I

 
Ниләр булды сиңа, и моңлы зат,
Ник җыр иттең аһлы сүзеңне? —
Даладагы учак яннарында
Тыңлыйсылар килә үзеңне!
 

Ходай сулышы

 
Инде кайтмас яшьлек
Йә якында,
Йә еракта учак кабыза,
Якын-ерак айкала да ялкын,
Бәгырьләрне өтә… Җан сыза!
 
 
Шул баш бирмәс еллар – кайнар яшьлек
Уңны-сулны белмәс булганга —
Кагылганмын былбыл оясына
Һәм басканмын кара еланга…
 
 
Дөрли генә яшьлек, ут шикелле,
Сүнмәс, капмас өчен кабынган —
Кичке шәфәкъләрдә учак кабыз
Кичәге таң офыкларыннан!..
 
 
…Ходай сулыш өргәч, җан кергән бит
Безгә —
сынга —
үзле балчыкка!
Бәлки… тагын сулыш өрер Ходай?
«Җитте…» димә, йөрәк, ашыкма!
 
 
Ут йөгергән икән шул сулыштан
Сулык-сулык типкән бу канга, —
Димәк,
сөю булып килеп кердең
Үзең гомер итәр Ватанга!
 
 
Билләһи, дим:
гомер дигәнебез,
Еллар белән санап карасаң,
Мең афәтле еллар түгел һич тә —
Мәхәббәтле еллар лабаса!
 
 
Чәчләремне җилләр тараганда,
Уйларымны еллар тарады —
Йөрәгемне былбыл чакты минем,
Кара елан миңа сайрады.
 
 
…Ник тоташтан гашыйк булам һаман?
Алгысытыр еллар күп мәллә?
Ходайның бер Кашка Тәкәсеме?
Яшәр җирем Изге Күк мәллә?
 
 
…Туймас-төкәнмәс бу гыйшкым өчен
Ни диярмен анда – азакта?
Яратудан кылган гөнаһларым
Саналмасмы икән савапка?
 
 
Уйнаклап кан,
әйбәт җөмләләрне
Яшьтән шигырь итеп мин шаштым —
Болар миңа савап саналмас шул…
Болар —
минем бетмәс гөнаһым!
 
 
Китмәс өчен килде, ахры, яшьлек…
Тетрәп,
дөнья онытылганда
Кагылам гел былбыл оясына
Һәм…
басам гел кара еланга!
 
 
Рәхмәт, дөнья,
Язмышның син миңа
Тоташ шигырьлесен сайладың, —
Йөрәгемне былбыл чакты минем,
Һәм өздереп елан сайрады!..
 
 
Упкын төпләрендә гөлләр үскән
Кыяларны белеп сайладым…
Мин
былбылдан сезне чактырырмын,
Тыңлатырмын елан сайравын.
 

Җиде юл чаты

 
Әллә нинди яман бер киная,
Ым бар сыман тоя күңелем —
Белгәнгәме кемне йотканлыгын
Мең тугыз йөз утыз җиденең?
 
 
Язмыш шулай сайлаганмы әллә
Иҗади җан сулар вакытны?
Дәшкән еллар
Дантесларны түгел —
Күн киемле бозбаш маңкортны!
 
 
Гигант илнең табигате шундый,
Һаман да шул шомлы җил исә —
Күр —
Пушкинны кача-поса җирләү
Нәкъ безнеңчә – утыз җидечә!
 
 
Тарихыңнан кая качмак кирәк? —
Гүзәл храмны бу ил бар кылган…
– Бүтәннәргә төземәсеннәр! – дип,
Осталарның күзен чукыган.
 
 
…Сәер «җиде» һаман җанга тиде —
Егерме лә җиде яшендә
Үлеп, халкын Тукай ятим итте…
Артык сергә мәллә төшенгән?
 
