Ачылыр!

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Без торган саен бер хакыйкатькә ныграк ышана барабыз: үз университеты булмаган халык олы халык, интеллектуаль халык түгел. Андый халык белән дөнья җәмәгатьчелеге бервакытта да санлашмаган, андый халыкка һәрвакыт эчтән генә көлемсерәп, кызганып, мескен итеп караган. Без дә, күпме генә үзебезне бөек халык дип санасак та, үткәннәребез белән күпме генә мактанышсак та, алгы рәтләргә һичкайчан чыга алмаячакбыз, дөньяның бөек халыклары белән бер дәрәҗәдә сөйләшә алмаячакбыз. Россиядәге 170 милләтнең гади бер вәкиле генә булып калачакбыз. Мин үзебезнең халыкны кимсетергә уйламыйм. Ләкин аны тагын да гыйлемлерәк, тагын да зыялырак, тагын да эшлеклерәк итеп күрәсем килә, мин аның дөнья халыклары арасында үзенең лаеклы урынын алуын телим, һәм, иманым камил, ул шулай булачак та! Әмма бүгенге хәлебез һич кенә дә мактанырлык түгел.

Без, ни өчендер, күп сөйлибез, аз эшлибез, озак уйлыйбыз, акрын кыймылдыйбыз. Әмма вакыт бара, еллар уза, еллар гына түгел, гасыр узып бара, балаларыбыз үсә. Ә татар милли университеты һаман юк. Бу юнәлештә бөтенләй эшләмибез дип әйтеп булмый. Дәүләт Советында карарлар кабул итәбез, Министрлар Кабинеты шөгыльләнә, комиссияләр төзелә, концепцияләр языла, төрле-төрле вариантлар барлыкка килә, матбугат, радио-телевидение шаулый. Җәмәгатьчелек тәртибендә төрле милли гуманитар вузлар, мәсәлән, татар милли университеты, социаль-икътисади институт, татар милли гуманитар университеты кебек уку йортлары ачылып-ябылып тора. Шуларга ышанып, менә дигән егет-кызларыбыз акча түли-түли укырга керә. Башка вузларда укытучы галимнәр шул «самозванный» вузларда ректорлар, профессорлар, деканнар, академиклар булып беттеләр. Җитәкчеләре, үзара сугышып, талашып, судлашып, адәм мәсхәрәсенә әйләнделәр, һәм без барыбыз да читтән генә күзәтеп, кул чабып тордык. Милли университет идеясенең бәясен төшереп бетерә яздык. Бердәнбер юаныч: милли университет сылтавы белән Татар дәүләт гуманитар институты ачтык. Бәхетебезгә, ул кыска гына вакыт эчендә җитди вузларның берсенә әверелде.

Татар милли университеты нинди булырга тиеш соң? Кызганычка каршы, бу сорауга беркемнең дә төгәл генә җавап бирә алганы юк. Һәркем үзенчә сукалый. Минем кулга берничә концепция эләкте, ләкин алар бик декларатив төстә генә язылган. Берәүләр «бөтен фәннәр дә татарча укытылса, шул милли университет була» дип уйлый. Юк, әлбәттә! Безгә ул исем өчен генә, «менә безнең дә үз университетыбыз бар» дияр өчен генә кирәкми. Безнең максатыбыз да үз кабыгына бикләнгән, татарча гына сабак алган, татарча гына җырлап биюче, татар концертларына, татар театрына гына йөри торган, үз татарлыгыннан ерак китә алмаган татарларны гына тәрбияләү түгел. Киресенчә, татар рухында тәрбияләнгән, татар, рус, инглиз, француз яисә немец телендә лекцияләр тыңлаучы, дөнья күләмендә фикер йөртә алырлык яңа буын тәрбияләү. Кайберәүләр фикеренчә, университет гуманитар гына булмаска тиеш. Алар, һичшиксез, хаклы! Бу хакта инде күп сөйләнде. Әмма без, гуманитар дигәч, укытучылар гына әзерләү дип күз алдына китерәбез һәм гуманитариягә кагылган бик күп юнәлешләрне онытабыз. Телевидение, радио, кино хезмәткәрләре әзерләмибез. Нәшрият эшләре, реклама, әдәби иҗат белән, редакторлык эше белән шөгыльләнүче, әдәби тәрҗемә белән һөнәри дәрәҗәдә эшләрлек юристлар, политологлар, дипломатлар, международниклар, экономистлар, финансистлар, чиновниклар турында әйтеп тә тормыйм. Әлеге кадрларга без бүген үк мохтаҗ.

