Историческая память народа

(Из выступления на сессии Государственного Совета)

Когда речь идёт об архивных учреждениях и архивах, так и хочется назвать их хранилищами исторической памяти народа, домами его истории. Ведь архив для нас – это прежде всего истоки, рукописи, свидетельства, голоса далёких времён и судеб, это неугасающий след, горячее дыхание истории. Архивисты же – хранители живой древности, оснований истории народа. И сегодня, наверное, нет семьи, которая не обращалась бы в архивы: старшее поколение собирает данные о стаже работы, о фактах награждения медалями, хлопочет о метриках, семьи репрессированных ищут документы, восстанавливающие добрые имена своих родственников. Только в период подготовки к 50-летию Победы архивы Татарстана обслужили около 100 тысяч человек – почти целую армию ветеранов. Радует то, что в последнее время в архивы приходит всё больше молодых людей, которые хотят знать генеалогию своего рода, историю своих предков для составления шаджара. Ведь издавна считалось обязательным знание родословной до седьмого поколения. Такова была заповедь старших поколений, сохранившаяся и по сегодняшний день.

А ещё радует, что одновременно со строительством и реконструкцией главных мечети и храма в Казанском Кремле руководители республики не забыли выделить и здание под архивохранилище, отвечающее современным требованиям хранения документов. Это позволит намного смягчить то кризисное состояние, в каком оказались архивы, часть которых и по сей день продолжает влачить жалкое существование в затапливаемых подвалах жилых домов и неотапливаемых церквях. Причём заполняемость всех архивов составляет более 100 процентов. В результате даже Центральный государственный архив, преобразованный на днях с одобрения нашей комиссии в Национальный архив Республики Татарстан, вот уже несколько лет вынужден прекратить приём документов от учреждений и предприятий, а из районов документы не принимались уже более полувека. А разве суверенный Татарстан не должен иметь своего самостоятельного исторического архива, закрытого при тоталитарном режиме ещё в 1938 году? Нет у нас, как в других республиках СНГ, и архива научно-технической документации, хотя насчитывается десятки НИИ. У меня, как у писателя и депутата, особое беспокойство вызывает сохранность документов, связанных с судьбой татарской литературы и искусства. По каким только музеям, библиотекам и архивам не разбросаны сегодня бесценные реликвии нашей культуры! И опять напрашивается вопрос, разве не пора и у нас, как в других государствах, создать Государственный архив литературы и искусства? В этой связи особо хотелось обратить ваше внимание и на такой, на мой взгляд, немаловажный факт: если документы на бумажной основе сегодня довольно-таки полно представлены в архивных фондах творческих союзов, различных редакций и театров, то со звуко- и видеорядом дело обстоит совсем из ряда вон плохо. В условиях отсутствия в нашей республике специализированного архивохранилища кинофотодокументов их сохранность вызывает серьёзные опасения. Вот почему мы очень надеемся, что решению проблемы обеспечения сохранности богатого архивного фонда Республики Татарстан, насчитывающего около 4,5 миллиона единиц хранения, будет способствовать реализация принятого в прошлом году постановления Кабинета Министров Республики Татарстан о сооружении пристроя к зданию бывшего партархива, где можно было бы разместить ещё 1,6 миллиона архивных дел.

Конечно, разом такое, особенно в наше сложное, переходное время не решить. Но ведь никто этого и не требует. В Государственной программе развития архивного дела следует, видимо, наметить поэтапный план eгo проведения.

