1773 елның көзе. Красноуфимск тирәсендәге бер авылның базар мәйданы. Базарның кызган чагы. Сатучылар, алучылар бергә болгана. Саилчеләр хәер сорана.
– Алача, алача!.. Кемгә алача?! Ыштан итеп тексәң, ун елга чыдый, күлмәк итсәң, йөз елга түзә.
– Әй, знакум, падхади!.. Дарма-шарма – карабодай ярма.
Василий (җирән сакаллы теләнче). Подайте, подайте!..
– Комач, комач!.. Ун тиенгә бер колач!..
– Кая тыкшынасың, әллә күзең чыкканмы?!
– Чово орёш?..
– Бирермен мин сиңа арыш…
– Кайда арыш, кемдә арыш?..
– Әтәч сатам, алыгыз – йомыркасыз калмас тавыгыгыз…
– Балаларым ач, хатыным ач, кызганыгыз…
– Ач хатынга ник өйләндең?..
– Авызыңны ерма, иртәгә син дә шушында утырырсың.
– Әссәламегаләйкүм, кордаш.
– Вәгаләйкүмәссәлам. Яныңда кем?
– Башкорт адәме. Белешем. Базарга килгән, сөйләшергә теле юк.
– Кискәннәрмени?
Башкорт башын селки.
– Батырша заманындамы?
Башкорт башын селки.
– Алай икә-ән.
– Карале, кордаш, ниндидер манифис чыккан, ди. Ишетмәдеңме, күрмәдеңме?
– Ишетмәдем, күрмәдем. Син ишеттеңме, Канкайның углы кайткан, ди.
– Кайсы Канкай?
– Иштуган сотнясындагы көрәшче Канкайны беләсеңдер.
– Йә-йә, углына ни булган иде?
– Кәтәни алпавытының утарына ут төртеп качкан иде.
– Йә-йә, ишеттем. Шул кайткан диме?
– Кайткан, ди. Кеше талап йөри, ди.
– Алланың биргәненә шөкер, таларлык малым юк. Манифис турында ишетмәдең инде, алайса?
– Юк. Нинди манифис ди соң?
– Яңа падишаһ килеп чыккан, ди. Татарларга җир бирәм дип әйтеп әйткән, ди.
– Булмаганны сөйләмә.
– Булган, ди, шул менә. Бөтен тирә-якта сөйлиләр.
– Ходай бирсен, илгә җиңеллек килсен.
– Яңа падишаһ булса килә инде ул, кордаш.
– Киндер мае, киндер мае!.. Кемгә кирәк киндер мае?!
Бәхтияр керә. Өсте-башы җыйнак. Базарны күзәтә.
– Агай-эне, тоз сатмыйсыңмы?
Бәхтияр. Ни дидең?
– Тозың юкмы, дим.
Бәхтияр. Патша тозны базарда саттырмый. Белмисеңмени?
– Әкрен инде, кычкырма, май кап.
– Мөселман кардәшләр, балаларым, хатыным ач.
– Алача, алача! Кемгә кирәк алача?!
Алача сатучы үтеп киткәч, Әбүбәкер Теләчев керә. Мулла киеменнән. Бәхтиярны күреп, аңа текәлеп карап тора.
Теләчев. Бәхтияр! Син түгелме соң бу?
Бәхтияр. Әбүбәкер?..
Теләчев. Мин шул. Саумы, исәнме, Бәхтияр?! Йә Алла, сине күрмәгәнгә ничә ел! Кайларда, нишләп йөрисең?
Бәхтияр. Син әкренрәк.
Теләчев. Нигә әкрен?
Бәхтияр. Болай гына. Могтәбәр кешеләргә кычкырып сөйләү килешми. Үзең ни саулыкта?
Теләчев. Аллага шөкер!
Бәхтияр. Бу якларга ничек килеп чыктың? Ялгышмасам, Карыгый авылы моннан ат белән өч көнлек юл.
Теләчев. Хәтерлимсең Нуриәхмәт атлы шәкертне, ул да бит шушы якныкы, аның янына килдем дә базарга кереп чыгыйм дидем. Нуриәхмәт мөгаллимлек итә бит, беләсеңдер.
