Өченче күренеш

Шул ук урын. Вакыт төн. Ризванның туган көненнән таралганнар. Өч егет үз территорияләрендә утыра. Гомәр гамак өстендә гитара чиртә.

Ризван. Йокларга!

Заһир. Утырыйк әле бераз, төне матур.

Ризван. Иртәгә эшкә.

Заһир. Туктале, Ризван!

Ризван. Йокларга!

Низам. Дөрес. Әйдәгез. Антны бозарга ярамый.

Беренче башлап чатыр эченә Низам кереп китә. Аңа Ризван белән Заһир иярә. Гомәр әкрен генә гитара чиртүен дәвам итә. Кинәт гармун тавышы ишетелә. Гармунын тартып уйнап, Нәҗип килеп керә.

Нәҗип (җырлый).

Аклы күлмәк кияр идем,
Акка кара төшмәсә.
Гомерлеккә сөяр идем,
Күзең ятка төшмәсә.
Көмеш саплы алтын пәке
Сынды гөлләр кискәндә;
Өзелә лә үзәкләрем,
Таң җилләре искәндә.

(Уйнавыннан, җырлавыннан кинәт туктап, Гомәргә карап тора.)

Гомәр. Егетләр йоклый, Нәҗип абый!

Нәҗип. Бу чактан йоклыйлармы? Менә мин бөтенләйгә йокламаем. Шушыннан туп-туры көтүгә. Нигә син уйнамыйсың?

Гомәр. Каз муенына кая инде тальян белән ярышырга.

Нәҗип. Һе, белдеңме инде?

Гомәр. Белдем. Әкренрәк сөйләш, Нәҗип абый.

Нәҗип. Син минем янга төшеп утыр.

Гомәр гамактан төшә.

Ә син нигә йокламыйсың?

Гомәр. Үзең әйтмешли, сәгать унда кем йокларга ята?

Нәҗип. Бер кызны көтәсеңме?

Гомәр. Кайсы кызны?

Нәҗип. Бер кыз сезнең янга килеп йөри.

Гомәр. Алинәме?

Нәҗип. Исемен әйтмәем. (Җиңен сызганып.) Менә бу беләкне күрәсеңме?

Гомәр. Күрәм, Нәҗип абый.

Нәҗип. Әгәр дә ул кызның башын әйләндерсәгез, муеныгызны сугып сындырырмын.

Гомәр. Алай ук димәгез инде.

Нәҗип. Сындырам. Алты ел күзем төшеп йөргән кызны алып киттегез.

Гомәр. Без түгел бит.

Нәҗип. Барыбер. Сезнең иш.

Гомәр. Алты ел күзегез төшеп йөргән, шул хакта үзенә әйткән идегезме соң?

Нәҗип. Кемгә?

Гомәр. Кызга.

Нәҗип. Әйтмәдем. Нигә әйтәем, тәмен югалтып…

Гомәр. Монысына да әйткәнегез юкмы?

Нәҗип. Әйтмәем. Үзе белсә белсен, әйтмәем.

Гомәр. Үзләре белмиләр шул алар, Нәҗип абый. Ничә яшь соң сезгә?

Нәҗип. Утыз.

Гомәр. Картаеп барасыз икән шул…

Нәҗип. Утыз яшь – егетнең өлгергән чагы, күмере төшкән чагы.

Гомәр. Алай булгач, күзегез төшкән кызга әйтегез дә өйләнегез. Юкса, чыннан да, алып китүләре ихтимал.

Нәҗип. Яратканымны үзе сизсә өйләнәем.

Гомәр. Тагын утыз ел егет булып йөриячәксез.

Нәҗип. Йөресен. Каз муенын уйнап караеммы?

Гомәр. Рәхим итегез! (Гитараны Нәҗипкә бирә.)

Нәҗип. Син Алинә кебек «рәхим итегез» дип сөйләшәсең икән. (Гитара кылларын чиртә, ләкин көй чыгара алмый.) Булмай. Өйрәт мине уйнарга.

Гомәр. Сез яратмыйсыз ич гитараны.

Нәҗип. Ә мин өйрәнәем дә ташлаем.

Гомәр. Бүген соң, иртәгә иртәрәк килерсез.

