Ул – бер үксез бала, чираттагы ятим,
Юк, диделәр, аның ата-анасы да.
Бу ятимлек түгел, сабый чагыннан ук
Әверелү иде халык баласына.
Гомре кыска булыр, үләр бу, диделәр,
Колак салып синең яшьли моңлануга.
Ләкин белмәделәр, бу бит бер Апуштан
Әверелү иде халык моңнарына.
Шигырь яза һаман, йорты юк, диделәр,
Өйләнми дә шунда берәр бай кызына.
Юк, бу инде түгел шигырь язу гына,
Әверелү иде халык кайгысына.
Эшкуарлар әйтте, безгә ачу тота,
Үзе төшенмәгәч акча, чут рәтенә.
Тик бу инде шәхси ачу гына түгел,
Әверелү иде халык нәфрәтенә.
Аны җирләп кайткач, әйтүчеләр булды:
Ниһаять, бу тынды, чыкмый тавышы да…
Тик белделәр алар, бу бит үлем түгел, —
Әверелү иде халык намусына.
Татар теле – дәүләт теле,
Дәүләте – Татар иле.
Татар теле борынгы —
Аңа төрки чагында ук
Бөек тарих орынды.
Татар теле – шигырь теле,
Мәзәк теле, җыр теле.
Илләр гизеп йөрсен ул —
Халыкара билге алган
Ундүрт телнең берсе ул!
Татар теле – татлы тел,
Ул яхшылык яклы гел.
Татар теле – дәүләт теле,
Ул шөһрәтле, шәүкәтле.
Татар теле дәүләтле!
Чулманыңда чумганым,
Иделеңне иңләвем.
Чистаеңда чистарып,
Чирмешәндә чирләвем…
Татарстан, тар җирем,
Тар күңел татар илем…
Кендек җебем син булганга,
Тик сине яклар җирем.
Татарым син, тарым син,
Кендек бавым, ярым син.
«Югым» түгел, «Барым» син,
Борынгы Болгарым син.
Болгар өчен көрәштем[4],
Татар өчен көрәштем[5].
Хәзер: «Син соң кем соң, – диләр, —
Син бит, – диләр, – керәшен!..»
Болгардан аермакчы,
Татардан аермакчы.
Шулай тарих һәм халыкны
Вак-ваклап каермакчы.
Алайса, әйт: «Кит, мишәрем,
Дуңгызыңны ишәрем!..
Ычкын моннан, татарым,
Ботыңнан тотып атарым!..»
Алай булгач, Чирмешәнне
Чирмешнеке диикме?
Алай булгач, Кукмараны
Күк марилар диикме?
Типтәрен дә, Кырымын да,
Себерен дә себерсәң, —
Тарихыңда нәрсә калыр,
Кендек бавың өздерсәң?
Әй татар, татар гынам,
Татар гынам, тар гынам.
Үз илендә үз булалмый
Интегә татар гынам.
Чын татарның шәм яктысы
Төшми Татарстанга.
Аның каравы балкый ул
Төрле-төрле «…стан» да.
Бәлки, вакыт инде безгә
Аз-маз сабак аласы —
Казан булып Казаныбыз
Күптән «Казань» каласы.
Телен оныта татар,
Үзен оныта татар.
Татарның башын ашаучы
Бердәнбер халык – татар…
Болай үз башыңны ашау
Заманы үтәр… үтәр…
Йа Хода!.. Татарның аты
«Самоед» булып китәр…
Бу шигырьне файда эзләп
Укый күрмә, татарым…
Йөрәк каны тамган җирдә
Бел бары тик моң барын.
Күңелең көр, кәеф әйбәт була,
Көр булганда халкың, илкәең.
Илнең иңсәсе киң булса гына,
Көче була синең җилкәңнең.
Илеңдә көч, халкыңда дәрт-дәрман,
Нәселеңдә дәвам булмаса —
Әзмәвердәй таза ир булсаң да,
Бәдәнеңне изеп, моң баса.
– Һай, авырдан да авыр,
Авырдан да ни авыр?
– Авырдан да авыр шулдыр —
Нахак әйткән сүз авыр.
– Һай, җиңелдән дә җиңел,
Җиңелдән дә ни җиңел?
– Җиңелдән дә җиңел шулдыр —
Мактап әйткән сүз җиңел.
– Һай, ямьсездән дә ямьсез,
Ямьсездән дә ни ямьсез?
– Ямьсездән дә ямьсез шулдыр —
Илен каккан ир ямьсез.
– Һай, матурдан да матур,
Матурдан да ни матур?
– Матурдан да матур шулдыр —
Сине тапкан ил матур.
Яшь камышлар арасыннан
Зәңгәр күзле су карый.
Болыннарда билдән печән…
Яна кыргый кашкарый…
…Болар берсе дә юк монда,
Бары да беткән инде.