Статья 18 проекта закона возлагает на местные органы государственной власти задачу обеспечения архивов соответствующими помещениями. Надо сказать, что документы самого многочисленного звена учреждений Государственной архивной службы районных и городских архивов являются важной источниковой базой, отражающей развитие всего социально-экономического облика современных городов и сёл. На сегодняшний день в райгосархивах насчитывается более 0,5 миллиона дел, что превышает весь архивный фонд ряда наших соседних республик и областей. Однако обеспечение сохранности архивного фонда Республики Татарстан на местах вызывает серьёзную тревогу. По существу, в городах и районах республики на сегодня нет ни одного архивохранилища, полностью отвечающего требованиям дня. Особенно неблагоприятная ситуация по обеспечению сохранности документов сложилась в Буинском райархиве, фонды которого являются одними из крупнейших в республике. Потолок и стены обиты досками, электропроводка открытого исполнения, деревянные стеллажи, полки которых рассохлись и покосились, не имеют огнезащитной пропитки, охранно-пожарная сигнализация и водоснабжение отсутствуют. Степень же загруженности хранилища составляет около 130 процентов. А в Атнинском, Бугульминском, Дрожжановском, Тюлячинском районах даже отсутствуют помещения под архивохранилище, хотя архивные отделы существуют уже не один год. В Кайбицком районе, созданном пять лет назад, архивное учреждение не создано вообще, в результате чего люди за каждой справкой вынуждены ездить в соседний Апастовский район.

Всё это, к сожалению, ведёт к невосполнимым потерям нашего архивного фонда. Назову лишь некоторые из них: сгорели при пожаре документы постоянного хранения Чистопольского райпо и райфинотдела, сгорел весь архив Шланговского сельсовета Дрожжановского района, из-за отсутствия элементарных условий для хранения утеряны документы Муслюмовской центральной больницы. По этой же причине потерялись материалы постоянных депутатских комиссий Комсомольского районного Совета города Набережные Челны, годовые отчёты отдела культуры Менделеевского райсовета и т. д. Причём до принятия рассматриваемого сегодня Закона никто по существу за утерю архивных документов ответственности не несёт. Вот поэтому наша комиссия считает, что необходимо выработать и механизм выполнения рассматриваемого сегодня документа – Закона Республики Татарстан «Об административной ответственности за нарушение архивного законодательства Республики Татарстан».

В целом подготавливаемый проект закона отвечает требованиям времени, и наша комиссия просит утвердить его в первом чтении. Принятие настоящего Закона, несомненно, явится надёжной правовой основой для дальнейшего развития архивного дела в республике.

28 марта 1996

Тел безне берләштерергә тиеш!

(II Бөтендөнья татар конгрессында ясаган чыгыш)

Тел факторы төрле халыкларның тормышында төрле көчкә, әһәмияткә ия. Әйтик, татарлар шикелле үк бөтен дөньяга сибелгән яһүдиләр һәртөрле тарихи һәм иҗтимагый шартлар аркасында бүген үз милли телләренә ябышып ятмыйлар, милләтне милләт иткән төп факторга исәпләмиләр. Белоруслар белән украиннар да, мөстәкыйль дәүләт булып яшәүләренә карамастан, бүгенге көндә дә күбрәк рус телендә аралашуны уңайлырак күрәләр. Индиядә исә әле һаман да дәүләт теле – инглиз теле. Мисалларны күбрәк тә китерергә булыр иде. Ә безнең татар өчен тел мәсьәләсе яшәү белән үлемгә тиң. Телең яшәсә, халкың да яши, телең үлсә, халкың да юкка чыга. Безгә өченче вариант бирелмәгән. Милләтебез өстенә ябырылган бөтен бәлаләрне татар теленең статусы югары булмаудан күрәбез. «Әгәр татар теле чын мәгънәсендә дәүләт теле булса, барысы да яхшы булачак», – дип, чын күңелдән балалар ышануы белән ышанабыз.

