Читать книгу «Безнең Туфан / Наш Туфан (на татарском языке)» онлайн полностью📖 — Сборника — MyBook.

Кырларым-тугайларым
(Бәян)

I

Мин аны бик яхшы беләм. Күптәннән беләм мин аны. Хәтта кызыксынган кешегә елын, аен, көнен-сәгатен төгәл әйтеп бирә алам. Байтактан теш кайрап йөрдем мин аңа. Бәлки, бу ваклыктыр, болай ваклану килешмидер, миңа һичнинди дәрәҗә өстәмидер. Ләкин, нишләтәсең, күңелдә таш утыра, шул ташны тартып чыгарып, еракка, эзләп табалмаслык итеп ыргытырга яки ватып ташларга, тик үземдә ихтыяр көче таба алмыйм.

Юкса болай үч сакларлык сәбәп тә зур түгел шикелле. Үзем шуны беләм, сизәм, тоям лабаса, әмма…

Бигрәк тә хәтерем калган иде шул. Университетның тел-әдәбият бүлеген дүрткә-бишкә тәмамлап, өметле егет дигән мактауга ия булып, газетага эшкә кергән чагым иде. Бер-ике ел эчендә ярыйсы гына мәкаләләр дә язып, яшьләр альманахында шигырьләр бастырып, борынны Җидегән йолдыз койрыгына элеп йөргән заман иде.

Аңа шул чакта «Социалистик Хезмәт Герое» дигән исем бирделәр. Һәм мин ул председатель булып эшләгән «Бердәмлек» колхозына барып, аның турында менә дигән очерк язарга тиеш идем. «Очерк уңышлы чыкса, күләмен чикләмәскә можешь»,   – дигән иде редактор урынбасары.

Барыр алдыннан бик ныклап әзерләндем. «Очерк жанрының үзенчәлекләре» дигән китап та укып чыктым. Булачак очеркның калыбын ясадым, исемен таптым. «Кырларым-тугайларым» дип аталырга һәм болай дип башланып китәргә тиеш иде: «Иртәнге кояш, ашыга-ашыга, кабаланып, озаграк йоклаудан соңга калуына кызарып, офык артыннан күтәрелгәндә, председатель Нурислам Бариев басуда иде инде. Ул кояшка сәлам бирде. Кояш сәлам бирүчене танымыйчарак торды. Көн саен иртән күргән кешегә охшаган да, охшамаган да кебек. Көн саен күреп гадәтләнгән кешенең түшендә йолдыз юк иде. Бу   – йолдызлы. Каян килгән аңа ул йолдыз?» Шуннан инде ул йолдызның кайдан килгәнлеген газета укучыларга аңлатыр өчен мин Бариев биографиясеннән аерым моментларны яктыртып үтеп, колхозның үткәне, киләчәге хакында бәйнә-бәйнә сөйләп, анда-санда шаккатыргыч цифрлар катнаштырып, председательнең тулы портретын сурәтләргә тиеш идем.

Юлга чыктым. Кыяфәтем корреспондентка охшасын өчен, төшерә белмәсәм дә, дус журналистның иске фотоаппаратын сорап торып муенга астым.

Поезд вокзалындагы кассада, автобус станциясендә кирәксә-кирәкмәсә дә командировка кәгазен күрсәтеп, төш авышканда «Бердәмлек» колхозына килеп төштем. Идарәне эзләп таптым. Председатель басуда, бәрәңге алган җирдә, диделәр. Шунда киттем. Җәяүләп йөрергә туры килмәс дип планлаштырсам да, мине бәрәңге җиренә илтеп куярга теләүче табылмады. Ярый әле көннәр аяз тора иде, җәяү йөрүе әллә ни хурлык түгел. Үткән-сүткәннәрдән сораштыра-сораштыра, бәрәңге җиренә барып чыктым.

Басу читендә безнең як колхозларында яңа гына күренә башлаган машина тора. Бәрәңге алу машинасы. Өч ир-ат шуның тирәсендә кайнаша. Туктадым. Миңа борылып караучы да булмады. Нәрсәседер ватылган, күрәсең, машинаның. Машина астында яткан бер агай:

– Анасын саткырлары, бәрәңге шәһәр урамында үсә дип беләләр, ахры, – дип сүгенә-сүгенә, кулындагы чүкеч белән ниндидер тимергә суккалый.

Сүгенүченең тимер кыйнавын чүмәшеп карап торган икенчесе:

– Кайчан туктарлар колхозга үтил җибәрүне, – дип куәтләп тора.

Өченче берәү, кырык яшьләрендәге агай, машина өстендә актарына.

Карап-карап тордым да:

– Әйтегез әле, председатель кайда икән? – дип сорадым.

Машина өстендә казынучы башын күтәреп миңа карады.

– Ни бар?

– Миңа председатель Бариев кирәк иде.

– Йә, мин булам.

– Исәнмесез! Мин газетадан. Корреспондент. Миңа Сезнең белән сөйләшергә иде.