Без казыган чишмәләрнең
Улагы кипкән инде.
Ташусыз, дулаусыз гына
Килә «тактичный» язлар.
Ак булып туып, нефтьтән
Карала монда казлар.
Колыннар юк, – колхоз күптән
Айгырлардан ваз кичкән.
Кайгылар бер дә калмаган,
Шатлыгы да аз икән.
Сары балчык…
Тузанлы юл…
Көтү таптаган ярлар…
Нахал оныклар үстерә
Без сөйгән асыл ярлар.
Балалыктан үсмерлеккә,
Телсезлектән теллелеккә
Алып килгән юлың синең
Туган йорт аша үтә.
Наданлыктан белемнәргә,
Яшьлегеңнән тәҗрибәгә
Алып килгән юлың синең
Туган ил аша үтә.
Мизгелләрдән мәңгелеккә,
Тәңгәллектән бөеклеккә
Алып килгән юлың синең
Бар дөнья аша үтә.
45 ел буе тыелып килгән атаклы «Идегәй» дастаны 1989 елда китап булып басылып чыкты.
Әй «Идегәй», «Идегәй»,
Җанга сеңгән «Идегәй».
Җаннан җанга күчә-күчә,
Канга сеңгән «Идегәй».
Йөз елларны йөз елларга,
Буыннарны буыннарга
Тоташтырган «Идегәй».
Хөкемдарларны үзара
Буташтырган «Идегәй».
Үчле дә син, «Идегәй»,
Көчле дә син, «Идегәй»!
Әй «Идегәй», «Идегәй»,
Ничә гасыр чикләреннән
Имин кичкән «Идегәй».
Алтын Урда феодалын
Тез чүктерткән Идегәй.
Бу заманга килеп җиткәч,
Шәхес культы феодалына
Түндерттергән «Идегәй»,
Җиңдерттергән «Идегәй».
Әй «Идегәй», «Идегәй»,
Асыл дастан «Идегәй».
Сине саклап калучылар
Асыл заттан, «Идегәй».
Зинһар өчен, син аларны
Адаштырма, «Идегәй».
Сине бар итүчеләрне
Талаштырма, «Идегәй».
Әй «Идегәй», «Идегәй»…
Тавышлы син, «Идегәй»,
Гаугалы син, дәгъвалы син,
Каргышлы син, «Идегәй».
Халкың кебек катлаулы һәм
Зур язмышлы «Идегәй».
Әй «Идегәй», «Идегәй»,
Даһи дастан «Идегәй»!
Соңгы елларда матбугатта күренекле язучы һәм сәясәтче Фәүзия Бәйрәмованың төрле төбәкләрдә гомер иткән татарлар тарихы турындагы язмалары басылып чыкты.
Зиратлардан кайта
Безгә милләттәшләр —
Кара күләгәләр,
Кара күлмәкләрдән…
Күр: татарлар кайта
Кабер төпләреннән;
Алар – миллионнар,
Төркем-төркемнәрдән.
Алар кайта безгә
Ерак Себерләрдән,
Урал төпкеленнән,
Шахта-күмерләрдән…
Алар кайта безгә
Кырым кырларыннан,
Төньяк бозларыннан,
Тайга урманыннан…
Күр: татарлар кайта
Польша туфрагыннан,
Җиңүчеләр булып
Париж урамыннан…
Үзбәк, кыргыз, казах,
Таҗик җирләреннән
Татарларым кайта
Туган илләренә.
Каберләрен ачып
Кайта милләттәшләр —
Якты күләгәләр,
Ап-ак күлмәкләрдән.
Татар җыелган җирдә
Бәйрәмсез булмый бер дә.
Ике татар – бер базар,
Базарда телләр язар.
Җәйнең матур көнендә,
Илнең бөтен җирендә,
Җыелышып, татарлар
Сабан туе ясарлар.
Анда да бергә-бергә,
Монда да бергә-бергә,
Кайда да бергә-бергә —
Татар бергә гомергә.
Татар җыелган җирдә
Мәзәксез булмый бер дә,
Дәмәксез булмый бер дә,
Бәйрәмсез булмый бер дә,
Татар боекмый бер дә…
…Ул бары тик моңлана,
Шул моңы – ГИМН аңа.
Офыкларда иңри безнең моңнар,
Илдән илгә яңгрый татар җыры.
Йөрәкләрне җилтерәтеп үтә,
Күңелләрне өтә кайнарлыгы.
Тынып тыңлый аны Себер, Сембер,
Урал, Уфа, Казан, Оренбуры.
Мәскәү, Кырым, Төрек җирләренә
Ак моң булып ята татар җыры.
«Татар бугазы» ннан чыккан бу җыр,
Кичеп Амур, Кавказ, Карпатларны, —
Сәяхәтче Синдбад кебек иңли
Дәрьяларны, илләр, бар якларны.