Туган телебезнең гасырларга сузылган фаҗигале бай тарихы, бүгенге реаль хәле һәм әлегә язмышы төгәл генә хәл ителеп бетмәгән шактый томанлы киләчәге бар. Ул, чыннан да, дөньяда иң бөек ундүрт тел исәбенә керә микән? Төгәл генә әйтә алмыйм. Бу мисалны галимнәребез еш кабатласалар да, аның чыганакларын күрсәткәннәрен хәтерләмим. Аның шулай икәнлегенә ихластан ышанасы килә. Ләкин шуны гына беләм: тел ул – халыклар язмышының, халык күңеленең көзгесе. Халкыбыз нинди – телебез дә шундый. Ә халкыбызның бүгенге халәте һәммәбезнең дә күз алдында. Яхшысы-яманы да, бөеклеге-мескенлеге дә – бөтенесе бергә буталып беткән. Күпме генә үзара бәхәсләшсәк, тарткалашсак та, гаеплеләрне табарга һәм фаш итәргә тырышсак та, татар теленең язмышын, димәк, халкыбыз язмышын да, үзебезгә хәл итәсе. Ләкин моны зар елап, тиргәшеп кенә эшләп булмаячак. Шуңа күрә нәкъ менә бүген «татар теле бетә, татар теле үлә» дип сөрән салу, адым саен бер үк сүзне тәкрарлау килешми дә, хакыйкатькә дә туры килеп бетми. Алай бик батыр булгач, бу хакта иртәрәк, 20–25 ел элегрәк чаң кагарга иде. Әгәр ул вакытта дәшмәгәнбез икән, фәкать бер генә юл кала, эш эшләргә, хәрәкәт итәргә, югалтканнарыбызны эзләргә һәм табарга! Әгәр үзен татар итеп тойган һәркем үз урынында үз татар телен онытмый икән, эшендә, һөнәрендә файдалана икән, – татар теле яшәр. Аннары телебез фаҗигале гасырлар аша шушы көнгә килеп җиткән икән, биредә инде без хөрмәтле әдипләребезгә, тел галимнәренә, укытучыларыбызга, бигрәк тә татар халкының үзенә рәхмәтле булырга тиешбез. Башка халыклар, без күргәнне күрсә, күптән инде бөтен милләтләре белән рус телле манкортка әйләнеп беткән булырлар иде. Үзебезнең кемлегебезне беләсебез килсә, башкаларга, күрше-тирәгә игътибар беләнрәк карыйк. Аларның хәлләре дә, телләре дә безнекенә караганда бик күпкә хәвефлерәк. Менә аларның туган телләре, чыннан да, упкынга килеп терәлгән. Ләкин без – бөек халык! Тарихыбыз да баерак, мөстәкыйльлегебез дә, тоткан мәсләгебез дә башкарак. Кемлегебезне белер өчен, без үзебездән зуррак халыкларга карыйбыз, телебезне дә аларның телләре дәрәҗәсенә күтәрергә омтылабыз. Бу яктан караганда, татар теленең бүгенге хәле шактый кызганыч, шактый аянычлы. Бүгенге төп максатыбыз да – татар телен бик күп тарафларда яшәүче халкыбызның уртак бер бөек теле итеп саклап калу, аны шушы матур килеш киләчәк буынга – XXI гасырда яшәячәк татарларга тапшыру, ә инде Татарстаныбызда чын мәгънәсендә дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрү. Бөек эш башланды инде. Һәм, иманым камил, бу тугры юлдан читкә тайпылып, туктап калу да, артка чигенү дә булмаячак.

Тел үсешенең, тел яшәешенең табигый закончалыклары бар. Ләкин тел бүген безнең өчен филология өлкәсенә генә кагыла торган бер күренеш түгел. Ул турыдан-туры иҗтимагый һәм милли сәясәтебезгә бәйләнешле. Шул сәбәпле бүген безгә күбрәк нәкъ менә тел сәясәте турында фикер алышырга кирәктер. Ни өчен дисәң, бүгенге тарихи һәм иҗтимагый ситуациядә тел сәясәте тормышыбызның телгә мөнәсәбәте булган бик күп өлкәләргә тәэсир итә. Һәм без (мин монда хакимиятне һәм рәсми оешмаларны күз алында тотам) телебезнең үсешенә, аның тормышыбыздагы кулланылышына законнар, карарлар, указлар нигезендә турыдан-туры тәэсир итәргә, аңа юнәлеш бирергә бурычлыбыз. Әлбәттә, тел сәясәте бер безнең халыкка гына кагылмый. Ул – бик күп халыкларга, дәүләтләргә хас күренеш. Бу мәсьәләгә караган халыкара документлар да җитәрлек. Шулар арасында «Региональ һәм азчылык халыклар телләре турында Европа хартиясе» безнең өчен, миңа калса, аеруча әһәмияткә ия. Шунысы да игътибарга лаек: ул Европа Советында 1992 елда, ягъни без телләр турындагы Законны үзебездә кабул иткән елда кабул ителде. Россия дә хәзер Европа Советында. Әгәр шулай икән, ул аны ратификацияләргә тиеш булачак. Шунысын да әйтеп китик: әлеге Конвенция Россиянең телләр турындагы Законына һич кенә дә каршы килми. Безгә мондый документларны ныклап өйрәнергә, алардан файдаланырга һәм эшебездә кулланырга кирәктер.