 
Афәт арты афәт… Бу зур илгә
Кем каргышы тиде? Ник тиде? —
Октябрьле бер ел ымсындырды! —
Тик ул —
мең тугыз йөз унҗиде…
 
 
Хәер, дуамал ил сан тылсымын
Санга сукмас иде… Болай да
Элеп кенә ала, селкеп сала —
Җан котыла качып Ходайга…
Белми генә китте микән Пушкин
Газраилнең атта җиләсен —
Шагыйрьләрне дуэльләрсез генә
Аулар утыз җиде киләсен?
 
 
Юньле илдә юньле шагыйрьләрне
Көтәр иде җиде юл чаты…
Ил шагыйрьсез калмас… Әмма бу ил
Күпне алды… Азны югалтты —
Азны… тере язны югалтты!
 

Нәсел тамгасы

 
Ерак бабайлардан килгән тамга,
Безнең тамга – нәсел тамгабыз…
Әткәемә килеп ирешкән ул…
Нәсел тере! Исән калганбыз!
 
 
Ул тамганы әткәй,
өй салганда,
Балта белән чапты нигезгә. —
Хәтерләп кал, улым, бу тамганы
Һәм яман сүз аңа тигезмә!
 
 
Бу тамгада —
адәм, фикер, очыш…
Шулар һич тә туктап калмасын!
Тапшыра күр, берүк, оныкларга —
Бу тамганы сулар агызмасын,
Бу тамганы утлар алмасын!
 
 
Сукбай каны түгел —
тамырында
Борынгыдан килгән кан яна! —
Синең өчен нәсел кызармасын,
Син дан өстә шушы тамгага!
 

Ишетелми ләкин кайтаваз

Сеңелләрем Халисә һәм Әнисәгә,

кияүләргә – Кәбир һәм Торсынтайга

I

 
Казах күзе урманнарны сөймәс,
Дала кирәк казах күзенә —
Ат чаптырыр киңлек кирәк аңа,
Җилпесен җил казах йөзенә…
 
 
Торсынтай гел миңа әйтә иде:
«Авылыгыз матур, и Зөкә!» —
Ләкин урманда мин базда сыман,
Күз күнеккән минем киңлеккә!
 
 
…Җиз казыган Җизказганга төшәм,
Мин шахтага төшәм – тирәнгә.
Катламнарда ургый иблис уты,
Җәһәннәмгә иңдем мин – бәндә.
 
 
Җизказганның ачык шахтасы бу,
Җир урталай гүя ярылган,
Җәһәннәмнең уты, билләһидер,
Нәкъ шушыннан гына кабынган.
 
 
Сөрелгәннәрне син исеңдә тот,
Тоташ бәйле килеш чакларны…
Сөргәннәр дә богау кидергәннәр,
Утыртканнар безнең татарны!
 
 
Күпмеләрне тукмап интектергән
Җизказган бу… Алар ут йоткан…
Шуларны гел уйлап, чал башымны
Иеп тынып калган минутлар…
Кыз туганнар гомер иткән ил бу!
Чәчәк ата җилдә сарана;
Кайнар дала җиле искән чакта,
Сараналар җилгә карана…
 
 
Упкын сыман шахтага мин төшәм,
Урап төшәм
Җирнең җанына.
Туктыйк, Кәбир кияү!
…Минем куллар
Җирнең йөрәгенә кагыла.
 
 
Белмәгәнмен яшәү кадерен мин,
Аңламаган икән мин аны —
Җирнең йөрәгенә кул тидергәч,
Аңладым мин бераз дөньяны.
 
 
Далаларың чиксез, казах җире,
Абайлы җил уйлар уйлатты —
Йөрәгемә тулды иркен уйлар,
Йөрәгемә чиксез моң ятты…
 

II

 
Җизказганның
Ачык шахтасына
Төшү генә түгел бу миңа —
Җир йөрәге сулык-сулык килеп
Торды сыман минем алдымда.
 
 
…Катламнардан,
 җәһәннәмдәгедәй,
Сәер томан тоташ бөркелә,
Әйткән сыман:
– И бер көнлек бәндә,
Ниләр генә кылдың бу көндә?
 
 
Кратерларга төшкән кешеме мин?
Менә бүген ишетәм йөрәген!
Иң гаҗәбе – гел беленә икән
Өстә кемнең нишләп йөргәне!
 
 
…Җан җылысы
Шахта төбендәге
Җылыдан да юкса җылырак…
Җирнең йөрәгенә юл – афәтле,
Кеше йөрәгенә юл —
Ерак!..
 

III

 
Җизказганның җәйге җилләр искән
Даласының күге чалт аяз.
Офык арты офык бу тарафта —
Ишетелми ләкин кайтаваз…
 
 
Хәтерлиме минем якташларны
Кайнар җилле, мәкле бу дала?
Җил чуалткан үләннәрдә уйлар
Дуамал җил сыман бутала…
 
 
Вулкан кратерын хәтерләткән
Ачык шахтаның иң төбеннән
Көндез йолдыз күргән кебек булдым
Казахның киң, төпсез күгендә!..
 
 
Катлам асты катлам… Җәһәннәмгә
Якын гына кала түгелме?
Җир өстендә нинди батыр идем!
Монда исә… Беттем… Җиңелдем…
 
 
Данте тәмугына төштем гүя,
Тик Вергилий гына җитмәде.
…Бөтерелә өстә ал агымсу,
Назлы агым – дала мәкләре…
 
 
Алды гүзәл дала куенына,
Мәкләр дулкынына күмелдем…
Ләкин талгын гына хәл алырдай
Берәр төше бармы бу җирнең?
 
 
Җизказганның җәйге күкләреннән
Бәхет ява гүя… Чалт аяз!
Офык арты офык бу тарафта,
Ишетелми ләкин кайтаваз…
 

IV

 
Бөек итеп яратырга, ахры,
Соңардым мин, артык кичектем!..
…Кузы Көрпеш белән Баян Сылу
Каберенә бүген тез чүктем.
 
 
Эссе капкан мазар ташларына.
Кайнар дала чатнап җил йота.
Борынгы бер хикмәт язуы күк
Кәлтә эзе – утлы комлыкта.
 
 
Һәм Торсынтай әйтте:
«Дөньяда бу
Мәхәббәткә һәйкәл – бердәнбер!»
…Һәр таш монда миңа таныш сыман —
Төшләремә, бәлкем, кергәндер.
 
 
Ташны ташка куеп өйгән мазар,
Ике гашыйк җанны ышыклап,
Җирнең күккә омтылышы булып
Күтәрелгән чиксез бушлыкка.
 
 
«Мәхәббәткә урын – күктә бары!»
Дигән сүзе мәллә ташларның? —
Яндың, йөрәк, гашыйк булдың дөрләп,
Тик нигәдер күккә ашмадың!..
 
 
Булды ла бит юкса тик бер генә
Тибрәп алган керфек хакына
Әзер чаклар – ике уйламастан
Ташланырга төпсез упкынга!
 
 
Булды ла бит «Юк, син түгел…» дигән
Котылгысыз җавап соңында
Җан-атымны куып яндырганым
Һәлакәткә илткән юлымда…
 
 
Без кичергән сөю газапларын
Тәңре үзе генә күргәндер!
Бөек түгелмени һәрбер сөю? —
Һәркемдә бит йөрәк бердәнбер!
 
 
Яратырга кирәктер шул җирдә,
Җаның чүлдәй кибеп корганчы —
Һәлакәтсез булмыйдыр шул сөю,
Булмыйдыр шул Бөек Корбансыз…
 
 
…Кузы Көрпеш белән Баян Сылу
Бөек мәхәббәткә кичекмәс, —
Ләкин алар
Беркайчан да,
килеп,
Безнең мәхәббәткә тез чүкмәс.
 
 
– Сөеп була һәлакәтсез дә! – дип
Бәхәсләштем шушы минутта.
…Хәтерләтте дастан хәрефләрен
Дала кәлтәләре комлыкта.
 
 
Мин түзмәдем – дала авылына
Мотоцикл безнең кузгалды —
Бу авылда гомер иткән, диләр,
Баян Сылуның кыз туганы.
 
 
Шәрә комлык. Кайнар кәлтә эзе.
Әйтерсең лә миңа ук тиде.
Яралылар
Су сораган сыман,
Су сорадым – эчем ут иде…
 

Бәхет кошы өркеп очмасын

 
Төнге ак каеным, и җаным!
Күз яшьләрең тама тын гына…
Чык төшсә дә, гөлләр егыла,
Авырлыгын тоеп дөньяның,
Төнге ак каеным, и җаным!
 
 
Күз яшьләрең тама тын гына…
Чишәм, диеп, Галәм серен мин,
Йолдыз нурларына керендем!
Керфек ачкан Галәм алдында
Күз яшьләрең тама тын гына…
 
 
Чык төшсә дә, гөлләр егыла.
Иртәгесен уяныр ла ул,
Тибрәп-тибрәп уйланыр ла ул!
Уйлы таңнар аткан чагында
Чык төшсә дә, гөлләр егыла.
 
 
Авырлыгын тоеп дөньяның,
Иңнәремә башың куй әле.
Бергә кичәр ерак көннәрнең
Ерыйк әле куе томанын,
Авырлыгын тоеп дөньяның!
 
 
Төнге ак каеным, и җаным!
Серең сөйлә… Сөйлә чистасын!
Бәхет кошы өркеп очмасын,
Котсызлыгын күреп дөньяның.
Төнге ак каеным, и җаным…
 

Шомырткай

 
Гел шаяртып әйтә иде әткәй:
– Минем өчен СССР —
Чыжылдатып безгә сөтен биргән
Шушы юмарт Шомырткай – сыер!
 
 
…Сыерлы йорт! Бу йорт – өметле
йорт.
Чиләк аумас, казык черемәс.
Ышык күләгәдә каз какланыр,
Бәрәңгеләр базда үремәс.
 
 
Табыннары булыр сөтле чәйле,
Каймаклы һәм куе катыклы:
Бу йорт белер бөек хезмәт серен,
Монда тормыш күркәм һәм ныклы.
 
 
Сыерлы йорт… Көтү чыккан чакта
Киерепләр ачкач капканы,
Күрсәгез лә икән
Горурлыгын
Сыер чыгаручы апаның!
 
 
Сыерлы йорт булса, ил дә булыр,
Сыер тоткан йортка кот иңәр —
Җылы куллап сыер сауса кичен
Ак яулыклы килен-җиңгиләр…
 
 
И сыеркай, Шомырт! Синең белән
Булды безнең бәхет янәшә.
Юк,
Хатын-кыз
Чын хатын-кыз булмас,
Назлап сыер сава белмәсә!
 
 
Чиста намазлыкка утыргандай,
Сыерга ул ипләп кагыла
Һәм чиләккә,
Юк, шаулы сөт түгел —
Татлы бер җыр гүя агыла!
Ә кырыйда бозау әрсезләнә:
– Калдырыгыз, – дип, —
сөт миңа да!
Сыер күши… Тигезләргә тели
Һәммәбезне…
Сыер уйлана.
 
 
И Шомырткай! Тәмле сөтең һаман
Телләремдә эри шикелле…
Син бит әнкәемә сөттәш әнкәм,
Сөтле әнкәм булдың бит инде!
 
 
Без сыерлы йортта туып үстек,
Ул бит безне исән саклады.
Сыер эзләренә баса-баса,
Безнең тыйнак бәхет атлады.
 