Тарихтагы күпме бөек эшләр
Онытыла – тузгый хәтер оны…
Тик көчәя генә бара җирдә
Татлы татар җыры, татар моңы.
Тукта… Тыңла… Әнә татар моңы…
Кыйтгаларга иңә безнең җырлар.
Татар бугазыннан чыккан бу көй
Чорлар бугазында мәңге чыңлар!..
Иртән Казан… Көндез Истанбулда…
Заман белән бергә очабыз…
Казанда кар… Ә без Истанбулда
Төрек чәчәкләрен кочабыз.
Төркиягә китап илтәбез без,
Үзебезнең татар китабын…
Китап таратучы мосафирлар —
Без тик шуның белән отабыз.
Безнең белән бер очкычта бара
Чын Мөхәммәт[6] мисле пәйгамбәр.
Акыл җыйган бу аксакал әйтә:
– Китап булган җирдә бәйрәм бар!
Китап булган җирдә дуслык, әхлак
Һәм тарихның яхшы дәвамы.
Күр: табигать безгә көйләп куйган
Пәйгамбәрләрчә шәп һаваны…
Пәйгамбәрнең адашы да үзе…
Уртлап татлы суны йотабыз…
…Без берьюлы ике Мөхәммәтнең
Әйткән васыятен тотабыз.
Төркиягә татар күңеленең
Иң кыйммәтле уен илтәбез.
Татар бит без!
Бөтен дөнья буйлап
Тик матурлык, тик җыр йөртәбез!
Мөхәммәтләр фатихасын бирде.
Бу теләкне төгәл тотабыз —
Төркиядә чыңла, татар моңы,
Бар төреккә, татар китабы.
Күренекле рәссам Илдар Зарипов иҗатында татар хатыннары, татар кызлары образлары үзенчәлекле урын алып тора.
Киндереңдә туган яклар,
Туган кыр, болыннары…
Моңлы ханым…
Әнә аны
Иркәли колыннары.
Киндереңдә Ил һәм Тарих,
Көмеш чулпы чыңнары.
Монда көйнең ялганы юк,
Монда көйнең чыннары.
Киндереңдә хатыннарның
Таза, көр, ялгызлары…
Безне йөгәнләгәннәре,
Безне аздырганнары…
Киндереңдә Ат һәм Хатын –
Илне сөйрәп баралар.
Алар элек тә булганнар,
Һәм бүген дә бар алар!
Киндереңдә татарымның
Кайгы, шатлык, моңнары.
Күзләремә карап тора
Татар мадонналары.
Матур минем туган авыл —
Аланлык дигән авыл.
Күрше авыл да бик матур —
Баланлык дигән авыл.
Урман кебек гөрләп үсә
Имәнлек дигән авыл,
Юкәлек дигән авыл,
Каенлык дигән авыл,
Наратлык дигән авыл.
Усаклы да бик матур,
Зирекле дә бик матур.
Карагай авылы да,
Җиләкле авылы да —
Бик матурлар бары да.
Хыялларга канат куя
Җиһан исемле авыл,
Болгар исемле авыл.
Һәм Кондыз дигән авыл,
Һәм Йолдыз дигән авыл.
Сәфәр дигән авыл да,
Яшәр дигән авыл да.
Һәм Кызыл Көрәше дә,
Һәм Кызыл Керәшен дә.
Булсын, әйдә, булсын җирдә
Ташлы дигән авыл да,
Кашлы дигән авыл да.
Тигәнәле дә булсын,
Тигәнәкле дә булсын.
Балчыклы дигән авыл,
Кылчыклы дигән авыл.
Туктарлы авылы да,
Чукмарлы авылы да.
Кәкре Елга да булсын,
Бөкре Елга да булсын.
Тайгаклы дигән авыл,
Сайгаклы дигән авыл.
Му авылы да булсын,
Су авылы да булсын.
Ала Елан авылы,
Кара Елан авылы.
Түбән авыл да булсын,
Кече авыл да булсын.
Булсын Әби авылы,
Булсын Бәби авылы.
Булсын Бабай авылы,
Булсын Малай авылы.
Көек дигән авыл да,
Киек дигән авыл да.
Өч өйле дә булсыннар,
Өч йөз өй дә булсыннар.
Мөрәле дигән авыл,
Шүрәле дигән авыл,
Кичке Таң дигән авыл,
Кычыткан дигән авыл.
Базарлы Матагы да,
Базарсыз Матагы да.
Тик булмасын иде җирдә
Саранлык дигән авыл,
Яманлык дигән авыл,
Сүрелгән дигән авыл,
Сөрелгән дигән авыл,
Китүче дигән авыл,
Бетүче дигән авыл.
О проекте
О подписке