Ә бездә бу изге эшнең башында, барлык демократик илләрдәге кебек үк, Татарстан Республикасының Дәүләт Советы тора дисәм, һич тә ялгыш булмас. Әлбәттә инде, тел белгечләребезнең актив катнашлыгы һәм ярдәме белән. Телгә кагылышлы иң кыйммәтле документлар парламентта кабул ителә, иң кайнар бәхәсләр парламент сессияләрендә бара. Халык депутатларын күпме генә тәнкыйтьләсәк тә, парламент эшеннән канәгать булмасак та, алар үзләренең телгә кагылышлы вазифаларын ихлас күңелдән башкаралар дип ышандыра алам. Иң мөһиме, «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында»гы Закон бар. Анда акка кара белән «татар теле – дәүләт теле» дип язылган. Ә Закон үтәлергә тиеш. Ул Президентка да, министрларга да, республикадагы гап-гади гражданнарга да кагыла. Әгәр Закон үтәлми икән, монда Законның да, парламентның да гаебе юк. Димәк, әлегә дәүләтебез, гражданнарыбыз шундый, ягъни үзебез шундый. Ләкин без Законны ничек кенә булса да эшләтергә тырышабыз. Шул максаттан парламент тарафыннан телләр турындагы Законны тормышка ашыру буенча Программа да кабул ителде. Анда бурычлар Дәүләт Советына, Министрлар Кабинетына, һәртөрле оешмаларга, кыскасы, – барыбызга да аңлашылырлык итеп татар һәм рус телләрендә язылган. Эшләргә генә кирәк! Кызганыч ки, эшләү җитми. Дәүләт Советының соңгы сессияләренең берсен күбегез хәтерлидер. Без анда мәсьәләне кабыргасы белән куйдык. Дөрес, сессиядән соң матбугатта депутатларны мыскыл итебрәк язылган мәкаләләр күренүен күренде. Әмма филолог иптәшләр «парламент»ның инглиз сүзе икәнен һәм «сөйләшү»не аңлатканын яхшы беләләрдер. Депутатлар нәрсә сөйләмәс тә, нәрсә генә тәкъдим итмәс. Ә сессия утырышларының төп нәтиҗәсе: ул карар булырга тиеш. Безнең сессия карары исә шактый саллы, эшлекле һәм вакытлы булып чыкты. Бу минем генә фикерем түгел, җәмәгатьчелекнеке дә.

Дәүләт Советы карарының кайбер урыннарын яңадан исегезгә төшереп китәм.

«Татарстан Республикасы Дәүләт Советының мәдәният һәм милли мәсьәләләр, закон чыгару, законлылык, хокук тәртибе һәм депутат этикасы мәсьәләләре комиссияләренә «Татарстан Республикасы халыкларының телләре турында» Татарстан Республикасы Законын бозган өчен административ җаваплылык хакында» Татарстан Республикасы законы проектын әзерләргә.

Татарстан Республикасы Президентына түбәндәге тәкъдимнәр белән мөрәҗәгать итәргә:

– 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итү турында;

– «Татарстан Республикасы халыкларының телләре турында» Татарстан Республикасы Законын гамәлгә ашыруны һәм Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасын үтәүнең барышын оештыручы дәүләт хакимиятенең республика органын төзү турындагы мәсьәләне карарга.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына: