Һәр калада өе булса да, аңарга күбрәк Үргәнечтә яшәргә туры килде. Аннары бер тапкыр Болгарга кайтып озаграк торгач, әни карчыгы вафат булды. Җирләде дә өчесен, җидесен, кырыгын уздырды һәм, урам аша торган, ире орышта ятып калган Мәфтуха атлы хатынга йорт-җирен, булган хезмәтчеләрен калдырып, яңадан Үргәнечкә китте. Бәхетле иде Биккол ул елларда, янында Кол Гали булды. Кол Гали аны – ата, ул исә аны углан итеп күрде. Һәм ул шулай иде дә. Бит ул аны, бик бәләкәй чакта ук, Үргәнечкә алып килгән иде. Үргәнечтәге хатыны, мәрхүмә, угланны карап үстерде, үз баласыдай күрде. Аннары Биккол аны Пәһлеван Мәхмүткә сабакка бирде. Аннан соң Машәрип оста кулында булды. Хәрби һөнәрдән сабак алгач, фарсы мөгаллиме вә галиме Рәҗап Нәзари кулына тапшырды, ахыр килеп, гарәп суфие Нур Мөхәммәдтән сабак алды. Ул арада Кол Гали балигъ булды, үзе сабак бирә башлады. Шул елларда ул күрше хатыны баһадир Баһман хәләле Зөлхидәне күрде. Биккол алардан беренче очрашканда ук курка калган иде. Ничекләр тартылды Кол Гали ошбу хатынга, ничекләр тегесе яратуын сиздермәскә тырышып изаланды. Биккол сукыр түгел иде, барысын да күрде. Әмма ышана иде: Кол Гали ахмаклык кылмас, Зөлхидәнең хәләл җефете бар. Аллага шөкер, ул-бу булмады, ике як та сынауны әйбәт уздырды. Язмышлары белән килешүләре булгандыр, күрәсең.

Аннары Елан елы килде, Үргәнечкә монголлар ябырылды. Баһадир Баһман гаиләсе белән монголларга әсир төште. Калганын исенә дә төшерәсе килми иде Бикколның. Шул көннән гүя мәхшәр башланды. Сәлахетдин аңа Илһам ханнан йөк китерде: ничек кенә булса да, монголлар ыстанына үтеп керергә һәм анда барган хәлләр турында хәбәр итеп торырга. Бер җайдан Илһам хан мең алтын да җибәргән иде, кул очына. Ә ул алтын Ләйләне коткарганда ярап торды…

Иртән ашап-эчкәч, олауларны җайлап, кузгалырга гына торганда, көтмәгәндә Болгар алае килеп чыкты. Әллә тагын Ташбаймы дип уйлаган иде Биккол, ялгышты, меңбаш Байморза икән. Йөгерек йөзбаш егетләре колакларын торгыздылар, атылып чыгарга җыендылар. Әмма Биккол аларга кымшанмаска кушты. Меңбашны хансарайда күргәне бар иде аның, баш иде, сәламен алды һәм кем икәнен танытты, Мәүлә Хуҗаны алгарак төртеп чыгарды.

Меңбаш барысын да аңлады, артына әйләнеп, егетләренә кире борылырга боерды.

– Хан сәүдәгәре! Борылабыз, Кандырча тарафына! – дип кычкырды.

Шуннан юлга кузгалгач, Мәүлә Хуҗа уч төбендәге кош теле хәтле генә кәгазьне Бикколга бирде.

– Меңбаш калдырды, укы, – диде.

Кәгазьдәге язмада «Биккол агай, кирмән капкалары ябык булыр, Хан капкасы аша керерсең. Илһам хан» диелгән иде.

Биккол чак кына кычкырып җибәрмәде, кош теле хәтле генә кәгазь шулхәтле шатлык китерсә дә китерер икән. «Онытмаган аны хан, онытмаган», – дия-дия кинәнде ул.

Сәфәр аеның 29 нчы көнендә Биккол сәүдәгәр кәрваны белән Хан капкасына килеп туктады. Аны күптәнге танышы, хан тамгачысы Асылгәрәй каршы алды.

– Товарың ни, кайдан? – дип сорады ул, бөтен рәвешен китереп, гәрчә Бикколның кем икәнен һәм каян кузгалганын тәгаен белсә дә.

