Әлмәндәр. Надан! (Алачык янына бара-бара сөйләнә.) Дөнья ямен аңламый. Япь-яшь башларыннан йоклап яталар. Эх, егерме генә елга яшь булсам! (Алачык идәненә утырып.) Утыз гына елга. Кырык… Илле… Алтмыш… Җитмеш…

Алмагач арасыннан көянтә-чиләк күтәргән Йөзембикә чыга. Ул төсе, буе, тавышы белән Гөлфирәгә охшаган. Киеме генә башка.

Әлмәндәр. Йөзембикә!

Йөзембикә (туктап кала, йөзен яулыгы белән каплый). Кем ул?

Әлмәндәр. Мин бу, Йөзембикә, Әлмәндәр.

Йөзембикә. Басма өстендә нишләп утырасың, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Айны саклыйм.

Йөзембикә. Айны? Аны урлыйлармыни? Ул бит еракта, аңа кемнең кулы җитсен?

Әлмәндәр. Җирдәге айны. Иңбашларына көянтә-чиләкләр аскан айны саклыйм, Йөзембикә.

Йөзембикә. Әллә минеме?

Әлмәндәр. Син аймыни?

Йөзембикә. И хәсиятсез. Кит, юл өстендә утырма.

Әлмәндәр. Китмәсәм нишләтерсең?

Йөзембикә. Суга төртеп төшерермен.

Әлмәндәр. Аннары тартып алырсың да бауга элеп киптерерсең.

Йөзембикә (көлеп). Тиледер син, иеме? Төнлә берүзең басма өстендә утырасың.

Әлмәндәр. Син дә берүзең чишмәгә килгәнсең ич. Төн дип тормагансың.

Йөзембикә. Көндезләрен вакытым юк.

Әлмәндәр. Минем дә вакытым юк.

Йөзембикә. Минем әти сине мактый. Ун кеше өчен эшли, ди. Печән чапканыңны карап торган.

Әлмәндәр. Алай булгач, эш пешә икән.

Йөзембикә. Нинди эш?

Әлмәндәр. Сиңа яучы җибәрсәм, әтиең ык-мык килеп тормас.

Йөзембикә. Минем әти яучыларны яратмый, кызларым үзләре теләгәннәргә барсыннар, ди.

Әлмәндәр. Алай булгач, бигрәк тә җайлы. Көзгә туй ясарбыз.

Йөзембикә. Мин сиңа барырга җыенмыйм да.

Әлмәндәр. Нигә?

Йөзембикә. Син әллә нинди. Сиңа ышанып булмый. Син авылдагы бөтен кызларга да күз кысасың.

Әлмәндәр. Аның хәйләсе бар, Йөзембикә. Бүтән кызларга мин күз кыскан булып бер күзем белән генә карыйм, сиңа ике күземне тутырып карыйм.

Йөзембикә. Миңа ник алай карыйсың?

Әлмәндәр. Бүтән кызлар сарык кебек. Үз күләгәләреннән үзләре өркеп, өерләре белән йөриләр, син берүзең, кәҗә кебек, берәүгә дә исең китми, туры басып, урамның уртасыннан йөрисең.

Йөзембикә. Әти шулай өйрәтә. Ходай ир балалар насыйп итмәгән, кызларым җебегән булмасын, ди. Беркемнән дә бер сүз әйттермәм, ди.

Әлмәндәр. Шуның өчен сиңа «ирдәүкә» дип әйтәләрме?

Йөзембикә. Әйтсеннәр. Исем дә китми.

Әлмәндәр. Кил, минем янга утыр, Йөзембикә.

Йөзембикә. Ник?

Әлмәндәр. Су анасының чәч тараганын карарбыз.

Йөзембикә. Кешеләр күрсә…

Әлмәндәр. Син курыкмыйсың ич.

Йөзембикә. Мин үзем генә булганда курыкмыйм.

Әлмәндәр. Берәрсе сүз әйтеп карасын, җиде бабасына «Иман шарты» укытырмын… Нигә көләсең?

Йөзембикә. Син усал түгел.

Әлмәндәр. Сиңа усаллар кирәкмени?

Йөзембикә. Кирәкми. Усаллар кирәкми. (Әлмәндәргә якын килмичә генә алачык идәненә утыра.)

Пауза.

Әлмәндәр. Ай нигә якты, беләсеңме, Йөзембикә?