Икенче вариант та булырга мөмкин. Мин биредә бөтентатар милли университетын күз алдында тотам. Мәскәүдә аның бик әйбәт үрнәге бар. Бөтен дөньядан килеп укый торган П. Лумумба исемендәге Халыклар дуслыгы университеты. Университетны без Татарстан гражданнары өчен оештырабыз, әмма читтәге милләттәшләребезне дә үз канатыбыз астына алырга тиешбез. Алар безгә карап тора. Татарның бөтен интеллектуаль көче шушында тупланырлык булсын!

Әлбәттә, университет кадәр университет – дистә еллар дәвамында формалаша торган организм. Шуңа күрә безгә бүген нигез булса да салып куярга кирәк. Быел бер группа, бер факультет, аннары акрынлап үсәр, ныгыр. Алдагы елларда гына әле, бәлки, аның массакүләм төстә кадрлар әзерләве мәҗбүри дә түгелдер. Гадәти, традицион кадрлар әзерләүче югары дәрәҗәдәге вузлар бездә болай да җитәрлек. Алар традицион кадрлар белән республиканы тулысынча тәэмин итеп торалар.

Нәрсәдән башларга соң? Миңа калса, булачак университетка башта ректор билгеләп куярга кирәк. Иң элек башка күренекле университетларның эш тәҗрибәсен өйрәнсен, оештырсын, бинасын тапсын, кадрлар тупласын, дөресрәге, сайлап алсын. Ил күләмендә, дөнья күләмендә танылган, лекцияләренә бөтен Казан йөрерлек галимнәр кирәк. Танышлык, блат белән урнашкан кешеләр кирәкми. Университетны Гарвард яисә Кембридж университеты дип атасаң да, галимнәре нинди, шәкертләре шундый булачак. Ә Казан университеты ачылган чагында «Казанский Императорский Университет» дип аталганын барыбыз да белә. Безнең дә ачылачак университетыбызның исеме – җисеменә, җисеме исеменә туры килерлек булсын иде. Университет, чыннан да, ачылыр, тырышуыбыз юкка булмас һәм Татарстанның киләсе чакырылыш парламенты бу мәсьәләгә башкача кире кайтмас дип ышанам.

1999

Казан – үзе бер дәүләт

(Казан шәһәр Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Без барыбыз да Казан кешеләре. Без барыбыз да шушы Казанда кайныйбыз. Шуңа күрә биредә барысы да уч төбендәге кебек күренеп тора. Яхшысы-начары да, эшләнгәне-эшләнмәгәне дә, матуры-ямьсезе дә, төзеге-җимереге дә бердәй күренә. Ерак провинциядәге авылларны, районнарны без күреп тә бетермәскә мөмкин, андагы эшләргә объектив бәя дә бирә алмавыбыз бар. Әмма Казан ул көзге кебек. Биредә инде бернәрсәне дә яшерә алмыйсың.