– Үргәнечтән, Хивадан! – дип кычкырды Биккол.

– Уздырыгыз сәүдәгәрне! – дип боерды Асылгәрәй. – Төшерегез асма күперне, ачыгыз капкаларны.

Асма күперне төшерделәр, капкаларны ачтылар һәм кәрван әкрен генә калага уза башлады. Биккол сәүдәгәр һәм Мәүлә имам туган калаларының туфрагына бастылар һәм чак кына тузанлы юлга капланмадылар, чөнки таныш биналарны, мәчет манараларын, кальга диварларын, хансарайны күрүгә, күңелләре тулышып киткән иде. Биккол Йөгерек йөзбаш ягына карап алды. Йөзбашның күзе аңарда иде.

– Хан кәрвансараена. Кузгалдык! – дип кычкырды ул, Йөгерек йөзбаш ягына карап.

Калага килеп керүгә, шатлыгы эченә сыймастай кебек булган иде, таныш шау-шуга, шәһәр ыгы-зыгысына кереп чумгач борчыла башлады. «Йөгерек йөзбаш бүген үк Карлыгачны урласа?.. Әллә ниләр булып бетүе бар», – дип уйлады ул, торган саен хафалана барып. Кәрвансарайга җитүгә, ул Мәүлә Хуҗага ат бирде һәм өенә кайтарып җибәрде, ә үзе, олау сарайга кереп урнашкач, катына Йөгерек йөзбашны чакыртып алды.

Теге килеп керде, түргә узарга яхшысынмый ишекъяры калды.

– Уз, утыр, йөзбаш. Сиңа бер киңәшем бар. Берәр атна ял итик. Минем монда үз йортым, шунда торырмын. Ә мин монда һәммәсенә дә ия. Товарны базарга чыгар, саттыр, килеш, сатулаш. Һәммәсенә дә син ия. Саткан товарларга да, җыелган акчага да. Шуннан бер утырып киңәшербез.

– Яхшы, сәүдәгәр. Кирәгең чыкса, мин сине каян табармын соң?

– Мине монда белмәгән кеше юк. Ләкин син мине эзләп йөрмәсәң иде. Мин сине үзем эзләп табармын.

– Яхшы, сәүдәгәр. Килештек.

– Менә булды да. Егет икәнсең. Мине югалтма, мин калада. Әйтәм бит, мин сине үзем табармын. Төп йомышың мин беләм, ышан миңа, барысы да әйбәт булыр.

Йөзбаш еш-еш ияк какты.

– Мин шунда торырмынмы?

– Әйе, шунда. Син – кәрванбаш, син – ия. Хуш!

– Хуш, сәүдәгәр.

Биккол кәрвансарай капкасын узды һәм урамга чыкты. Ул туктады, тирән итеп сулыш алды һәм үзалдына: «Аллага шөкер, бер бәладән котылдым», – диде.

Ул хәтта ат та алып тормады, тизрәк өенә ашыкты. Тизрәк Кол Галине, Ләйләне, Мәфтуханы күрәсе килде. Хәйран, нәкъ менә читтә ул ошбу хатынны ярата башлады, читтән торып. Исән-имин торган булса, ул аны йорт хуҗабикәсе итәр. Аннары Кол Гали ни эшләп ята икән? Кыйссасын язып бетердеме? Бетергән булса, ханга бүләк иттеме?.. Ни өчендер Бикколның Кол Гали язган диван-кыйссаны Илһам ханга бүләк иттерәсе килә иде. Язган булса, ул аны ханга бирдертер, бәлкем әле, бергәләп барырлар: Кол Гали, Ләйлә һәм ул…

* * *

Көн сүрелеп бара иде инде. Ул, лапас астына кереп, киез җәйгән сәкегә ятты һәм баш астына кулын куеп уйга калды. Көтү кайта, сарык бәрәннәре бәэлди, сирәк-мирәк сыер мөгрәп куя. Биккол сәүдәгәр өе күрер күзгә зур булмаса да, ике катлы, күркәм һәм дә ямьле инеш буенда иде. Кичләрен, кояш баегач, Кол Гали еш кына бакчага чыкты, инеш буена төште һәм, басма кырындагы тактага утырып, су тавышын тыңлады. Инеш гүя кем беләндер сөйләшә, серләшә иде, һәрхәлдә, Кол Галигә шулай тоелыр иде.

