ёй стаяць на пальчыках.

Гэтае палкае развітанне ўразіла Алега, і ён у думках пазайздросціў закаханым і нават пашкадаваў, што яны расстаюцца – уявіў пустату і шчымленне, якія агорнуць абодвух, як толькі кранецца цягнік.

Але цягнік пайшоў, тыя, што яго праводзілі, таксама пачалі разыходзіцца, а гэтыя двое, нібыта нічога на свеце для іх зараз не існавала – ні цягніка, ні пасажыраў, – усё яшчэ горача цалуючыся, развітваліся. Алег, убачыўшы такое, жахнуўся, падбег да іх і, спяшаючыся – апошні вагон яшчэ можна было дагнаць, – пацягнуў хлопца за рукаў:

– Гэй, таварышы, цягнік пайшоў!

Яны нехаця адхінуліся адно ад аднаго – ён неахвотна выпусціў са сваіх яе вусны, яна яшчэ раз дагнала іх, пацалавала і толькі тады паглядзела ў Алегаў бок і іранічна спыталася:

– Няўжо пайшоў? Што вы кажаце…

У яе словах Алег адчуў насмешку. А калі закаханыя, нават і не зірнуўшы ў бок поезда, які ўжо далекавата стукаў на стрэлках, абняўшыся, паволі падаліся ў тунэль, ён зразумеў, што ніхто з іх нікуды не ад’язджаў, а сюды, у вакзальную таўхатню, яны прыйшлі, мусіць, проста пацалавацца: на вуліцы – нельга, у скверы – няёмка, усе глядзяць як на дзівакоў, а тут ніхто не звяртае ўвагі – маўляў, няхай-няхай развітваюцца закаханыя. Што такое бывае, ён ведаў і раней – нехта з сяброў расказваў пра гэта, – а вось жа, на табе, прамахнуўся, уставіў і тут свае тры грошы – аж за руку пацягнуў: «Гэй, таварышы!» Вось табе і «таварышы»… Цьфу ты, д’ябал!

Злуючыся, плюючыся і дакараючы сябе за тое, што вось і на гэты раз улез не ў сваю справу – гэткі ім таварыш знайшоўся! – Алег, не спускаючыся ў тунэль, цераз пуці – балазе цягнікоў не было – паволі пайшоў у вакзал…

Займалася ўжо другая гадзіна ночы. Народу на вакзале крыху паменела, але ўсё роўна было яшчэ многа – дастаткова, каб не адчуваць сябе адзінокім. Ён зноў паштурхаўся ля кас, зноў доўга, задраўшы галаву, вывучаў расклад руху цягнікоў.

У зале чакання Жавейка заўважыў вольнае месца, пайшоў туды і, асцярожна пасунуўшы ногі мужчыны, які салодка хроп на лаўцы, сеў каля яго сам.

Пасажыры, чые цягнікі ішлі пазней, пад раніцу, прыладзіліся, хто як змог, і ўжо моцна – хто сапучы, хто храпучы, хто падсвістваючы – спалі. Абводзячы вачыма сонную залу, Алег успомніў, што заўсёды, калі яму здаралася бачыць вакзал ноччу, ён шчыра шкадаваў, што не ўмее маляваць. Паставы тых, хто спаў, былі такія выразныя, што яму здавалася, нічога не трэба ні дадаваць ад сябе, ні выдумляць – малюй так, як ёсць, і ты падорыш свету шэдэўр «Начны вакзал».

Вунь сядзіць мужчына – галава адкінулася далёка назад, востры коўцік аж выпірае, нацягвае скуру на шыі, адна рука, як чужая, вісіць за лаўкаю, другая ласкава абдымае брудныя чаравікі суседа, канечне ж, зусім незнаёмага чалавека, які ўспёр свае ногі яму на калені, – соладка спіць, седзячы, і яшчэ, д’ябал, шчасліва ўсміхаецца ў сне, нібыта нічога прыемней за сон вось у гэткім нязручным становішчы няма. А вунь сядзяць дужа розныя – большыя і меншыя, тонкія і тоўстыя – хутчэй за ўсё таксама незнаёмыя між сабою людзі, пачакай, колькі ж іх – раз, два, тры… – аж сямёра на адной лаўцы, сядзяць і ў той жа час нібы ляжаць, нахіліўшыся ў адзін бок – быццам тарганула машына, у якой яны ехалі, – і ім усім, відаць, зручна, апрача, можа, першага – самага шчуплага і кволага сярод іх, якога яны прыціснулі да рубежаватага падлакотніка лаўкі. А гэта, бачыш, маладая маці – яна сцішылася на голай лаўцы, на мулкай гнутай фанеры, а на ёй хораша, як гэта могуць толькі дзеці, спіць белавалосая дачушка, абняўшы матулю за шыю; маці ж не спіць, ёй нязручна так ляжаць, у яе, пэўна, здранцвелі плечы, зацяклі рукі, але яна баіцца нават паварушыцца, каб не разбудзіць малую.

Вось так разглядаючы сонных пасажыраў, пераводзячы стомлены позірк з адной лаўкі на другую, з аднаго чалавека на другога, Алег не заўважыў, як заснуў і сам. Прачнуўся ён ад нейкага дужа прарэзлівага звону, які аж не месціўся ў вушах. Падняў галаву і тады толькі ўбачыў, што ў сне паклаў быў яе на плячо незнаёмаму чалавеку, суседу па лаўцы, і той, хоць сам і не спаў, але сядзеў ціха і не варушыўся. Жавейка крыху засаромеўся і вінавата зірнуў на мужчыну:

– Даруйце, – з-за звону Алег і сам ледзь пачуў свае словы, але сусед, відаць, зразумеў яго.

– Нічога, нічога, – адказаў ён і даверліва ўсміхнуўся.

Алег таксама ўсміхнуўся яму, а сам падумаў: дзе б гэта яшчэ, апрача вакзала, было магчыма такое – ты на яго плячо кладзеш галаву, на калені – брудныя чаравікі, і ён не лаецца: «Во, разлёгся тут!», а ветліва ўсміхаецца табе.

– Што тут здарылася? – каб не маўчаць, спытаўся Жавейка, хоць ужо і сам зразумеў, што гэта звініць сігнал аўтаматычнай камеры захавання.

– Ды вунь дзяўчына паставіла чамадан у камеру, зачыніла, а шыфр, відаць, забылася.

Ля камеры і праўда стаяла дзяўчына, а ля яе – жанчына ў чыгуначнай форме і міліцыянер. Яны дасталі чамадан, аддалі яго дзяўчыне і пайшлі ўсе ў адміністрацыйны пакойчык – пэўна, каб аформіць паперы, – а ў зале зноў стала сонна і ціха.

У гэтай цішыні гучным здаўся нават нечы ціхі голас, які даверліва расказваў пра Сярэднюю Азію, пра басмачоў: «О, мы іх тады ганялі». Алег азірнуўся і на суседняй лаўцы ўбачыў старэнькіх дзядка і бабульку, якія, ласкава прыхінуўшыся адно да аднаго, сядзелі побач: стары гаварыў, старая слухала. Яго чамусьці ўразіла аблічча бабулькі, але ён не адразу здагадаўся чым; потым ужо зразумеў, што тая была дужа падобная на Тоню – відаць, пад старасць яна стане якраз такою: той жа нос, тыя ж вочы, той жа прадаўгаваты, але ўжо маршчыністы твар.

Алег слухаў, як лагодна расказвае пра свае прыгоды дзядок, як уважліва ловіць кожнае яго слова бабулька, якая, пэўна ж, чула ўжо ўсё гэта шмат разоў, як ім, старым, хораша разам, і яму неяк стала балюча і шкода, што ў яго ніколі, відаць, не будзе вось такой ціхай старэчай радасці…

Другі раз ён прачнуўся ад таго, што яго нехта тармасіў за нагу. Спрасоння ён яшчэ спрабаваў адбрыквацца, але, калі расплюшчыў вочы, спалохаўся – перад ім стаяў міліцыянер.

– Уставайце, уставайце, грамадзянін, ляжаць тут не паложана, – міліцыянер усё яшчэ трос яго за калашыну.

Алег ссунуў з лаўкі ногі, сеў. Калі і як ён улёгся тут, Жавейка і сам не помніў. Відаць, сусед, на чыё плячо Алег клаў галаву, дачакаўся свайго цягніка, пайшоў на пасадку, а ён тады сам сабою абсунуўся на гнутую фанеру і разлёгся на ёй, амаль як дома.

Міліцыянер усё яшчэ не адыходзіўся ад яго.

– Дарэчы, а які цягнік вы, грамадзянін, чакаеце?

Алег не чакаў, зразумела, ніякага цягніка і нікуды не збіраўся ехаць, таму разгубіўся, захваляваўся, паспешліва пачаў думаць, які ж цягнік мог бы яму зараз падысці. Міліцыянер, відаць, заўважыў гэта – ён стаяў і настойліва, цярпліва чакаў адказу.

– Васямнаццаты, вюнсдорфскі, – успомніў нарэшце Алег.

– Што? – яшчэ больш насцярожыўся міліцыянер. – Васямнаццаты? Ён жа даўно прайшоў.