 
Балачакның шушы шәфкатьлесе
Тиң булмаса әгәр бер җырга —
Мин багышлап шигырь язмас идем
Шомырткайга – безнең сыерга…
 
 
…Юкка әйтмәгәндер зирәк әткәм:
– Минем өчен СССР —
Чыжылдатып безгә сөтен биргән
Шушы юмарт Шомырткай-сыер…
 

Сынавы микән?

 
Хак Тәгаләнең бер сынарга
Теләве микән —
Томана һәм ертлач илне
Пушкинлы иткән?
 
 
Иблис корган бу илнең
Яшәве – хата!
Фәрештә төшеп кунардай
Урын юк чакта,
Кешелекнең ак намустай
Пакь көннәреннән
Мәңге кот кунмас бу илгә
Пәйгамбәр иңгән…
 
 
Пушкиндыр, бәлки, Рәсүлнең,
Тукайдыр намы, —
Даһилар, якты сүз әйтеп,
Хәсис дөньяны
Уятмак булып килгәннәр,
Ышанып, Хактан,
Бу халык иле белән үк
Хәрәмгә баткан!
 
 
Пушкин кирәкмени аңа? —
Пугачёв кирәк!
Ургылсын кан бугазлардан,
Җир торсын тетрәп!
Угрылык ургый канында! —
Юлбасар токым
Ничек аңласын шагыйрьнең
Илаһи утын?!
 
 
Каһкаһә белән шаркылдап,
Иблисләр көләр,
Иделдәге ушкуйниклар
Тыңласа шигырь!
 
 
Ул җәлладның Мартыновмы,
Дантесмы намы —
Шагыйрьсез итәргә әзер
Алар дөньяны…
 
 
Табылачак көч
Шагыйрьдән
Йолырга җирне —
Чахотка булып
Казанда
Буар шагыйрьне…
 
 
…Тәгаләнең ил-халыкны
Сынавы микән?
Үзенә тиң зат иңдергән —
Шагыйрьле иткән!
 
 
Фәрештә хәтта җәяүләп
Качкан бу илгә —
Йа Ходам, аңлат гамәлең! —
Шагыйрьләр нигә?
 

Ак акчарлак хәле

 
Җем-җем генә килә елгыр балык —
Тәңкә-тәңкә тере яктылык!
Канат очы кара акчарлаклар
Ак яшендәй төшә атылып.
 
 
Тырнакларда тыпырчына балык…
Балык оча!
Гаҗәп хәл күктә!
Җилпенми ул… һава – кошны гына,
Су балыкны гына җилкетә.
 
 
Ау уены —
гадел!
Күктән аска
Томырылып төшкән аучыга
Койрык күрсәтә дә
чума балык!..
Аучының җен куба ачудан!
 
 
Ау һөнәре – иң борынгы һөнәр,
Шәфкатьле дә һөнәр,
Гадел дә!
Ау икән ау! Куып сук корбанны!
Котыл аудан —
килсә хәлеңнән!
 
 
Һәр тере җан, хәрәм кылмый гына
Тапса икән хәләл тәгамне,
Иң беренче һөнәр – ау һөнәре
Адәм иткән безне – адәмне.
 
 
Ләкин…
Өнсез итә бер тамаша:
Гигант чүплекләрнең өстендә,
Юк, үләксә козгыннары түгел —
Горур акчарлаклар чемченә…
 
 
…Актарына ап-ак акчарлаклар,
Юаш тавык гүя тибенә…
Иблис җиңгән фәрештәме алар,
Демон мәллә Ходай күгендә?
 