Дөресен әйтергә кирәк, Казан соңгы вакытта шактый нык үзгәрде. Әйбәт якка үзгәрде. Тагын да дөресрәк итеп әйтсәк, үзгәрә башлады. Казандагы мәдәни тормыш та җанлана төште. Акча юк дип күпме генә зарлансак та, мәдәни чараларның сыйфатлары күзгә күренеп яхшыра, төрлеләнә, халык арасында аларның популярлыгы үсә. Биредә «Казан» милли мәдәният үзәген аерым телгә алып китәсем килә. Чөнки Ринат Закиров җитәкләгән бу үзәк Казанның татар мәдәни тормышында кискен борылыш ясады, бик күп принципиаль яңалыклар алып килде. Сынлы сәнгать күргәзмәләрен оештыруда, музей эшләрен җанландыруда, татар эстрадасын күтәрүдә, массакүләм мәдәни чаралар уздыруда бу үзәкнең роле әйтеп бетергесез зур. Андагы хезмәткәрләр кызыклы, заманча идеяләр белән яшиләр. Аларга ярдәмне кызганмаска кирәк. Алар – Казандагы мәдәни сәясәтне булдыручылар һәм тормышка ашыручылар. Казанда татар сәнгате, чыннан да, күпмедер дәрәҗәдә күтәрелеш чорын кичерә. Мәдәни Казан бүген Россиянең бер гади провинциясе түгел, ә чын мәгънәсендә Санкт-Петербург кебек шәһәрләр белән ярышырлык культура үзәгенә әверелеп бара. Без торган саен ныграк Европа культурасына якынаябыз. Дөресрәге, бүгенге рус культурасы, Европа культурасы безгә үзе килә. Бу бигрәк тә музыка һәм театр сәнгатендә сизелә. Казан үзе дә тышкы кыяфәте белән, әгәр мәчетләрне исәпкә алмасак, европалашып бара шикелле. Кызганычка каршы, Казан әле татар шәһәре булудан бик ерак тора. Бу бик күп факторларга бәйләнгән… Ул – махсус сөйләшүне таләп итә торган тема. Бауман урамын гына алып карасак та, шул ук әйбер күзгә ташлана. Миллилекнең эзе дә юк анда хәзер. Элек, әйтик, менә дигән «Татар ашлары йорты» бар иде. Милли горурлыгыбыз иде ул. Киләчәктә анда, чын булса, корея ризыклары рестораны эшли башлаячак. Кореялыларның нәрсәләр ашаганын без инде яхшы беләбез. Бака, елан кебегрәк ризыклар… Үзеннән-үзе «җаны теләгән елан ите ашаган» дигән татар мәкале искә төшә. Ә элек бит анда Казанның, татарның бөек кулинары, аш-су остасы Юныс Әхмәтҗанов эшләде. Министрлар Кабинетының махсус карары белән элекке «Татар ашлары йорты» бинасына Юныс Әхмәтҗановка мемориаль такта куелырга тиеш. Әгәр, чыннан да, корея ресторанына әйләнеп, аңа әлеге такта куелса, Юныс абыйның рухы рәнҗемәс микән? Хәер, аны әле куярга җыенучы да юк шикелле. Иң матур бер урамга Юныс Әхмәтҗанов исемен бирү турында да уйлаучы юк әлегә. Гомумән алганда, Казан урамнарына татарның күренекле шәхесләренең исемнәрен бирү бик авырлык белән бара. Казанны әле һаман революционерлар, большевиклар басып алган килеш. Шундый ук революционер Бауманга кире әйләнеп кайтсак, ул урамның күрке, – әлбәттә, Матбугат йорты. Анда 30 нчы еллардан бирле китап нәшрияты, Язучылар берлеге, газета-журналларыбыз, Тукай клубы урнашкан иде. Анда дистә еллар дәвамында рухи тормышыбыз кайнап торды. Ул – милли культурабыз һәйкәле, татар халкының рухи дөньясында зур роль уйнаган урын. Соңгы вакытларда аны байларга сатып җибәрү турында сүзләр йөри башлады. Әгәр ул хак булса, Бауман урамындагы татарга мөнәсәбәте булган бердәнбер бина юкка чыгачак дигән сүз. Безнең бу өлкәдә бердәнбер юанычыбыз, – мөгаен, «Иске татар бистәсе» тарихи-мәдәни тыюлык оешудыр. Күптән түгел бу хакта зур сөйләшү булды. Бәлки, чыннан да, ул бистәдә татарның рухын саклап калып булыр?