Кайчак бу урынга ул иртәнге якта килә. Елгачык өстеннән өрфия шәльяулык кебек томан күтәрелгәнне карап торырга ярата. Әнә шулай хозурланып, куе томанның күтәрелүен, инеш суының шавын вә пышылдавын тыңлап торганда, аңа Мәфтуха апа сөенче килеп әйтте:

– Гали улым, Гали улым, Асылгәрәй улы килгән, кем, Бәхтияр. Артык малае Ташбай монголлардан әсир хатын-кызларыбыз коткарганнар, хәзер хансарай мәйданында, диләр. Күрәсе килмиме, дип әйтеп әйтә.

Кол Гали шунда тетрәнеп китте һәм ни өчендер нәкъ шул мизгелдә зиһенен Зөлхидә исеме телеп узды. Кол Гали ничек капка каршына чыкканын, Бәхтияр китергән атка сикереп атланганын хәтерләми калды, хәтта егет белән исәнләшергә дә, сәлам юлларга да онытты. Берара юл узгач кына исенә төшеп:

– Әссәламегаләйкем, егет. Кичерә күр, гел онытып җибәргәнмен. Белмәдегезме, кем кулыннан коткарганнар икән хатын-кыз әсирләрне?

– Ниндидер Күнбай бәктән, диделәр.

Кол Гали, йөрәге ат аягы астына төшеп киткәндәй, «трр!» дип атын туктатты.

– Кабатла әле, Бәхтияр туганый, кабатла!

– Күнбай бәк төмәнен Җаек аръягына куып, хатын-кызларны, олау-малларын йолып алганнар һәм барысын да хансарайга алып кайтканнар.

– Хатын-кызлар да шундамы?!

– Барысы да шунда, әсир ителгән монголлар да.

Ары таба сөйләшеп вә сорашып торырга тәкате калмады, атын хансарайга таба куалады. Ул ашыкты, ул кабаланды, әмма ни атланган аты, ни юлга төшкән халык аның ашкынуын һәм ни өчен ашкынуын белмәде: әле юлга аркылы төштеләр, әле тыкрыктан арба-ат килеп чыкты – юлны бүлде, әле бала-чага буталды. Шәехнең халәтен Бәхтияр аңламады, гәрчә бераз төшенсә дә, хәленә керергә ашыкмады, чөнки, хан җансакчысы буларак, ул урамнарда тәртип сакларга тиеш иде.

Ниһаять, мең бәла белән булса да, хансарай капкасына килеп тукталдылар. Бәхтияр атыннан сикереп төште, шәехкә булышты, атын алып калды. Кол Гали аңа бары тик: «Рәхмәт, туганым», – диде дә хансарайның түр яктагы бакчасына таба йөгерде. Нәкъ менә йөгерде, белә иде: аңа шәех башы белән йөгерү килешми, ләкин ул йөгерде, аңа карап калдылар, аны карашлары белән озаттылар, ә ул берсен дә күрмәде, берәүгә дә күтәрелеп карамады, ул фәкать түр бакча янындагы арык буена утырышкан, төрле төстәге баш киемнәреннән булган хатын-кызларны күрде. Хатын-кызлар янында Артык баһадир йөренә, әсирлектән котылган бахырларга нидер сөйли иде. Бөтен илгә даны таралган шагыйрь шәехнең үзләренә таба йөгерүен күреп, ул сөйләүдән туктады һәм шәехне көтеп алды.

– Әссәламегаләйкем, ба-һһ-а-дир! – диде Кол Гали, килеп җитүгә, сулышы кабып.

– Вәгаләйкемәссәлам, шәех! Ни булды?!

Шунда ул Аны күрде, күрде дә тәмам өнсез калды. Ул да Аңа карап тора иде, инде күзләре мөлдерәп яшь белән тулган, иреннәре Аның исемен пышылдый, йөзендәге сүнеп-сүрелеп калган нур әкрен генә балкый башлаган.