Йөзембикә. Белмим, Әлмәндәр.

Әлмәндәр. Болытлар ышкылып йөреп шулай ялтыратып бетергәннәр аны.

Йөзембикә рәхәтләнеп көлә.

Йолдызлар нигә җемелди, беләсеңме?

Йөзембикә. Белмим.

Әлмәндәр. Басма өстендә Мәкәрҗә чиләге кебек матур кыз утыра, кем икән ул дип, күзләрен кысып-кысып карыйлар.

Йөзембикә. Тиле-миле!

Пауза.

Әлмәндәр, без олыгайгач та Ай шул урында торыр микән?

Әлмәндәр. Юк.

Йөзембикә. Кая китә?

Әлмәндәр. Мин аны алып төшеп, үзебезнең өй кыегына кадаклап куям.

Йөзембикә. Алай итмә, Әлмәндәр. Бүтәннәргә дә кирәк ич Ай.

Әлмәндәр. Ярый, алайса, тимәм, урынында торыр.

Йөзембикә. Без картаербыз микән, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Мескеннәр генә картая.

Йөзембикә. Без үләрбез микән, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Таптың сөйләшер сүз.

Йөзембикә. Ни сөйләшик соң?

Әлмәндәр. Мескеннәр генә үлә.

Йөзембикә. Ходай язганнан узып булмый.

Әлмәндәр. Белмим ни язгандыр, мин укый белмим.

Йөзембикә. Алай димә, Әлмәндәр.

Әлмәндәр. Нәрсә остабикә булып утырасың, чурту-матыр.

Йөзембикә. Ни дигән сүз ул «чурту-матыр»?

Әлмәндәр. Әти Антун урысыннан өйрәнеп кайткан. Ачу килгәндә әйтә торган сүз, ди.

Йөзембикә. Ачуланма инде, Әлмәндәр. Миңа ул сүзне әйтмә.

Әлмәндәр. Ачуны китермәсәң әйтмәм.

Әтәч кычкырган тавыш.

Йөзембикә (торып). Таң әтәчләре кычкыра.

Килгән ягына борылып китә башлый. Әлмәндәр, көлә-көлә, утырган урыннан тора.

Йөзембикә (борылып). Нигә көлеп каласың, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Су алырга оныттың.

Йөзембикә. И синең белән… Чык басмадан.

Әлмәндәр. Ә син минем яннан үтеп кит.

Йөзембикә. Басма тар, егылам.

Әлмәндәр. Мин тотып калырмын.

Йөзембикә. Әйем.

Әлмәндәр. Куркак.

Йөзембикә. Син үзең куркак. (Алачык идәненә баса.) Кулың белән кагылма, ярыймы?

Идән буйлап атлый, Әлмәндәр идән читендә басып тора. Йөзембикә үткәндә, бер аягына гына басып, Йөзембикәне уздырып җибәрә.

Әлмәндәр. Тизрәк тутыр чиләкләреңне, аягым арыды.

Йөзембикә тавышы. «Тилеләнмә, егыласың».

Шул сүзне генә көткәндәй, Әлмәндәр чайкалып китә. Бакчага Өммия белән Искәндәр чыгалар.

Өммия. Күр, үз күзләрең белән күр.

Әлмәндәр. Күрәм, Йөзембикә, күрәм.

Искәндәр (Әлмәндәр янына килеп). Әти…

Әлмәндәр (ике аягына басып, текәлеп, Искәндәргә карап тора). Улым, синме соң бу?

Искәндәр. Мин, әти, мин…

Әлмәндәр. Мин әле әниең белән сөйләшеп утырдым.

Өммия. И ходаем, шул гына җитмәгән иде.

Әлмәндәр. Килен, син дә мондамыни?

Өммия (куркыбрак). Монда, әткәй, монда.

Әлмәндәр. Ачуланма инде, килен.

Өммия. Ачуланмыйм, әткәй, ачуланмыйм.

Әлмәндәр. Авыр сүз әйтеп күңелеңне рәнҗеткәнем булмады бит, килен. Ачуланганда да яратып, үз итеп ачуландым.

Өммия. Шулай, әткәй, шулай…

Әлмәндәр. Әй телең, килен. Бигрәк тәмле. Сандугач кебек сайрыйсың. Шундый телне кырык ел миннән яшереп яшәдең.

Искәндәр. Әти, өйгә керик.

