Кызгандык, эшне судка җиткермәдек. Кияүне көчкә үгетләдек. Кияү бик принципиаль кеше иде юкса, законның ни икәнен аңлап белүче кеше иде…

Шуннан соң ун көн дә үтмәде, килде бу правлениегә, сөзәргә җыенган үгез сыман басып тора ишек янында: «Ник килдең, – мин әйтәм, – яшь әтәч? Кыз беткән идемени сиңа? Утыртып куялар иде бит үзеңне. Эшче көч болай да җитешми, пнимаеш, ә син… Йә, сөйлә йомышыңны, вакытым юк». «Шәйхи абый, миңа справка кирәк иде», – ди бу. «Нинди справка, – мин әйтәм, – нәрсәгә ул?» «Колхоздан китәргә рөхсәт язуы. Авыл хуҗалыгы институтына укырга кермәкче идем», – ди.

Справка бирмәскә була иде. Колхозга кул көче кирәк, справка бирмәсәк, безгә беркем бер сүз әйтми иде. Башкасына правабыз әллә ни булмаса да, анысына бар иде, пнимаеш. Моңарга бигрәк тә. Мин бирдем, бухгалтерны чакырып алдым да: «Язып бир егеткә справка, теге яки бу өлкәдә безгә кадрлар кирәк», – дидем.

И нишләде дип уйлыйсыз Бариев? Укырга керәсе урынга шабашниклыкка чыгып качты. Хәзер ул герой. Колхозга эшче көчләр җитми, пнимаеш, ул чыгып качты.

Ишеттем, Казан артында бура бурап йөри. Кайткалап киткәли. Авыл буйлап бер-ике көн болганып бутала да тагын китеп югала. Авылда бүтәннәр дә сизеп алганнар моның нишләп йөргәнен. Килә башладылар берәмләп правлениегә, справка сорыйлар. Өстәмәгә әнисе – пешмәгән, оешмаган бер баламут хатын – сүзне тыңламаска кереште. Малае акчаны көрәп алып кайта, янәсе. Кибеткә килә дә, теге яки бу нәрсәне алып, авыл хатыннарының күзен кыздыра. Хатын-кызга, пнимаеш, шул гына кирәк. «Нигә минем малайны җибәрмисең, нигә минем кызга справка бирмисең?» Менә андый халык белән эшләп кара шуннан соң, дәүләт алдында торган изге бурычларны үтәп кара.

И бер кайтканында теге бузотёрны кысарга туры килде, җитте, дидек, кайтасың колхозга и всё. Яхшылык белән әйткәнне аңламасаң, бүтән методлар кулланырбыз. «Куркытма, Шәйхи абый, курка торган күлмәкләр тузган, – дип авызын ерып тора. – Китеп югалсам, эзләп таба алмассыз, тик югаласым килми, – ди, – туган авылымны күрмичә түзә алмыйм. Армиядә вакытта да сагынып үлә яздым», – ди.

Туган авыл, пнимаеш. Ә шунда эшләргә теләми. Телгә оста үзе: «Мин егет кеше, кызлар алдында яланаяк йөреп булса да, ыштансыз йөрү килешми», – дип тешен ыржайта.

Янәсе, без чалбар, кирза итек алырлык та түләмибез. Мин штули гаепле. Техника юк, эшче көчләр җитешми, икмәк уңышы начар, колхоз артта, сталбыйт. Дәүләт алдында торган бурычларны да үтисе бар.

Ну барыбер кайтарттык без аны колхозга. Кайтмый кая китсен.

Әмма ләкин кайткач та бу эшләп куандырмады, теге яки бу нәрсәгә бәйләнеп тик йөрде. Үз тирәсенә үзе шикелле бузотёрларны җыеп, җыелыш саен тәртип бозып утырырга кереште. Колхоз ирешкән уңышлар турында сөйләгәндә, тиктомалдан кычкырып көлеп җибәрәләр, пнимаеш, инде трибунага менеп, телләренә ни килсә, шуны сөйлиләр. Халыкка ни кирәк, бутаучы булса, буталырга гына тора. Халык та, сталбыйт, болар сүзен куәтләп кул чапкан була.

Правлениегә чакыртып үгетләп тә, куркытып та сөйләшеп карадык: «Әгәр җыелышларда хулиганланып утырсаң, милиция чакырабыз», – дидек. «Председательне тәнкыйтьләү хулиганлык буламыни?» – дип аңламаганга салышып, күзләрен акайтып тик карап тора.