– Зөлхидә-әү, Зөлхидә-ү! – дия алды ул һәм, нигәдер тик торганда, Артык баһадир аягына төште. – Сезгә, Сезгә рәхмәтлемен, баһадир, Сезгә!

– Чү-чү, шәех, килешми, тор, бас. Сездәй кешегә мин үзем…

– Ю-у-к, баһадир, мин төшәм, мин Сезнең аякка. Мин Сезгә мәңге, мәңге бурычлы. Гомерем буена намазлыгымда Сезгә игелек теләрмен. Әл-хәмдү лил-лаһи Раббил-галәмин. Әр-рахманир-рахим. Мөлики яумиддин. Иййакә нәгъбүдү вә иййакә нәстәгыйн. Иһдин әс-сыйратәл мөстәкыйм. Сыйратәл-ләзинә әнгәмтә галәйһим гайрил мәгъдуби гәләйһим вә ләд да-а-алин. Амин.

– Амин, амин, шәех. Йа Раббым. Ни йомыш?

– Минем монда, ошбу затлар арасында хатыным бар, баһадир.

– Сөбханалла, шәех, сөбханалла. Сез… Йә-йә, аңладым.

– Алып китим мин аны, баһадир?

– Йа Аллам, шәех хәзрәтләре. Алып китә күрегез. Ханга әйтермен, аңлар.

– Сез коткардыгызмы аларны, баһадир?

– Юк, шәех хәзрәтләре, мин түгел, угланым Ташбай, – диде Артык баһадир, ниндидер горурлык хисе тоеп.

– Мин аның алдына да барырмын, баһадир. Барырмын һәм…

– Шәех хәзрәтләре, шәех хәзрәтләре, алып китегез хатыныгыз, алып китегез. Углан Сезнең каршыга үзе килер, үзе…

Ул Зөлхидәгә таба кузгалды. Зөлхидә дә аңа таба талпынып куйды, әмма кузгалмады. Әсирлектән коткарылган хатын-кызлар, бала-чагалар аларга исләре китеп карап торалар һәм ни булганын белмәүдән аптырыйлар иде кебек. Бигрәк тә Артык баһадир һәм аның сугышчылары, алар монда берничәү иде, әсир хатын-кызларны коткарган һәм Болгарга алып кайткан азамат егетләр. Алар һәммәсе дә шәех Кол Галине беләләр, ханмәчеттә вәгазьләрен тыңлаганнары бар. Артык турында әйтеп торасы да юк: аты илгә таралган шул Кол Гали әсирлектән азат ителгән ниндидер хатынга таба бара, сакалы буйлап яшьләре ага, әмма хатыннан башка берәүне дә күрми, әйтерсең лә Җәбраил фәрештәне күргән әүлия. Хатын исә кешеләрнең үзенә игътибар итүләрен сизми; яулык очы белән авызын каплады, әмма күзләреннән яшь бөртекләре тәгәри дә тәгәри. Үзе елый да кебек, үзе шатлыктан көлә шикелле, һич аңламалы түгел.

Кол Гали аның янына ук килде, беләгеннән алды, күзләренә карады. Шунда кисәк җир убылгандай булды, хатын аһ итте дә шәехнең күкрәгенә капланды һәм фәкать: «Кол Гали, бәгърем!» – дигән аваз ишетелде. Юк, бу гади генә аваз түгел иде, ошбу тамашага шаһит булган һәммәсе сизде, тойды: бу йөрәк түреннән чыккан әрнүле, шул ук вакытта шатлыклы вә куанычлы иңрәү авазы иде, ул гынамы, гүя хатынның соңгы сулышы, якты дөнья белән хушлашуы иде. Ләкин алай булмаган икән, икенче мәлдә, йөзен күтәреп, Кол Гали шәехкә карады, инде йөзе елмая, күзләреннән чаткылар оча, битләреннән нур балкый иде.

Артык баһадир белән азамат егетләр күзгә-күз карашып алдылар. Кол Гали исә зәңгәр күк йөзенә күз төшереп алды, аннары азамат егетләргә, әсирлектән котылган хатын-кызларга, бала-чагаларга киң итеп елмайды да:

– Без китик инде, инсаннар, мин үземнең насыйбымны таптым, – диде.