Әлмәндәр. Минем белән әрепләшү синең үзеңә дә дөнья рәхәте бит, килен. Синең юньсез ирең көн озынына өч сүз дә әйтми. Ә хатын-кыз сөйләшмичә тора алмый. Дөрес әйтәмме, килен?

Өммия. Хак, әткәй, хак сөйлисең. (Искәндәргә шыпырт кына.) Малайларга, кызларга хәбәр итәргә кирәк.

Әлмәндәр. Ни сөйләшәсез, килен?

Өммия. Сине мактыйбыз, әткәй.

Әлмәндәр. Шулай дөрес. Юкса, кара аны, матри, килен. Килегез, тезелешеп утырыйк әле. (Алачык идәненә утырып.) Улым, син – уң ягыма, килен, син суң ягыма утыр.

Өммия. Утырабыз, әткәй, утырмыйбызмы соң.

Утыралар. Өммия шикләнебрәк кырыйгарак утыра.

Әлмәндәр. Якынрак кил, килен. Менә шулай. Күрәсезме, балалар, таң ата. Озакламый кояш чыгар. (Искәндәргә.) Син нигә өстеңә кимәдең? Таң атканда салкын була. (Өстеннән казакиен салып, Искәндәр иңенә яба.)

Өммия. Авырткан җирең юктыр бит, әткәй?

Әлмәндәр. Йөрәгем урынында түгел. Кош булып очып йөри.

Өммия. Алай икә-ән. Болай кайда утырганыңны, нишләп йөргәннәреңне беләсеңме соң?

Әлмәндәр. Килен, бар әле, Хәмдебануны чакырып кер.

Өммия. Хәмдебануны?.. Йоклыйдыр ул, әткәй.

Әлмәндәр. Таң атканда йоклап яталармы?

Өммия. Анысы шулай да. Син дә ятып тор… Җиңеләеп китәрсең.

Әлмәндәр. Әйткәнне тыңла, килен.

Өммия. Искәндәр, нишлим?

Искәндәр. Бар, чакыр!

Өммия. И ходаем… (Бакча капкасына бара. Анда Гөлфирә белән Мансурны очрата.) Кайда йөрисең син бу вакытка чаклы? Дәү бабаң…

Гөлфирә. Нишләгән?..

Өммия. «Нишләгән, нишләгән»… Акылы җиңеләйгән. Бар, Хәмдебану әбиеңне чакыр!

Гөлфирә. Нигә?

Өммия. Белмисезмени, өйләнәм дип саташа бит. Үләм, ходаем, адәм көлкесенә калып бетәбез. Вакытында үлә белмәсәң, шулай инде ул. Бар инде, күңеле булсын.

Әлмәндәр. Килен, үзеңә кушкан йомышны бүтәннән эшләтмә.

Өммия. Үләм. Колагын кара син аның. И ходаем… (Китә.)

Гөлфирә (тиз генә бакчага керә, Әлмәндәр янына килә). Дәү бабай…

Әлмәндәр. Сөйгән егетең нигә кермәде?

Гөлфирә. Дәү бабай…

Әлмәндәр. Бар, алып кер.

Гөлфирә. Анда беркем дә юк, дәү бабай.

Әлмәндәр. Алып кер.

Гөлфирә, бакча капкасына барып, Мансурны чакырып кертә. Мансур кыюсыз гына Әлмәндәр янына килә.

Әлмәндәр. Ник алай, әйбер урлаганда тотылган сыман киләсең?

Мансур. Исәнмесез, Әлмәндәр бабай! Исәнме, Искәндәр бабай!

Әлмәндәр. Исән булмый нишлик. Ничек дидең әле, дөньяда без икәү генә, дидеңме? Шәп әйттең, муладис! Кара аны, арагызга өченче кешене кертмә, колагың борып өзәрмен. Менә, Искәндәр улым, оныгыңның кияве шушы егет була. Белә идеңме?

Искәндәр. Әти…

Әлмәндәр. Әй, сиңа сүз әйткән мин җүләр. (Гөлфирәгә.) Дәү әниеңә охшагансың икән син, кызым, бәхетле булырсың. Кил, утыр яныма. Син, кияү… Мансурмы әле исемең?

Мансур. Мансур.

Әлмәндәр. Илсур атлы энең дә бармы әле синең?

Мансур. Бар.

Әлмәндәр. Кайда ул?

Мансур. Йоклыйдыр.

Әлмәндәр. Алып кил.