Бер отчёт-сайлау җыелышында ул трибунада теләсә ни сөйли башлагач түзмәдем: «Менә нәрсә, малай актыгы, җыелыштан или син чыгып китәсең, или мин китәм», – дип ычкындырдым. Бу нишләде дисең, райкомнан килгән преставительгә   – райкомның икенче секретаренә карап: «Әйтегез әле, мин дөрес сөйләмимме әллә?» – диде. Икенче секретарь йомшак кеше иде ул вакытта, тегене туктатасы, чик куясы урынга: «Дәвам итегез», – дип рөхсәт бирде. И йомшаклыгының казасын үзе күрде секретарь. Сүзен сезнең Нурислам Бариевыгыз болай бетерде, сталбыйт: «Менә Шәйхи абый монда или син, или мин дип әйтте. Әгәр инде алай «или» гә калса, әгәр дә җыелыш иләсә, мин иләнергә риза», – дип, сәхнәдән төште дә иң арткы рәткә барып утырды. Китте тавыш, шау-шу. Халыкка шаулашырга гына булсын, алдын-артын уйлап тормый ул. Председательне председательлектән алуның ни белән бетәсен чамаламый, пнимаеш, аңа председательне урыннан төшерү кызык.

Председатель сайлау моменты җиткәч, райком преставителе, райкомда сөйләшенгән буенча, мине тәкъдим итте, сталбыйт. Ә аны тыңлаучы да юк. Бузотёрлар үкерәләр генә: «Нурислам Бариев!!! Нурислам Бариев!» Менә йомшак булу нәрсәгә җиткерә. «Иптәшләр, болай бит ул…» – дип аңлатып та карый преставитель, халык бер акылдан шашса аңлыймыни   – җыелышны ябып таралашырга туры килде. Ә   бу түшен киереп йөри. Хет киерерлек түше, буй-сыны булса бер хәер. Үзе сыман бузотёрлар арасында күренми дә.

Икенче көнне беренче секретарь үзе килде, сталбыйт. Иртәдән алып кичкә чаклы барды җыелыш.

Җыелыш шуның белән бетте: мине дә сайламадылар, аны да сайламадылар. Правление сайладылар, анда мин дә бар, ул да бар, председатель юк. Авыл гөжли. Мактанышалар. Сүзләре өстен чыккан, янәсе. Бузотёрлар шатлыкларыннан ике көн эчеп йөрделәр. Бигрәк Харис исемле тагын бер шабашник кыланды. Минем каршыма килеп: «Бәйләнмә миңа дип әйттем мин сиңа, йә, күрдеңме инде нишләгәнеңне? Дөнья куласа ул, агай-эне, ак мыек», – дип җикеренде, пнимаеш. Ну соңыннан эләкте үзенә дә Бариевтан. Ник кычкырганына үкенерлек итте Бариев. «Син алтын булгансың икән, Шәйхетдин абый», – дип, исерек килеш өемә килеп җылады.

Хәйләкәр ул Бариев, кеше аңарга үзенә кирәктә генә кирәк, кирәге беткәч, тәмәке төпчеге итеп җиргә салып таптый. Харисны да шулай итте, теңкәсенә тиде, авылдан чыгып качарлык итте.

Бер атнадан соң колхозда тагын җыелыш булды. Шунда инде Бариевны сайладылар. Ни булганы ишетелде соңыннан, икенче секретарь яклаган моны. Ә беренче секретарьның икенче секретарьга сүзе үтми икән. Тегенең, пнимаеш, туганы Мәскәүдә эшли икән.

Менә ничек ул дөнья, иптәш корреспондент. Сез уйламагыз, без Бариевны яманларга җыенмыйбыз. Бик әйбәт, эшләсен. Языгыз аның турында, мактагыз. Ләкин белеп мактарга кирәк, пнимаеш.

Колхоз алга киткән икән, как бутты бу Бариевның гына заслугасы. Ул председатель булып эшли башлаганнан соң, Синтральный комитет ничаклы пастанавлиние чыгарды. И   плинумнарда пастаянно авыл хуҗалыгы мәсьәләсе каралып тора. Хәзер председатель булып эшләү чепуха ул, пнимаеш. Бариев та Бариев… Герой… Без культ личносны бетердек, сталбыйт. И Бариены бала уйнаткан шикелле үтүт-үтүт итеп уч төбендә сикертү, вапервых, дөрес түгел. Вавторых, нигә кешенең бер ягын күпертеп мактап, икенче ягын бөтенләйгә күрмиләр. Симиясендә ничек ул? Нигә тикшермиләр? Бариев, пнимаеш, хатын аерды, аны өеннән куып чыгарды, и шул вакытта аңа герой бирделәр. Ярамый бит болай. Без болай кемне тәрбиялибез. Ни дип әйтәбез инде без халыкка болай булгач, син хатын аер, без сиңа герой бирәбез, мактап газитка язабыз дибезме?

III

Бик күп һәм бик озак сөйләде агай. Тыңлый-тыңлый ялыктым. Станциядә көчкә саубуллашып котылдым. Әлбәттә, аның сөйләгәннәре минем рәнҗетелгән, мыскылланган күңелемә хуш килергә тиеш иде. Баштарак, бәлки, шулай булгандыр да, шуңа күрә агайны тыңлаганмындыр. Ләкин юлда, поезд вагонында уйлана торгач, бер сорау туды: агай сөйләвен сөйләде дә, объективмы соң аның сөйләгәннәре. Ул – күңеле кителгән кеше, Бариев аркасында аны алып ташлаганнар. Бариев булмаса, бәлки, ул тагын берничә ел председатель булып эшләп, эшеннән колхозчылар каршында мәсхәрәләнмичә, райком тәкъдиме белән киткән булыр иде. Сәбәбен дә табарлар иде: сәламәтлеге начарланды. Берәр курортка путёвка да биргән булырлар иде.