Алар борылып китәргә генә кузгалганнар иде, ике тәгәрмәчле арбага ат җиккән Бәхтияр килеп җитте. Атны җилле генә борып куйды да сикереп арбадан төште һәм шәех Кол Галигә:

– Рәхим итегез, шәех, ат-арба белән кайтыгыз. Утырыгыз. Борчылмагыз, атны үзем килеп алырмын.

Кол Гали аңа рәхмәт әйтте, Зөлхидәгә арбага утырырга булышты. Үзе, борылып, кулын күкрәгенә куеп, һәммәсенә рәхмәтен белдерде һәм кичерүләрен үтенде, шуннан соң гына арбага утырды, дилбегәне кулына алды. Атны җилле генә юырттырып хансарай капкасыннан чыгып киткәч кенә, Зөлхидә аның беләгенә сарылды һәм:

– Синме бу, Кол Гали? – дип сорады.

– Мин, Зөлхидә, мин. Аллаһы Тәгалә безне тагын кавыштырды. Күпме, күпме хыялландым мин синең хакта, Зөлхидә, күпме йокысыз төннәрем уздырдым…

Зөлхидәнең күзләреннән яшь акты, яшь бөртекләрен җил чигәсенә тәгәрәтте, әмма ул күз яшен сөртмәде, сагыш, кайгы, хәсрәт яше түгел иде бу, шатлык, куаныч, сөенеч яше, мәхәббәт яше иде.

– Өнемдәме бу, Кол Гали, төшемдә түгелме? Мин Болгарда! Чынлап та, син утырып барасыңмы атта, башка бер-бер кеше түгелме?!

– Мин сине тагын шатландырам әле, бәгырь, тагын сөендерәм. Сиңа әйтмәгәннәрдер әле, белмисеңдер?..

– Мин куркам, Кол Гали, барысын да берьюлы әйтмә, йөрәгем ярылыр дип куркам. Зинаһар, әйтми тор, сабыр ит…

– Биккол атам, Мәүлә Хуҗа имам хәзрәтләре исәннәрме, алар да бит Сүбәдәй баһадир ыстанында, диделәр?

– Мин аларны күрмәдем, миңа аларны күрсәтмәделәр. Ләкин имам хәзрәтләрен бер тапкыр күргән идем, тирмә яныннан үтеп китте. Мине беркая да чыгармадылар, берәүгә дә күрсәтмәделәр, Кол Гали. Болгарлар һөҗүм иткәч тә, аларны Җаек аша кичереп куйганнар дип кенә сөйләнделәр монгол әсирләре. Мин аларга каһәр теләдем, Кол Гали.

– Каһәр теләдең?! Зөлхидә, бит алар – хан кешеләре, Сүбәдәй баһадир ыстанына Илһам хан тарафыннан җибәрелгән махсус кешеләр.

– Шымчылар?!

– Мин алай дип әйтмәс идем, Зөлхидә. Йә, ярый, соңыннан, соңыннан. Беләсең килсә, Ләйләне нойон кулыннан Биккол атам коткара, шактый алтын түләп.

– Бу хакмы, Кол Гали? Хакмы?! Кая соң ул бала, минем бәгырь парәм, кайларда, ялгыз каздай каңгылдап, әсир ителгән әнисен эзләп йөри?! Белсәң әйт, Кол Гали җаным. Ярыймы миңа шулай әйтергә, рәнҗемәссеңме?..

– Зөлхидә, Зөлхидә, шулай ук сизмәдеңмени, белмәдеңмени сиңа Үргәнечтә үк үлепләр гашыйк булуымны, әллә соң миннән яшьсенеп көлдең генәме?!

– Кол Гали, бәгърем, әйтмә алай, әйтә күрмә, мин ул вакытта чарасыз идем, хаксыз…

– Баһман баһадирны…

– Монголлар күз алдымда кылычтан уздырдылар. Хуштан язып егылдым.

– Баһадир, – димәк, шәһит, – диде Кол Гали, гәрчә бу хакта Ләйләдән ишеткән булса да. – Урыны оҗмахта булсын. ӘЛәйлә бездә, Зөлхидә, бездә! Болгарда!

– Хакмы шул, хакмы шул, Кол Гали, бәгырь каным?!