Бәхтияр. Белмим.
Теләчев. Әллә аның белән дошманлаштыгызмы? Синең турыда аңардан сораган идем, ул да, белмим, диде. Кайларда соң үзең, кем?
Бәхтияр. Син мулла булдыңмы?
Теләчев. Аллага шөкер, мәхәллә тотабыз.
Бәхтияр. Морадыңа ирешкәнсең.
Теләчев. Аллага шөкер, ул кадәресе булды. Инде менә зур эш белән йөрим, Бәхтияр, мәдрәсә ачып җибәрергә җыенам. Хәтереңдәме, әйтә идем: укып чыгып, хәзрәтнең фатихасы белән мәхәллә ала алсам, авылымның балаларын гыйлемле итәр идем, дип сөйләнә идем. Аллага шөкер, күпләрне хәреф танырга өйрәттем, инде мәдрәсә ачып та җибәрсәм, халыкка бер файдам тияр иде. Ләкин акчам җитешми дә, Зирекле хәзрәте бу эшемне хуплап бетерми. Мулла икәнлегеңне онытып, мужикка әйләнеп барасың, ди. Кара халык белән күп аралашсаң, үзең дә томана булырсың, ди. Кара халык та үзебезнең мөселман лабаса. Аңа да гыйлем кирәк. Аллаһы Тәгалә каршында барыбыз да тигезләр. Син нихәл соң, син, Бәхтияр? Бик зиһенле идең бит син.
Бәхтияр. Синнән уздырып булмады. Әнә хәзер дә кара халыкны агартырга йөрисең. Әй, хыялый бәндә! Дөньясы – төннексез кара мунча. Мичендә нәҗес яна, идәннәре пычрак. Ишеген җен-пәриләр каравыллый. Ә син ләүкә астына намазлык җәяргә җыенасың.
Теләчев. Ни сөйлисең син, Бәхтияр?
Бәхтияр. Шуны сөйлим, авылыңа кайт та мужиклардан алган сәдакаңа шөкрана кылып яшә. Яисә минем мәдрәсәмдә хәлфә бул.
Теләчев. Нинди мәдрәсә?
Бәхтияр. Җен-пәриләргә «Иман шарты» укытырга ниятлим. Тик әлегә хәлфәләр җитешми.
Теләчев. Сүзләреңнең кинаясенә төшенмим.
Бәхтияр. Үзем дә төшенмим, Әбүбәкер мулла. Кулым зиһенемнән алда йөри. Мәгълүм булсын, мин син белгән шәкерт түгел.
Теләчев. Ничек «түгел»?
– Балаларым ач, хатыным ач.
Бәхтияр. Бар, юлыңда бул, мулла. Дога кылганда минем исемне дә телгә ал. Тик ясин чыгарга ашыкма.
Теләчев. Туктале, Бәхтияр…
Бәхтияр. Бәхтияр исеме бу якларда куркыныч, Әбүбәкер, кычкырып әйтмә. Зыяны үзеңә тияр.
Теләчев. Йа Алла, аптырашта калдырдың ласа.
Бәхтияр. Шулай, Әбүбәкер мулла, шәриктәш. Кеше берне уйлый, дөнья аны икенче төрле итә.
– Балаларым ач, хатыным ач.
Бәхтияр (теләнче янына килеп, ачу белән). Син нәрсә һаман бер сүз тукылдыйсың?
– Ач булгач нишләтим.
Бәхтияр. Үз тамагың тукмы?
– Үзем дә ач. Каян алыйм?! Җирем юк, ясак сорыйлар.
Бәхтияр. Син бирмә.
– Бирмәс идең дә – кыйныйлар.
Бәхтияр. Кыйнатма. Сиңа берне суксалар, син икене сук.
– Әстәгъфирулла. (Чигенеп утыра.)
Бәхтияр (Теләчевкә). Мулла, бармы тиенең, бир шуңа, тамагы тыгылсын.