Мансур. Мондамы?

Әлмәндәр. Алып кил, дигәч, монда була инде.

Гөлфирә. Дәү бабай…

Әлмәндәр. Йокысыннан уяна алмаса, күтәреп алып кил. Бар инде, бар. Егет кеше ике әйткәнне көттерми.

Мансур чыгып китә.

Искәндәр. Әти, өйгә керик.

Әлмәндәр. Бакчага кунаклар чакырдым, өйгә кереп качыйммы? Дөрес бит, кызым?

Гөлфирә. Дәү бабай, син кыланасыңмы?

Әлмәндәр. Ни дидең?

Гөлфирә. Син кыланасың гына бит, әйеме?

Әлмәндәр. Дәү бабаң гумере буе кыланчык булды, кызым.

Бакча капкасы янында – Хәмдебану белән Өммия.

Өммия. Нишләтәсең инде, Хәмдебану. Элек тә тулы түгел ие, хәзер булганы да чыгып беткән. Оят инде, оят.

Хәмдебану. Хәерле булсын.

Әлмәндәр. Килгәч нигә керми торасың, Хәмдебану?!

Хәмдебану. Керәм, Әлмәндәр абзый, керәм.

Өммия белән алачык янына киләләр.

Әлмәндәр. Йоклый идеңме, Хәмдебану?

Хәмдебану. Юк, Әлмәндәр абзый, уянган идем.

Әлмәндәр. Бер ялгызың күзгә йокы кермидер шул. Менә мин дә йоклый алмыйм.

Хәмдебану. Йокларсың, Алла боерса.

Әлмәндәр. Йокларбыз, диген, Хәмдебану.

Хәмдебану. Әй Алла…

Өммия. Сөйләмә дә инде.

Әлмәндәр. Кияүгә чыкмыйм дисең инде, алайса, Хәмдебану?

Хәмдебану. Чыгарбыз, Әлмәндәр абзый, чыгарбыз.

Әлмәндәр. Кемгә?

Хәмдебану. Кемгә дип… Әй Алла… Исән-сау терел дә, чыгарбыз.

Әлмәндәр. Мин авырумыни?

Хәмдебану. Юк, Әлмәндәр абзый, Алла сакласын.

Әлмәндәр (кинәт көлә башлый. Көлеп туктагач). Әй килен, килен. Каенатаңны ничек чирләтергә белми аптырыйсың ла инде. Авырмыйм мин, Хәмдебану, тап-таза мин.

Хәмдебану. Шулай булмый соң… Шулай, Әлмәндәр абзый.

Әлмәндәр. Кил әле, утыр әле яныма. Кит, улым, читкәрәк, кыз белән егет сөйләшкәнне тыңлап утыру – гөнаһ. Утыр, Хәмдебану, курыкма, тимим.

Хәмдебану. Утырам, Әлмәндәр абзый, нидән куркыйм. (Утыра.)

Әлмәндәр. Әгәренки кулым белән ялгыш кагылсам, колак төбемә утыртырсың, ярыймы. Теге вакытта түбән очның бозау Закирга суккан шикелле итәрсең. Хәтереңдәме?.. Егерме биш яшендә ирсез калып берәүне дә якын җибәрмәдең шул. Һаман бер ялгызың. Үзсүзле хатын булдың, Хәмдебану. Димләп карадым, гумереңне заяга үткәрмә, интекмә дип, бүтәннәргә димләп карадым, ачуланган чакларым булды. Сүземне тыңламадың. Үземә кияүгә чык дип бәйләндем – ачуландың. Рәхмәт, рәхмәт, Хәмдебану, сынатмадың. Ирең мәрхүмне рәнҗетмәдең. Әгәренки мин хөкүмәт башында торсам, синең кебекләргә мидал бирер ием. Ишетәсеңме, Гөлфирә кызым?

Өй ягыннан бакчага Евстигней чыга.

Евстигней. Альмандар, ай, Альмандар!..

Әлмәндәр. Здич мин, Ястәгнәй.

Евстигней (алачык янына килеп). Син – шайтан, Альмандар. Кая качтың? Бакча чыгам – син юк. Аптыраш. Бригадирга барам, ат бир, әйтәм, Альмандар барам. Начар, Альмандар. Дус качкан, начар. Килям. Ызба керәм – юк. Тыңлыйм – гур-гур-гур – син тавыш.