Әлбәттә, культура өлкәсендә күп эшләнә. Сынчы Бакый Урманче музее ачылды. Белүемчә, Илдар Зариповның шундый ук музей-студиясе ачылырга җыена. Рәссамнар өчен иң куанычлысы: әле күптән түгел генә Министрлар Кабинеты карары белән остаханәләргә күптән көтелгән льготалар бирелде. Рәссамнарга кагылгач, шуны да әйтми булмый: безгә Казан художество училищесын үзенең тарихи бинасына кайтаруны, һичшиксез, тизләтергә кирәк. Шул чакта Казанда художество академиясе ачу турында да сүз йөртә башларга мөмкин булыр иде.

Безне борчыган проблемалар, билгеле, күп. Мәсәлән, Казан китап чыгару, китап бастыру, китап тарату өлкәсендә бервакытта да ныклап шөгыльләнмәде, фәкать республика оешмаларына гына ышанып ятты. Хәзер дә шул ук хәл дәвам итә. Минем Казандагы бик күп китапханәләрдә булганым бар. Татарча китаплар юк дәрәҗәсендә. Бу мәсьәләдә Казан башка шәһәрләрдән бик күпкә калыша. Музейларның, китапханәләрнең, музыка уку йортларының яртысыннан күбрәгенә капиталь ремонт кирәк. Аларның күбесе авария хәлендә. Балаларыбыз шөгыльләнә торган урыннар да кими. Хәзер гади халык баласы художество һәм музыка мәктәпләрендә укый алмый. Аларда киләчәктә бай балалары гына укый алачак. Ни өчен дисәң, укыган өчен түләү дә, ата-аналарның ризасызлыгы да көннән-көн арта бара. Ата-аналар Дәүләт Советы комиссиясенә дә берничә тапкыр мөрәҗәгать белән чыктылар. Гомумән, комиссиягә Казаннан төрле сораулар, мөрәҗәгатьләр белән килүчеләр җитәрлек. Бигрәк тә төзелеп бетмәгән һәм озак елларга сузылган культура объектлары проблемасын хәл итәргә кирәк. Мәсәлән, узган елда шундый ундүрт культура объектының икесе генә вакытында төзелеп эксплуатациягә тапшырылуы бу проблеманың, чыннан да, бик җитди булуы турында сөйли.

Мине бигрәк тә татар теленең Казан шәһәрендә гамәлгә керү-кермәве борчый. Сез инде, коллегалар, бик җитди, шул ук вакытта шактый бәхәсләр дә тудырган Программа да кабул иткән идегез. Әгәр дә ул, чыннан да, эшләсә, татар теле чын мәгънәсендә Казан эчендә дәүләт теле булачак. Әмма эшләрме ул Программа? Менә монысы инде зур сорау. Дөрес, быелгы бюджетның, ишетүемчә, 1 проценты телләр турындагы Законны тормышка ашыру өчен тотылачак. Әгәр бу үтәлсә, гениально булачак. Ләкин ул мең төрле сәбәп табылып үтәлмәскә дә мөмкин, һәрхәлдә, без әлегә ул бюджет үтәлер дип ышаныйк. Мине куандырган тагын бер әйбер булды. Ул да булса Милләт эшләре буенча хакимият каршында аерым бүлек төзелү. Без, сессияләрдә күпме күтәреп тә, республика күләмендә шундый структура төзи алмадык. Ә сез булдырдыгыз! Ул үз вазифаларын үтәр, кәгазьгә күмелеп калмас дип ышанам.

Гомумән, шуны онытмасак иде: Казан ул – үзе бер дәүләт, үзе бер республика. Теләсә, ул барысын да эшли ала. Әгәр Казанда культурага игътибар зур икән, әдәбият-сәнгатьнең дәрәҗәсе югары икән, Татарстанның, гомумән, татар халкының да культурасы югары булачак. Әгәр Казанда татар теле дәүләт теле булып өлгерә икән, Казан чиновниклары, дәүләт хезмәткәрләре татарча сөйләшә башлый икән, Казан мэриясендә эш кәгазьләре татарча да языла башлый икән, телләр турындагы Закон тулысынча үтәләчәк. Ни генә булмасын, Казан йә гаепле, йә үрнәк була. Без барыбыз да Казанны күзәтәбез, Казаннан көтәбез. Казанның тарихи, милли һәм мәдәни миссиясе шундый.

1999