Әлбәттә, агайның Бариевта шәхси үче, йомшаграк әйткәндә, үпкәсе бар. Шуңа күрә…

Әмма икенче яктан килеп караганда, чыннан да «Бердәмлек» колхозында эшләрнең яхшыруы Бариевның заслугасымы? Дөрестән дә, Бариев колхозны 1957 елда кабул итеп ала. Бу вакыт – авыл хуҗалыгында сизелерлек үзгәрешләр башланган чор. Бөтен ил буйлап колхозларның ныгый башлаган чоры. Социалистик Хезмәт Герое исемен Бариевка 1968   елда бирделәр. Агай әйтмешли, шушы унбер ел эчендә авыл хуҗалыгын үстерү буенча бик күп эшләнде. Ул эшләрнең зурлыгын авылда яшәгән: иген иккән, мал үрчеткән кешеләр аеруча яхшы белә. Димәк, Бариев алай ук мактанмасын, күкрәк какмасын, бераз тыйнак була белсен, эч пошырып йөрмәгез, дип әйтергә ашыкмасын. Форсат туры килгән – биргәннәр герой исемен, күк капусы аңа ачылган, бәхет кошы аның агачына кунган. Һәм, бәлки, ялгыш кунгандыр, бәлки, кунарга теләмәгәндер, кем өчендер бәхет кошының Бариев агачына кунуы кирәк булгандыр. Ни өчен? Кем соң ул шулхәтле? Кемнең кашка тәкәсе?

Буталып беттем. «Туктале, син, теге агайга охшап, Бариевтан булмаган керне эзләп маташасыңмы», – дип, үземә бәйләнеп карадым. Әгәр колхоз үскән икән, сводкаларда бөтен тармак буенча беренчелекне тота икән һәм моңа Бариевның катнашы юк икән, бөтенесе дә үзеннән-үзе эшләнгән икән, нигә әле бөтен колхозлар да беренче урында түгел, нигә барлык колхозларның да преседательләре герой түгел?

Эх, дөньясы, дөньясы… Очерк язарга барып, чираттагы мактау сүзе ишетәсе урынга мең төрле сорауларга җавап эзләп азапланам, кыйналам. Һәм нәрсә аркасында? Юк нәрсә аркасында бит, юк нәрсә өчен. Эх, Бариев, Бариев!.. Шик уяттың син миндә, шикләнәм мин синең геройлыгыңа. Син кәкәй дип өзеп әйтмим, буш куык дип тамга сукмыйм, әмма шигем бар. Мин ул шигемнең хаклыгын, раслыгын, бәлки, хәзер исбатлый алмам, син җиде кат күктә, мин – яшь журналист, миңа кирәкмәгән җирдә казынырга рөхсәт итмәсләр. Ләкин килер вакыт: эч пошырып йөрмәгез әле дип мин әйтермен.

Бик тиз генә борылып кайтуымның сәбәбен редакциядә аңлаттым – ялганладым: Бариев каядыр киткән, тиз генә кайтмый, дидем. Күпмедер вакыт үтеп, бүлек мөдире очерк турында исемә төшергәч, төрле сылтаулар табып командировкага бармадым. Ахырда, кемдер барып, Социалистик Хезмәт Герое Нурислам Бариев турында «Яңа үрләргә» дигән мәкалә язып бастырды. Анда Бариевның фамилиясе, исеме һәм саннардан башка нәрсә юк иде. Күрәсең, бухгалтердан гына сорашып язган, председатель үзе сөйләшергә теләмәгән.

Ләкин Бариев турында язудан мин ваз кичмәдем. Киресенчә, ныклап торып язарга әзерләндем. Ул Бариевның күтәрелүе һәм төшүе турында булырга тиеш иде. (Төшәчәгенә ни өчендер иманым камил иде.) Гыйбрәтле очерк булырга тиеш. Күрегез, янәсе, иптәшләр, шулай булмагыз.

Һәм мин Нурислам Бариевка багышлап үзем өчен аерым бер папка ачтым. Аңа кагылышы булган һәр материалны шунда сала бардым. Аның турында ишеткән сүзләремнең яхшысын да, яманын да, язып, шул папкага яшердем. Бар бит дөньяда марка җыючылар, шырпы кабына ябыштырылган этикеткаларны җыючылар. Андый кешеләр бу чирләрен хобби дип атыйлар. Мин дә, димәк, үземә хобби таптым, чир таптым. Минем хоббиемның мәгънәсе зуррак иде, әлбәттә. Председатель язмышы!!!