Әлмәндәр. Садис, Ястәгнәй. Малы-малы балакыем. Сын, сноха, дучка, Хәмдебану сидим балакыем, хураша. День идет, сулныцы идет.

Евстигней (башкаларга). Якшимисиз?

Өммия. Зрастуй, Ястәгнәй дәдәй. Старик ни слушай. Маклашка давай. Один сад ходит, писнә пают. (Гөлфирә көлгәнне күреп.) Нигә көләсең?

Искәндәр. Сөйләшә белмәсәң, тик тор, Өммия!

Өммия. Сез генә оста инде.

Евстигней. Ничево! Якши, якши, килин. (Әлмәндәр янына утырып.) Ну, как кайткан? Мин курыккан.

Әлмәндәр. Хураша, Ястәгнәй. Ассалуди, былгаруди. Спасибы.

Йоклаган Илсурны күтәреп, Мансур керә. Бакчага кергәч уятырга тырыша.

Мансур. Уян диләр! (Колагын уып.) Уян!

Илсур тиберченә.

Әлмәндәр. Тимә! Ник тиясең малайга?

Мансур. Уянмый ич.

Илсурны җиргә бастыра. Илсур җиргә утыра, күзләрен уа.

Әлмәндәр. Кешене шулай уяталармы, кит яныннан. (Илсур каршына тезләнеп.) Нәрсә, йоклаулары бик тәмлемени? Йокла, йокла.

Илсур, күзләрен ачып, Әлмәндәргә карап тора.

Таныдыңмы? Мин ич бу. Канфит кирәкме?

Илсур. Кирәкми.

Әлмәндәр. Бал ашыйсың киләме?

Илсур. Ю-ук.

Әлмәндәр. Алма биримме?

Илсур. Бирмә.

Өммия. Интектермә инде баланы.

Әлмәндәр. Илсур, мин китәм бит.

Илсур. Кая?

Әлмәндәр. Әллә кая, бүтән кайтмыйм.

Илсур. Китмә!

Әлмәндәр. Уянсаң китмим.

Илсур. Мин йокламыйм.

Әлмәндәр. Менә муладис. Яле бер җырлап җибәр.

Илсур. Җырлыйсым килми.

Әлмәндәр. Мин җырлыйммы соң?

Илсур. Җырла.

Әлмәндәр (көйләмичә генә).

 
Без андый малай түгел,
Без мондый малай түгел:
Безнең башлар балык түгел,
Куырып ашамаслар.
 

Илсур (елмаеп). Алай түгел.

Әлмәндәр. Ничек соң?

Илсур. Беләсең. Юрый-марый гына кыланасың.

Әлмәндәр. Кыланмыйм инде. Онытканмын. Шуңа күрә сине чакырып китердем.

Илсур. Көләсең.

Әлмәндәр. Көлмим ич инде.

Илсур (көйләмичә генә).

 
Без андый малай түгел,
Без мондый малай түгел:
Кая барсак та ярыйбыз,
Күгәргән калай түгел.
 

Әлмәндәр. Муладис! Әйдә, хәзер көйләп…

Илсур. Алма бир!

Әлмәндәр. Алмамы? Бирәм. Ал үзең өзеп.

Илсур. Син үзең бир.

Әлмәндәр. Үземме? Хәзер, хәзер… (Якындагы алмагачтан алмалар өзеп, Илсур алдына өеп куя.) Менә… Булдымы?

Илсур. Булды. (Җырлый.)

 
Без андый малай түгел лә,
Без мондый малай түгел.
 

Илсурга Әлмәндәр кушыла.

 
Кая барсак та ярыйбыз,
Күгәргән калай түгел.
 

Әлмәндәрнең күзе алмагач артында басып торган Әҗәлгә төшә.

Әлмәндәр. Яле, Илсур, тагын берне сыздыр. «Шырдый» ны…

Илсур. Мин җырлыймын бырдыйны,

 
Бырдый белән шырдыйны.
Мин җырлаганны ошатмасаң,
Үзең җырла шундыйны.
 

Илсур җырлаганда, Әлмәндәр Әҗәл янына бара. Әҗәлнең кулыннан кәгазь-карандаш алып, кәгазьне Әҗәлнең сыртына җәеп, кул куя.

Җырның соңгы ике юлын кабатлап җырлап, алачык янына килә.

Әлмәндәр. Мин җырлаганны ошатмасаң,

Үзең җырла шундыйны.

Ут сүнә.