Нәҗип. Әйдә минем белән су буена.

Гомәр. Анда ни бар?

Нәҗип. Гармун уйнап, җырлап йөрибез.

Гомәр. Бүген булмый.

Нәҗип. Сау бул! (Гармунын уйнап чыгып китә.)

Гомәр гамакка менеп ята. Чатыр ишегендә Низам күренә, йомшак кына басып бау янына килә, атлап чыга.

Гомәр. Низаметдин, кая юл тоттың?

Низам. Тс-с! (Гомәр янына килә.) Май кап!

Гомәр. Каптым. Кая барасың?

Низам. Эшләр кәкәйләнде бит әле. Дамирә килеп төште. Адресны да бирмәгән идем. Эзләп тапкан.

Гомәр. Хәзер нишләргә җыенасың?

Низам. «Нишләргә, нишләргә…» Ул Алинәләрдә, аңлашырга кирәк ич.

Гомәр. Кызлар белән сөйләшмәскә дип биргән антың бар.

Низам. Ризван булма әле син дә. Аның йокыга киткәнен көтеп тә ничаклы вакытым үтте.

Гомәр. Ләкин, Ризваннан ычкынсаң да, миннән ычкына алмассың.

Низам. Чынмы?

Гомәр. Чын.

Низам (көлеп). Свинҗә син, Гомәр.

Гомәр. Антын бозган – хыянәтче.

Низам. Зурга җибәрмә. Мин шаярдым гына ул чакта, беләсеңме, шаярдым. Бу җүләрләр нишләрләр икән дип шаярдым. Үзең дә күреп тордың, сөйләшкәндә дә, җырлаганда да сул күзем гел көлеп торды.

Гомәр. Барыбер җибәрмәячәкмен.

Низам. Әй, аңа калса, бик исем китте. Нишләтә аласың?

Гомәр. Ризванны уятам.

Низам. Димәк, сатасың? Бергә укып йөргән курсташыңны, дустыңны, аягын-кулын бәйләп, сөйгән кызыннан аерып алып, шул бюрократ Ризванга сатасың?

Гомәр. Анда Заһир да бар.

Низам. Димәк, сине үлеп яраткан Низамны шагыйрь булырга хыялланып йөрүче мәҗнүнгә – Заһирга сатасың?

Гомәр. Көлдермә, Низам. Үтмәс товар сатып йөрергә әллә мин җүләрме.

Низам. Ярый, уят. Уянып нишләтә алалар? Китәм дә барам.

Гомәр. Антын бозган кешегә җәзаны мин бирәчәкмен, Низам. Мин рәхимсез!

Низам. Гомәр?! Алай димә инде, Гомәр. Егет бул инде, Гомәр. Ризванга исем дә китми, синнән куркам. Җибәр инде. Хәзер әйләнеп кайтам. Дамирәгә аңлатам да кайтам. Яратам мин аны, беләсеңме!.. Харап итмә мине. Үтермә мәхәббәтебезне, Гомәр, коткар.

Гомәр. Ярый, алайса, бер юлга…

Низам. Рәхмәт, Гомәр. (Китәргә җыена.)

Гомәр. Тукта!

Низам (Гомәр янына юргалап килеп). Нәрсә, Гомәр?

Гомәр. Күрә торып антыңның бозылуын теләмим.

Низам. Гомәр?..

Гомәр. Ашыкма. Бар, кереп ят, мин йоклагач китәрсең.

Низам. Алай итмә инде, Гомәр. Телисеңме, мин сине тирбәтеп йоклатам. Ят, Гомәр, ят. (Гомәрне гамагына яткыра.) Йом күзеңне. Менә шулай. Әлли-бәлли ит. Тәмле-татлы төшләр күр. (Гамакны тирбәтә.)

Гомәр. Әкрен, егасың.

Низам. Яп авызыңны, йом күзеңне. Әлли-бәлли. (Көйләп.)

Сарыклар да йоклады инде…

Гомәр. Бозма мин чыгарган җырны. Сарыклар түгел, тавыклар.

Низам. Ярый, ярый, тавыклар.

Тавыклар да йоклады инде.

Гомәр. «Йоклады инде» түгел, «йокламый әле».

Низам. Аңладым.

Тавыклар да йокламый әле,
Балыклар да йокламый әле,
Халыклар да йокламый әле,
Син тынычлап йокларсың, яме.
Әлли-әлли, әү-әү, бәлли-бәлли, бәү-бәү.

Гомәр, булдымы?

Гомәр. Булды.

Низам. Йокыга киттеңме?

Гомәр. Киттем.

Низам. Мин дә киттем. (Чыгып йөгерә.)

Гомәр башын күтәреп, аның артыннан карап кала, чатыр ишегендә Ризванны күреп, гырлый башлый. Ризван, як-ягына карангалап, бау янына килә. Алинә күрсәткән елга борылышына карый. Бауны атлап чыга.

Гомәр (башын күтәреп). Ризван, кая юл тоттың?

Ризван (каушабрак калган). Син нишләп йокламыйсың?

Гомәр. Йоклаган идем – уяттың.

Ризван. Низам кайда?

Гомәр. Чатырга бергә кереп киттегез.

Ризван. Ул юк.

Гомәр. Алайса, белмим.

Ризван. Беләсең.

Гомәр. Белсәм беләмдер.

Ризван. Кай якка китте?

Гомәр. Нигә миннән сорау аласың әле? Син кем дә мин кем.

Ризван. Анысын киләчәк күрсәтер. (Китәргә җыена.)

Гомәр. Күрсәтүен күрсәтер, әмма син урыныңа кереп ят.

Ризван. Нәрсә-ә?

Гомәр. Кереп ят, төнгә каршы чыгып китмә кызлар эзләп.

Ризван (югалып кала). Син мине кем дип беләсең?

Гомәр. Кемлегеңдә эшем юк, ант иткәнеңне күреп тордым.

Ризван. Мин Низамны алып кайтам.

Гомәр. Сабый түгел, үзе дә кайтыр.

Ризван. Кайчан?

Гомәр. Бүген булмаса, иртәгә.

Ризван. Иртәгә соң була. Антын бозып өлгергәнче алып кайтырга кирәк.

Гомәр. Бәлки, ул кызлар янына китмәгәндер?

Ризван. Шигем бар.

Гомәр. Алайса, үзем алып кайтам.

Ризван. Юк, нишләп йөргәнен мин үзем күрергә тиеш. (Горур гына атлап чыгып китә.)

Гомәр, гамак өстенә басып, аның кай якка киткәнен карап кала.

Тәнзилә үтеп бара.

Гомәр. Тәнзилә! (Тәнзилә эндәшмәгәч, гамактан төшеп, Тәнзилә артыннан китә. Бераздан кире йөгереп кереп, чатыр янына килеп кычкыра.) Заһир, чык әле!

Заһир (чатырдан чыгып). Нигә?

Гомәр. «Нигә, нигә…» Тәнзилә су буена төшеп китте, берүзе.

Заһир. Ярамый.

Гомәр. Колак кагасың Тәнзиләдән. Әнә хәзер үк… Монда туктап та тормады, сөйләшмәде дә… Ни өчен дисеңме? Синең аркада. Бәлешне ашап бетерүгә, йокларга вакыт, дип, кайтып киттегез.

Заһир. Ризван бит.

Гомәр. Ризван… Ул үзе юк, син чатырда.

Заһир. Ул Низамны алып кайта.

Гомәр. Ул Низамны тапканчы, син Тәнзилә белән сөйләшеп өлгерәсең.

Заһир. Нәрсә сөйләшим?

Гомәр. И-и Алла! Яратам мин сине, Тәнзилә, диген.

Заһир. Әйттем инде.

Гомәр. Кайчан?

Заһир. Бүген.

Гомәр. Нәрсә ди?

Заһир. Ияреп йөрмә, ди.

Гомәр. Бозау син.

Заһир. Тәнзилә дә шулай ди.

Гомәр. Бар. Куып тот та әйт, «мин бозау түгел, үгез» диген.

Заһир. Кызларга «мин үгез» дип әйтеп булмый инде.

Гомәр. Ярый, берничек тә әйтмә. Тик минем ачуымны чыгарып йоклап ятма.

Заһир. Йокламыйм мин.

Гомәр. Нишлисең соң?

Заһир. Уйланам. Тыңла әле, Гомәр, бер шигырь яздым, ничек?..

Гомәр. Тыңламыйм. Тәнзилә тыңласын…

Заһир. Әллә ниндиләр сез. (Читкә китә.)

Гомәр (аның янына килеп). Йә-йә, үпкәләмә. Әйдә.

Заһир. Кая?

Гомәр. Баргач күрерсең. (Заһирны кулыннан сөйрәп алып чыгып китә.)

Пәрдә.

Икенче пәрдә

Дүртенче күренеш

Су буе. Таллык. Басма. Дамирә керә. Аңа Низам ияргән.

Низам. Дамирә, алай итмә инде. Ну бит инде. Алай ярамый бит инде. Йә инде, мәрхәмәтле бул инде. Яратмасаң да, кешене хөрмәт итәргә кирәк ич инде.

Дамирә. Син әле кешемени?

Низам. Белмим, Дамирә. Син кем дисәң, шул булам. Телисеңме, эт баласы булып артыңнан ияреп йөрим. Ышан, әйтмәдем мин Алинәгә яратам дип. Сынап кына карадым мин аны. Син беләсең бит инде.

Дамирә. Беләм мин сине, бик яхшы беләм. Кызлар күрсәң, күзләрең акая.

Низам. Чибәр кызлар күп булганга мин гаепле түгел бит инде, Дамирә. (Җырга күчә.)

Җемелдәп-җемелдәп яналар
Галәмдә хисапсыз йолдызлар;
Ни өчен йөрәгем бер генә,
Ни өчен күп икән бу кызлар?
Йолдызлар якында, еракта,
Арада иң якын йолдыз бар;
Якында, еракта кызлар күп,
Йөрәккә иң якын бер кыз бар.
Уйныйк әле, җырлыйк әле,
Көлик әле кыз чакта;
Килен булгач көлдермәсләр,
Утыртырлар почмакта, –

дип җырлаганнар әбиләребез дә. Ул син, Дамирә, син!

Дамирә. Ышанмыйм!.. Ышанмыйм мин сиңа.

Низам. Гаебем юк, Дамирә.

Дамирә. Ышанмыйм!..

Низам. Телисеңме, ант итәм?

Дамирә. Көнгә әллә ничә ант итәсең.

Низам. Сиңа биргән антым берәү генә. Телисеңме, каршыңа тезләнәм? Низамның адәм хурына калып, мескенләнеп тезләнеп торуын телисеңме? Тезләнәм.

Дамирә. Ышанмыйм.

Низам. Дамирә!.. Ышана идең бит миңа. Нишләдең син, нишләдең?! Кемнәр синең йөрәгеңдә шик уятты?!

Дамирә. Кызлар егетләргә ышанмаска тиеш, дип әйтә идең, дөрес икән.

Низам. Җүләр ни сөйләмәс. Җүләр бит мин, шыр тиле. Шул тилелегем аркасында Ризванга ияреп юри генә ант иттем. Ризванның ачуын чыгарыр өчен, аңардан көләр өчен, юри Алинә белән сөйләштем. Болай буласын белгән булсам… Икенче тапкыр… Ак тәүбә, кара тәүбә… (Еламсыраган тавыш белән.) Дамирә!..

Дамирә (еларга җитешеп). Нәрсә, Низам?..

Низам. Дамирә!..

Дамирә. Низам!..

Низам. Дамирә!..

Дамирә. Низам!..

Низам. Гафу итәсеңме?

Дамирә. Белмим.

Низам. Бел инде, Дамирә.

Дамирә. Казанга кайткач сөйләшербез, Низам.

Низам. Ай-яй-яй-яй-яй!..

Дамирә. Озакмыни?

Низам. Бик озак, Дамирә. Аңарчы үләм мин.

Дамирә. Үлмисең, Низам… Син егетләргә биргән антыңда тор, Низам. Бер кыз белән дә сөйләшмә, бер кызга да карама. Кич җиткәч, палатка эченнән чыкма.

Низам. Көләсеңме?

Дамирә. Чынлап әйтәм.

Низам. Әгәр чынлап әйтсәң, синеңчә эшләрмен, Дамирә. Чатыр эчендә гел сине генә уйлап ятармын. Әгәр дә син тагын килсәң нишләрмен?

Дамирә. Бүтән килмәм.

Низам. Үзем барырмынмы?

Дамирә. Хатлар гына язарсың. Синең хатларыңны уку рәхәт булыр.

Низам. Рәхмәт, Дамирә!

Ризван кереп карап тора.

Үбәргә рөхсәт итмисең инде, әйеме, Дамирә?

Дамирә. Әйе.

Низам. Дөрес эшлисең, Дамирә. Синең урыныңда мин дә нәкъ менә синеңчә эшләр идем. Үбәргә дип үрелсәм, Казанга кайткач, дип әйтер идем. Казанга кайткач, әйеме, Дамирә? Күрешкәннең беренче көнендә үк.

Ризван. Иптәш Рамазанов!..

Низам. Ризван?.. Ә, Ризван… Хәерле кич, Ризван!

Ризван. Хәерле төн!.. Эләктеңме?

Низам. Эләктем, Ризван. Менә таныш бул – Дамирә. Ә бу – Ризван. Исәнләш, Дамирә, Ризван белән. Исәнмесез, Ризван, диген.

Дамирә. Исәнмесез, Ризван!

Ризван. Исәнмесез!.. Ала-ай…

Пауза. Өчесе дә бер-берсенә карашып торалар.

Низам (ниһаять, түзмичә кычкырып җибәрә). Әйтсәң әйт инде сүзеңне, Ризван.

Ризван. Бер сүз дә әйтмим әлегә.

Низам. Әйдә, алайса, Дамирә, тизрәк китик.

Ризван. Кая?

Низам. Кая дип… килгән бит… Ерак араларны якын итеп. Озатып куярга кирәк ич инде.

Ризван. Шулаймыни?

Низам. Шулай икәнен күреп торасың.

Ризван. Яхшы. (Дамирәгә.) Сез чыгып торыгыз. Ә син, Низам, калып тор.

Низам (борылып кереп). Нәрсә инде тагын?!

Ризван. Ашыкма.

Низам. Китә бит. Әйт тизрәк сүзеңне.

Ризван. Китсә, эзләп табарсың. Шулай диген, ә?

Низам. Шулай инде, шулай. Шулай икәнен күреп торасың. Юкка утырдым синең арбаңа. Әгәр дә мәгәр икенче тапкыр… Ак тәүбә, кара тәүбә…

Ризван. Ашыкма… Гафу итәм. Соңгы тапкыр.

Низам. Соңгы тапкыр.

Ризван. Заһир белмәсен.

Низам. Белмәс.

Ризван. Гомәр сизмәсен.

Низам. Сизмәс.

Ризван. Ычкын.

Низам. Ычкынам. (Чыгып йөгерә.)

Ризван (як-ягына каранып). Басмасы шушы, Әсмасы кайда? Кара, кызык сүз килеп чыкты. Басма, Әсма. Басмасы, Әсмасы. Басмасы шушы, Әсмасы кайда? (Ләззәтләнеп көлә.) Юморны аңламыйсың дип көлгән булалар. Аңлыйм бит. Юморны аңламаган кеше шундый сүз уйлап таба аламы? (Такмаклап.) Басмасы, Әсмасы, басмасы, Әсмасы… (Кинәт җитдиләнеп, тирә-ягына каранып тора. Басмага кереп, яр өстен күзәтә. Тәнзилә үтеп барганны күреп, аны чакырып ала…)

Тәнзилә. Йокларга дип кайтып киткән идегез ич.

Ризван. Йоклаучылар да бар.

Тәнзилә. Ә син нигә монда?

Ризван. Минем нигәдер йокым килми. Туган көнемдә йоклап яту ничектер килешми дә.

Тәнзилә. Аңламассың сине… Нигә чакырдың?

Ризван. Яр буйлап үзеңә генә йөрү күңелсездер дип уйладым.

Тәнзилә. Минем күңелемне ачарга теләмисеңдер ич?

Ризван. Юк, үз күңелемне ачарга телим.

Тәнзилә. Шулаймыни? (Ризванга төбәлеп карап тора.)

Ризван. Нигә шулчаклы текәлеп карыйсың?

Тәнзилә. Синең кемлегеңне беләсем килә. Ничә ел бергә укып, аз гына да белмәгәнмен.

Ризван. Серле кеше мин, Тәнзилә.

Тәнзилә. Бүтәннәр йоклый дисең инде?

Ризван. Кайберәүләр йокламый. Низам, мәсәлән.

Тәнзилә. Гомәр белән Заһир йоклыймы?

Ризван. Гомәрне белмим, Заһир йоклый.

Тәнзилә. Аны йоклатып качтыгызмы?

Ризван. Йоклаган йоклый, йокламаган йокламый.

Тәнзилә. Нинди афоризм! Йә, ни сөйләшәбез?

Ризван. Индеме? Инде сөйләшәбез шул хакта… Әгәр дә синең минем белән сөйләшәсең килсә.

Тәнзилә. Ни өчен сөйләшмәскә?

Ризван. Син миңа бераз көлебрәк карыйсың бит.

Тәнзилә. Ничек «көлебрәк»?

Ризван. Ничек икәнен аңлатып бирә алмыйм. Көлебрәк, мыскыл итебрәк. Янәсе, мин синең өчен икенче сорт.

Тәнзилә. Мин кешеләрне сортларга аермыйм.

Ризван. Беләм, мин барысын да күзәтеп йөрим. Еш кына миннән көләләр, ләкин мине белми көләләр, көлгән кешеләр бервакыт үзләре дә белерләр.

Тәнзилә. Сөйләмә юкны, Ризван, кем синнән көлсен!

Ризван. Көләләр. Бер сүз әйтсәм, син дә көләчәксең.

Тәнзилә. Мәсәлән?

Ризван. Мин сине яратам, дисәм… Әнә, әйтәм бит, көләсең.

Тәнзилә. Көлмим ич.

Ризван. Авыз читең белән сиздермичә көләсең.

Тәнзилә. Кызык кеше икәнсең. Яратканыңны әлегә хәтле сизгәнем юк иде.

Ризван. Ә мин сиздермичә яратам.

Тәнзилә. Рәхмәт! Синнән ул сүзне ишетү – куанычлы хәл, Ризван. Тарих моны онытмас, алтын хәрефләр белән язып куяр. Ләкин син кызлар белән сөйләшмәскә ант иткән кеше бит, Ризван.

Ризван. Әйе, иткән кеше.

Тәнзилә. Ә үзең сөйләшәсең.

Ризван. Сөйләшү белән сөйләшүнең аермасы бар. Әгәр дә мин синең белән сөйләшер өчен сине махсус эзләп йөрсәм, антымны бозган булыр идем. Бу – очраклы сөйләшү.

Тәнзилә. Мәхәббәт сөйләрлек булгач очраклы сөйләшү буламы?

Ризван. Була. Мин бит «мәхәббәт» сүзен телгә алмадым, «яратам», дисәм, дип кенә әйттем. Шуны белеп торсаң, бүгенгә шул җитә. Калганын киләчәк күрсәтер.

Тәнзилә. Бар икән күрәселәр!..

Ризван. Әйе, бар. Җитди сөйләшүгә әзер тор, Тәнзилә.

Тәнзилә. Баш өсте, тәкъсир! Җитди кеше белән җитди сөйләшергә туры килер. Тик Заһир белән нишләрбез икән соң, ул да бит мине ярата.

Ризван. «Яратам» дип әйткәне бармы?

Тәнзилә. Әлегә юк югын. Ләкин…

Ризван. Димәк, мин беренче әйттем. Монысы – бер. Икенчедән, Тәнзиләне бер генә егет яратырга тиеш дигән закон юк.

Тәнзилә. Әмма минем берәүне генә яратырга хакым бар.

Ризван. Кемне дип сорамыйм, киләчәк күрсәтер.

Тәнзилә (Гомәр килгәнен күреп). Әнә Гомәр сине эзләп чыккан.

Ризван. Гомәр?.. Тәнзилә, мин сине күрмәдем. (Китәргә җыена.)

Тәнзилә. Ничек инде күрмәдең?

Ризван. Күрдем, ләкин күрмәдем. Аңладыңмы?