– Хак, Зөлхидә, хак…

– Әй өзгәләнгән иде дә сабыем аерылганда, әй өзгәләнгән иде…

Кол Гали атны ике катлы, зур түбәле йортның капка янына туктатты, алдан төшеп, Зөлхидәгә арбадан чыгарга ярдәм итте. Хезмәтче Хәйрулла йөгереп чыкты, капканы ачарга кереште.

– Хәйрулла абзый, Хәйрулла абзый. Атны бәйләп кенә куй, йортка кертеп торма, хәзер аны килеп алырлар.

– Хуш, Кол Гали углан, шулай итәрмен.

Капканы ачып, эчкәре уздылар. Болдырга, атылып, өстенә сыек зәңгәр төстәге бала итәкле күлмәк кигән, башына энҗеле калфак каптырган Ләйлә килеп чыкты. Ул башта аптырабрак калды, чөнки әнисен танымады, бәлкем, киеме дә саташтыргандыр, ул фәкать мөгаллимен күрде. Күрде һәм күңеленә ниндидер шик кереп оялады, әмма икенче мәлдә инде мөгаллиме белән болдырга таба атлаган хатын йөзендә кемнедер төсмерләде, төсмерләде генә түгел, таныды һәм бәрелә-сугыла түбән төште, әнисенең кочагына кереп сеңде.

– Әнием, әнием! – диде ул һәм әнисенең күкрәгенә кереп эрегәндәй булды. – Әнием, бәгърем…

– Балам, балакаем, бәбкәчем минем, очрашыр көнебез дә булыр икән, балам. Бәбкәчем, Бүләгем, Ләйләм минем…

Кол Гали аларга шатлыгын яшермичә, күзе тулы мөлдерәмә яшь аша карап торды. Көткән идеме бу очрашуны ул?.. Яшерми, көтмәгән иде, гәрчә өметен җуймаган булса да, хыялында һәрчак шулай бер очрашулары хакында кат-кат уйлаган һәм күз алдына китергән булса да. Бүген аның хыялы тормышка ашты – Зөлхидәсе табылды. Моның янына икенче бер зур вә кәттә куаныч – ана белән кыз табыштылар. Аллаһым, моннан да зур бәхетнең булуы мөмкинме?! Инна, ә тауна кәл Кәүсәр. Фәгъсалли-ли Раббикә уәнхар. Иннә тани-якә һу-уәл Әбтар. Йа Мөхәммәд, без сиңа шөбхәсез Кәүсәрне бирдек. Ул хәлдә Раббың өчен намаз кыл вә корбан чал. Шулай эшләмәгән кешенең нәселе киселәчәк… Рабби!

– Кем, кем сине коткарды, балакаем?

– Биккол бабакай, Сәлахетдин абзый, Җамалбикә абыстай, әнием. Әнием, әнием, әнием! – дип тәкрарлады Ләйлә һәм әле әнисенең битеннән сыйпады, әле чәч толымнарына кагылды.

– Балам, балам, балакаем! Бәбкәчем! Син җиткән кыз булгансың икән ич инде, әниеңне дә узып барасың түгелме?..

Зөлхидә Кол Галигә карады, үз итеп елмайды, бит очларына алсу нурлар кунды.

– Ничәмә тапкыр мин: «Әнием, әнием, әнием!» – дип әйтергә хыялландым, әнием, бәгърем, тик янымда син булмадың. «Әнием!» дип, төннәрен мендәрем чылата-чылата елар идем.

– Мин дә, мин дә, балакаем. Төшләремә керер идең, сагындым, саргайдым, сине күрә алмыйча үләм дип тора идем инде. Аллаһы Тәгалә ярдәм итте, күрдем, таптым. Мөгаллимеңә рәхмәт, Кол Гали абыеңа.

– Соңыннан, соңыннан, әйдәгез, башта кереп, һичьюгы, чәйләп алыйк. Аннары мунча кереп чыгарсыз. Хәйретдин агай, мунчаны карап куй әле анда. Теге чормадагы мәтрүшкәле себеркене төшер. Монголлар мунча керүнең ни икәнен белмиләр…

– Яхшы, Кол Гали энем, эшләрмен.