– Йөрмәгез әле эч пошырып.

Менә сиңа очрашу. Менә сиңа очерк. Нишләргә, ни әйтергә белми каттым да калдым. Китеп барсаң да уңайсыз, китмәсәң дә әллә ничек. Шул хәлдә озак басып тордым. Мине бар дип тә белмиләр. Берсе сүгенә, икенчесе аны җөпләп тора. Председатель дә аларга кушыла.

– Шуңа ышанып ятсаң, бәрәңгене кар астыннан кул белән актарып алырсың, – ди.

Бераздан ул машина өстеннән сикереп төште дә:

– Егетләр, сез, зинһар, эшләтергә карагыз инде, – дип, басу уртасына, капчыкларга бәрәңге тутыручы хатын-кызлар янына китте. Кыска гына буйлы, үзе озын-озын атлый. Атлаганда, юл уңаенда бәрәңге сабагы алып, кулларын сөртә.

Зур газетаның корреспонденты икәнлегем онытылган, күрәсең, мин әтисеннән футбол тубын алырга акча теләнгән малай сыман аңа ияргәнемне үзем дә сизми калдым.

– Иптәш председатель, иптәш Бариев…

Ул кинәт туктап миңа таба борылды:

– Йә, нәрсә, нәрсә?

– Мин Казаннан… Журналист… Корреспондент. Мин Сезнең турында очерк язарга тиеш.

– Корреспондент булгач, вакытым юклыгын күрәсездер ич. Бухгалтерга барыгыз, бөтенесен сөйләп бирер, – дип, зур күзләре белән минем төс-кыяфәтемне бәяләп, буемны үлчәп чыкты да капылт борылып китеп тә барды председателем…

Мин, әлбәттә, идарәгә бармадым, бухгалтер белән сөйләшмәдем. Кәтәнә буйлы, камыт аяклы, акай күзле, тәкә маңгайлы бу кешегә күңелем рәнҗеде ул вакытта. Нәфрәт уянды. Мин аның турында очерк язарга килдем. Канатланып килдем, ә   ул…

Бәрәңге басуының межасы буйлап олы юлга таба атлаганда, җен ачуларым чыкты. Эттән алып эткә салып сүктем председательне. «Герой булган, имеш. Данга ирешкән. Түшкә йолдыз таккач, танавын чөйгән. Герой… Әйтерсең дөньяда бер ул гына герой. Икешәр-өчәр тапкыр геройлар бар, бер дә кыланмыйлар. Журналистлар белән кул биреп күрешәләр, аларны хөрмәт итәләр. Ә бу?… көрәк булгандыр әле. Беләбез андыйларны, түрә булалар да чабаталарын түргә эләләр. Кемнең кем икәнен белгән юк бит әле. Мин председатель булып эшли алам, менә ул журналист булып карасын, мин язган мәкаләләрне, шигырьләрне язып карасын. Һәм, гомумән, герой исемен биргәндә, кешенең ни эшләгәненә, күпме эшләгәненә генә карамаска кирәктер, аның холкына да карарга кирәктер: күтәрә аламы ул бу исемне, юкмы. Күтәрә алмыйсың икән, масаясың, кыланасың икән, сабыр ит, җанкисәгем, башта килделе-киттеле холкыңны төзәт, аннан герой итәрбез…

Хәер, болай кабарынса, ерак китә алмас, Локман Хәким сыман күккә аша алмас, мәтәлеп төшәр. Күрербез ул чакта. Без әле очрашырбыз. Күрсәтермен әле мин аңа кемлегемне. Герой булмасак та, чүпкә чыкмаган, Казан каласының үзәгендә макталган журналист, альманахта шигырьләр бастырган яшь шагыйрь. Саклансын, яшьләрдән саклансын. Күрсәтермен әле…»

Председательгә кемлегемне күрсәтергә теләптер, ахрысы, әллә йөрәк әрнегәнгә, күңел сызлаганга чыдый алмыйча, межада яткан кантарны тибеп очырдым. Тик ул кантар булып чыкмады, балчыкка буялган таш булып чыкты, очканда командировкага бару хөрмәтенә шигырьләремнең гонорарына сатып алган өр-яңа ботинкамның авызын ачтырып, табанын куптарып очты. Кем белә, бәлки, ул таш очмагандыр да, күңелгә кереп утыргандыр. Һәм әлегә хәтле шунда йөридер.

Билгеле, хәзерге яшемдә булсам, тәҗрибәм дә бүгенге булса, мин әллә ни газапланмаган булыр идем. Хәзер кем белән, кайчан, ничек сөйләшергә беләм мин. Миннән хәзер «йөрмәгез әле эч пошырып» дип җиңел генә котыла алмыйлар. Өйрәтте дөнья, шомартты. Хәзер инде мин межада яткан ташка тибүләремә бераз көлебрәк карыйм. Яшьлек кызулыгы. Онытырга да күптән вакыт. Ләкин… Ләкин… Оныта алмыйм, истә. «Истә, һаман да истә».