Теләчев. Алар базарда күп булыр, Бәхтияр, барысына да тиен җиткереп булмас.
Бәхтияр. Миңа әҗәткә бир, бер очрашканда түләрмен.
Теләчев. Йа Алла, дөнья тулы хәерче. (Чапан кесәсеннән акча алып теләнчегә бирә.)
– Аллаһы Тәгалә вә…
Бәхтияр (теләнчегә). Бар, хатыныңны, балаларыңны ашат. (Теләнче киткәч.) Үкенмә, Әбүбәкер мулла, син шулар өчен мәдрәсә ачарга җыенасың түгелме соң?
Теләчев. Әллә нишләгәнсең син, Бәхтияр.
Бәхтияр. Үзең әйттең, дөньясы тулы хәерче, дидең. Сөенерлек ни сәбәп бар. Яңа патша чыккан, ди, ниндидер манифис язган, ди, ишеткәнең юкмы? Син мулла кеше, андый нәрсәләр сезгә тиз җитә.
Әбүбәкер. Юк сүз ул, юк сүз. Дөрес түгел, хак түгел. Кемдер язып тараткан. Ялган манифис.
Бәхтияр. Укыганың бармы?
Әбүбәкер. Авылга кемдер алып кайткан иде. Әби патшага каршы котырткан гөнаһлы сүзләр. Таларга, үтерергә кушкан.
Бәхтияр. Кемне таларга, кемне үтерергә?
Василий. Подайте, подайте, Христа ради, подайте!
Бәхтияр. Бир шуңарга бер тиен, колак төбендә акырмасын.
Теләчев. Ни сөйлисең, Бәхтияр, урыска хәер бирергә…
Бәхтияр. Урысның тамагы юкмыни?
Теләчев. Юк, юк. Үз мөселманыбызга бирдем, урыска урыс бирсен, гөнаһлы итмә.
Бәхтияр (Василийга). Подожди. (Як-ягына карана да үтеп баручы яхшы гына киенгән бер кешене күреп, аның каршысына чыга.) Әссәламегаләйкем, бай.
– Вәгаләйкемәссәлам. Кем дип әйтим, танымыйм.
Бәхтияр. Күрешеп танышыйк. (Байның кулын тотып кыса, бай кычкырып куя.) Әкрен. Бусы баласы, мичтә ята анасы. Янчыгыңда күпме акча бар?
– Әстәгъфирулла…
Бәхтияр. «Әстәгъфирулла» сы соңыннан. Янчыгыңда күпме акча бар? Әллә телең йоттыңмы?
– Бер тиен юк.
Бәхтияр. Синдә булмагач, кемдә булсын! Чыгар!
Бай калтырана-калтырана янчык чыгарып Бәхтиярга суза. Бәхтияр янчыкны ачып акча ала да янчыкны байга кайтарып бирә.
Ике тиен генә алдым, җирдәш, үпкәләмә. Үземә түгел. Юлларың хәерле булсын, базарың уңсын. Тавышыңны базарда чыгарма, өеңә кайткач туйганчы кычкырырсың. Базарда кычкырсаң, өеңдә кычкыра алмассың. Сау бул.
Бай карана-карана чыгып китә. Бәхтияр Василий янына килеп тиенне бирә.
Бери!.. Уходи…
Василий акчаны алмый торгач.
Ал!
Василий акчаны алып, Бәхтиярга карый-карый, бер читкә авыша да Бәхтиярны күзәтә.
Теләчев (тәмам аптырап төшкән). Нишләвең бу синең, Бәхтияр?! Йа Алла, йа Алла… (Чигенә-чигенә чыгып китә.)
Бәхтияр янына Василий килә.
Василий. Син кем?
Бәхтияр. Кемлегемдә ни эшең бар, юлыңда бул.
Шулчак мәйданга бер кешегә ияреп зур гына төркем чыга. Алдан килүченең кулында кәгазь.
– Укы, кычкырып укы.
Алдан килүче туктап кала.
– Җәмәгать, укый белмим. «Манифис» дип язылганын көчкә таныдым.
– Кем укый белә.
– Бир монда!