 
Хәлләр болай барса, Иблис җиңсә,
Ак хыяллар тәмам җиңелсә,
Сандугачлар хәер теләнсәләр,
Тиреслектә Пегас тибенсә,
 
 
Яшәү булырмы бу? Шул акчарлак
Хәле килде безгә, иптәшләр!
Кая менеп, ни дип оран салыйк?
Сәнгатьтәшләр,
хәл бит бик хәтәр…
 
 
Бөек Табигать бит үзе иде
Иҗатчының иң зур остазы!
…Чүплек башы… Ап-ак акчарлаклар
Юаш тавык сыман җим казый…
 

Онытма, ди миңа сыкы җиле…

 
– Туган көнең кайчан? – дип сорасаң,
Карт-корылар көлеп куя да:
– Көнен белү нигә кирәк? – диләр, —
Килгәнгә мең шөкер дөньяга!
 
 
…Олы, сәер йола керде безгә,
Ул – туган көн дигән зур бәйрәм!
Көне түгел, еллары да хәзер
Тәшкил бары туган көннәрдән…
 
 
Гүя җиргә зур миссия иңгән,
Төшкән гүя яңа пәйгамбәр!
– Бүген – минем көн! – дип хөрмәт
даулый
Дөньялыкка бүген килгәннәр.
 
 
Безнең өчен бөтенләй чит йола,
Көлә генә картлар бу хәлгә.
– Туган көнең, бабай, кайсы көн соң?
– Мин туганмын кырпак төшкәндә…
 
 
Әйтеп бирә алар туган көнне
Гүя бәет әйткән шикелле:
– Яман суык булган… һәм кояшка
Ике колак үскән ул көнне;
 
 
Туңып хәтта карга егылган, ди,
Мәчет манарасы очыннан…
– Мин туганда тупыл мамыклары
Буран сыман тузгып очынган…
 
 
Сөйли алар:
– Әйтә иде әнкәй:
«Син туганда ярлар ишелде,
Ташу кубып,
текә ярда үскән
Куш имәнне убып төшерде!»
 
 
Сөйли алар:
– Мин туганмын икән
Нәкъ арышлар башак кысканда…
– Ә мин исә – көзге тымызыкта,
Ефәк пәрәвезләр очканда…
 
 
…Әнә шулай тәгаенли картлар
Туган көнне… Уйлап карасаң,
Безнең белән чагыштырсаң,
Алар
Мең кат бәйрәмлерәк ләбаса!
 
 
Яд итәбез хәзер
бүгенгеләр
Туган көнне ниләр белән без? —
Ничә әрҗә хәмер түнтәргәнбез
Һәм ничек баш белән йөргәнбез?
 
 
Безнең туган көннәр хатирәсе
Шул тирәдә… Һич юк бүтәне.
Шуңа күрә сизми яшибез шул
Көннәр, еллар… гомер үткәнне.
 
 
…Туган көнем сорасалар миннән,
Нәкъ картларча телим әйтергә:
– Әнкәй мәрхүмәнең искәрткәне
Гомерлеккә калган хәтердә:
 
 
«Гыйнварда син, өчесенә чыккан
Таңда тудың… Бөтен дөньясын
Сыкы сарган салкын таң иде…
Шуңа күрә, суыкка үч итеп,
Артык кайнар булмасаң иде!»
 
 
Әйткәннәре дөрес булып чыкты…
Ләкин кайнарлыкның артыгы,
Явыз көчкә куәт өстәмичә,
Керсез шигырь булып саркыды.
 
 
«Онытма, – ди миңа
таң җиленең
Сыкылары сирпеп үткәнне, —
Ак сыкылы таңны һәм пакь җанлы,
Кабатланмас, кайтмас әнкәңне!»
 
 
…«Прогресс» диеп лаф орсалар,
Мин тын уйга калам, эндәшмим…
Чын гомерле булган элеккеләр,
Чын шигырьле булган, билләһи!
Борынгы шул учак янында…
 
 
Борынгы шул учак янында…
Борынгыдан җырлар, һай, агыла,
Җырны чыгаручы ничек түзгән? —
Тыңлаганда йөрәк ярыла!..
 
 
Кайсы җаннан саркып чыккан бу җыр,