Олы юлга чыгып, юл кырыена бастым. Үч иткәндәй, район үзәге ягына станциягә баручы машиналар күренми. Тизрәк китәсе, качасы иде бу ямьсез, котсыз, иләмсез, мине адәм көлкесенә калдырган яктан.

Бераздан яныма бер агай килеп басты. Шактый ук мул корсаклы. Төймәләнмәгән плащ, пинжәк астындагы ак күлмәге, зәңгәрсу майкасы корсагы белән бергә чалбарга сыеп бетмәгән   – йонлач тәне күренеп тора. Пеләш булырга җыенып та пеләш була алмый азапланган сип-сирәк чәчле дәү баш, җилпуч авыз. Аягында тузан каплаган хром итек, кулында сытылып, ямьшәеп беткән тишекле-тишекле капрон эшләпә. Карап торырга бер кыяфәтсез адәм. Бәлки, ул чаклы кыяфәтсез дә булмагандыр, кәефем кырылган булганга, берәүне дә күрәсем килмәгәнгә күземә шулай күренгәндер. Сөйләшәсем, авыз ачып сүз дә әйтәсем килми, ә ул тел бистәсе булып чыкты. Сөйләштерә, сораштыра.

Машина көткән арада минем кем икәнлегемне, нишләп йөргәнемне белеп өлгерде (үзәгеңә үтеп сораштыра, телсез булсаң да җавап бирәсең), үзе турында сөйләде. Пенсионер икән, мин аны тыңламадым да, үз хәлем хәл иде. Әмма сүз «Бердәмлек» колхозы председателе Нурислам Бариев турында башлангач кызыксынып киттем. Озак сөйләде агай Бариев хакында, бер машина туктатып, әрҗәсенә менеп утыргач та дәвам итте.

II

– Сталбыйт, безнең председатель турында китап та чыга икән. Кино да төшерергә кирәк инде, булгач булсын, пнимаеш. Карасыннар, күрсеннәр Нурислам Бариевны. Безнең заманда гына ул безне күрүче дә, күрсәтүче дә булмады. Нәрсәсен күрсәтәсең: колхозчылар болында чалгы белән, авыл хезмәт ияләре кырда сәнәк, көрәк белән. Хәзер нәрсә, әнә техника, пнимаеш, басу тулы. Председательдә «Волга», партогта «Москвич», бригадирда люлькалы мотоцикл. Төшер дә төшер кинога. Тик шунысы: вапервых, начальство йөргән машиналар незаконный. Беләбез без ул шухыр-мухырларны. Колхозчылар исеменә оформить итәләр дә үзләре йөриләр. Безнең заманда эшләп кара идең алай. Без арбага ат җигеп йөрдек. Без принципиально ат белән йөрдек. Юкса безнең заманда да машинага утырып йөрүче председательләр булды. Алар да шулай оформить итәләр иде. Без итмәдек, принципиально итмәдек. Безгә эш кирәк иде, машина кайгысы түгел иде бездә.

Менә сез Бариев турында язарга килгәнсез, сталбыйт. Сез генә түгел, көн саен безнең колхозга корреспондентлар килә. Языгыз әйдә, языгыз. Сезгә язарга кирәк, пнимаеш. Безне язмыйлар иде. Без язылыр өчен эшләмәдек. Юкса теге яки бу тармакта герой булмасак та, язылырлык хезмәтләребез бар иде. Без ул хакта уйламадык. Бариев без җәеп куйган кызыл эскәтер артында кияү булып утыра икән, без эшләгәнгә герой ала икән, без күпсенмибез. Алсын, рәхәтен күрсен, пнимаеш.

Беләбез без Бариевның да кем икәнен. Безнең күз алдыбызда үсте, без үстердек, без тәрбияләдек. Хөкүмәтебез бүләген биргәндә анкета тутырталар, бөтенесен дә язды микән Бариев? Язган булса, ашыкмаган булырлар иде. Язмаган, сталбыйт. Үзе язмаса, аны белгән кешеләрдән, менә бездән сорарга иде, пнимаеш. Хәзер генә ул күз өстендә каш, теге вакытта… Без тырышмаган булсак…

Укырга китәм, диде, пнимаеш, тотмадык. Справка бирмәскә булдыра ала идек. Колхоз справкасыннан башка ике адым да атлый алмый иде ул. Җитмәсә, койрыгы бозга каткан чагы, пнимаеш, көчкә саклап калдык кулга алынудан.

Армиядән кайткан көнне үк авылда сугыш кубарды. Йөргән кызы кияүгә чыккан, имеш. Туй барганда тәрәзәдән бәреп кереп, өстәл өстендә биергә тотынды. Бәләкәй генә, пнимаеш, кулга да эләктереп булмый, култык астыннан, аяк арасыннан шуып чыга. Бутылка белән сугып, кияүнең башын ярды, миңа да эләкте – дуамал, белештерми.