Төркем янына Бәхтияр килә. Алдан килүченең кулыннан кәгазьне тартып ала.
– Нишлисең?
Бәхтияр. Кычкырма. (Кәгазьгә күз йөртеп чыга.)
– Укый белсәң, кычкырып укы.
– Туктагыз инде, өелмәгез.
– Нәрсә өелмә, безнең дә ишетәсе килә. Укы!
Бәхтияр (әкрен генә укый башлый). «Мин, – барча аксөякләр вә гади халыкның, төрле өлкәләр вә илләрдәге җан ияләренең ирекле хөкемдары…»
– Ишетелми.
– Кычкырып укы!
Бәхтияр (кычкырыбрак укый). «…бөтен Русиянең бөек, гали императоры Пётр Фёдорович, – үземнең падишаһ хәзрәтләрем тарафыннан расланган, махсус указымнан тикшереп белмәк вә инанмак өчен, тугры вә ихлас күңел илә торып хезмәт итмәк вә сугышмак өчен үз кулымнан вә үз телемнән ошбу бөек язуны бирдем.
Минем тарафтан олуг императордан мәрхәмәт алыгыз: казаклар вә калмыклар вә татарлар. Кайсылары миңа, император галиҗәнаплары падишаһ Пётр Фёдоровичка гаепле булган булсалар, мин государь Пётр Фёдорович бөтен гаепләрегезне кичерәм. Газиз җаны белән тугрылыклы булган кешеләр өчен, әлбәттә, ярлыкагучы булырмын – җирегезне вә суыгызны, вә байлыгыгызны, вә утыгызны, вә кырыгызны, вә агачыгызны, вә дары, вә акча, вә кургашын, вә икмәк, вә тоз, вә башкалары белән».
Арттан тавыш. Эй ты, говори по-русски.
Бәхтияр. По-татарски написано.
Тавыш. Переводи.
Тавышлар. Укы әйдә, туктама. Урыс өчен чыккан манифест түгелдер ул. Урыс болай да начар яшәми.
– Каян беләсең?! Бөтенебезгә дә бер патша.
– Тик кенә торыгыз, укып бетерсен!
Бәхтияр (манифестны укый). «Кемдер бояр кулында вә крестьян залим кулында җәбердә булса, бу көннән минем тарафтан азат ителә, шулай ук зинданда булучы иреккә чыгарыла.
Кемнәрдер буйсынудан баш тартсалар, каршылык күрсәтсәләр, вә бояр, вә йанарал, вә майур, вә капитан вә башкалары – барысының башы кисүле, малы талаулы булсын. Бервакытларны алар сезне ашадылар, таладылар, минем газиз колларымны ирексез вә ихтыярсыз иттеләр, хәзер үзләрен чабыгыз, иллә мәгәр, баш салганга кадәр. Әгәр миңа буйсынсалар, хилаф түгелдер. Мине танып, тугры юлда булып, сугышкан вә хезмәт иткән кешеләргә тимәссез. Кем дә кем баш тартса, аларны асачакмын, кисәчәкмен.
Инанмак өчен мин Пётр Фёдорович үз кулымны куйдым. Пётр Өченче дигән исем белән».
Тавышлар. Күрсәт, кулын күрсәт.
Бәхтияр. Менә карагыз. (Манифестны баш очына күтәреп күрсәтә.)
Тавышлар. Афәрин!.. Ходай кушсын!..
Шулвакыт таланган бай белән Пристав керәләр.
– Әнә ул, әнә шул талады.
Пристав (Бәхтияр янына килеп). Син!.. Карак! (Бәхтиярга кизәнә.)
Бәхтияр аның кулын эләктереп ала да үзенә суга. Пристав егыла. Халык гөжләп куя. Аптырап калган Пристав әкрен генә тора.
Тынлык.
Тавышлар. Кач! Кач!..
Бәхтияр халык арасына кереп чума.
Пристав. Тотыгыз! Җибәрмәгез! (Бәхтияр артыннан бармакчы була.)
Халык аның юлын бүлә.
О проекте
О подписке