– Аксакаллар, – диде, тегеләр утырышып һәм кулларын күтәреп дога кылып, бисмиллаларын әйтеп, ризыкка үрелгәч. – Минем сезнең белән киңәшәсем бар.

– Бәрәкалла, баһадир, рәхим ит, без сине тыңлыйбыз, – диде икесе өчен дә Мәүлә Хуҗа. – Без әүлиялар түгел, иллә Мөхәммәд галәйһиссәлам тарафдарлары буларак, АллаһыТәгалә рәхмәтенә таянып, алга килгән бурычларыбызны бер итеп, начарга вә яхшыга карамый ихтыяр кылабыз. Иншалла, Аллаһы Тәгалә, кылган эшләребезне изгегә алып, савабын бирер. Безләр, баһадир, берәүгә дә яманлык кылмадык, ниятебез изгедә икән, йомышыгызның асылын җиткерегез.

– Яхшы, яхшы, имам хәзрәтләре, яхшы. Мин күрәм: сез гамәли дөньядан аерылыбрак яшисез. Бихуш, яшәгез. Башыгызны күрәләтә ахмаклык тәлинкәсенә салмасагыз, миңа шул бик җиткән. Тиздән безнең төп гаскәребез килеп җитәр, һәм без бөтен булган көчебез белән Болгарга ябырылырбыз. Без Болгарны алырбыз, аксакаллар. Әмма каланы алу – бер хәл, халык белән идарә итү – икенче нәрсә. Менә шунда инде сез кирәк булырсыз, аксакаллар.

– Алла, диген баһадир. Аллаһыдан узып булмый. Барысы да Аллаһы теләге белән эшләнә.

– Хуш, хуш, имам хәзрәтләре, сезнеңчә булсын. Әмма безгә, ил белән идарә итү өчен, ханмы, тарханмы кирәк булачак, уйлаша торсагыз иде.

– Кһм, баһадир, Хак Тәгаләдән өстен булып булмый, барысын да Тәңребезгә тапшырыйк.

– Әлегә кадәр Тәңре безнең якта булды, ары таба да булыр, – диде баһадир тыныч кына.

– Иман китергән мөселманнар сезгә беркайчан да яманлык кылмаслар, баһадир, иншалла.

– Иман нәрсә соң ул?

– Иман Аллаһы Тәгаләгә һәм аның фәрештәләренә, һәм аның китапларына, һәм аның пәйгамбәрләренә, һәм Ахирәт көненә, һәм тәкъдирнең изгесенә вә яманына ышанмактадыр, баһадир.

– Хуш, хуш, имам хәзрәтләре. Ә ислам да ислам, дисез, ислам нәрсә соң ул?

– Ислам – Аллаһының һәм рәсүле вә пәйгамбәре Мөхәммәднең динедер. Ислам дине, баһадир, иман иткән инсаннарга шарт куя: Аллаһының барлыгын һәм берлеген, рәсүлебез Мөхәммәдне Аллаһы Тәгаләнең бәндәсе вә пәйгамбәре итеп тану, биш вакыт намаз уку, аны мөмкин кадәр калдырмаска тырышу, малы булган кеше шушы малының кырыктан бер өлешен ислам дине юлына сарыф итү, изге Рамазан аенда ураза тоту, көче-куәте вә сәламәтлеге булган кешегә үз гомеренә бер булса да хаҗга барудыр.

– Миңа синең динең ошый, имам хәзрәтләре. Ләкин бит мин сугышчы, айлар буена атымнан төшмим, адым саен атымнан төшеп намаз укысам, юлым ничек үтәрем.

– Намаз уку көчеңнән килгәнчә, баһадир. Ураза вакытында да кояш баегач һәм чыкканчы ашарга һәм эчәргә була. Ислам дине сезнең кебек яудагы сәхабәләренә ташлама ясый. Аллаһы Тәгаләнең кодрәте киң вә чиксездер, баһадир.

– Яхшы, яхшы, имам хәзрәтләре. Нигә соң Аллаһыңның кодрәте зур булгач, Харәземшаһ Олуг Мөхәммәд җиңелде? Ничек аны Аллаһың йолып алып калмады?

– Кылган гөнаһлары күп булгандыр, баһадир. Сезне Ходай Тәгалә алар өстенә үзе җибәргәндер.

– Менә хәзер сезнең Аллаһыгыз безне Болгар өстенә җибәрәчәк. Димәк, Илһам хан да гөнаһлы булып чыга. Һәм без аны җиңәрбез. Тик безне болгарлар җимерүчеләр, яулаучылар, баскынчылар дип кабул итмәсеннәр иде. Без Болгар халкына яманлык теләмибез. Әгәр дә мәгәр Болгар ханы Илһам безнең алга килеп сыгына икән, без аңа һәр каладагыча вә илдәгечә ясак салып кына китәрбез. Аллаһы Тәгаләгезгә кырыктан бер өлеш зәкят бирсәгез, Үгәдәй ханга уннан бер өлеш ясак түләрсез һәм уннан бер егетегез минем гаскәремә яугирлеккә бирерсез. Шул булыр минем шартым Илһам ханга, аксакаллар. Кабул итсә – итсен, итми икән – Тәңре үзе хөкем итсен. Кһм, сәүдәгәр, нигә дәшми утырасың?

– Мин уйлыйм, баһадир. Чирү башында Батый хан килә, ул килгәч, безнең уйларны бутап бетермәс микән дим?

– Һм-м, хак сүз, тик Батый хан килгәнче, мин Илһам ханга җиңелү гарьлегеннән котылырга мөмкинлек бирергә телим, аксакаллар… Сәүдәгәр Биккол вә сез, имам хәзрәтләре, минем сезгә йомышым бар. Мин сезне Болгарга җибәрергә булдым.

– Йа Хода, йа Хода, баһадир, – диде имам хәзрәтләре.

– Имам хәзрәтләре, миңа мәгълүм булганы шул. Кашанда бугай, ханның оныгы Галимбәк сабак ала. Син шуның янына барырсың һәм аны Болгар тәхетенә әзерләрсез. Ә син, сәүдәгәрем, миңа Карлыгачым алып кайтырсың. Шул булыр минем сезгә йөк-йомышым.

– Миндәй олы кешегә хатын урлау килешеп бетәрме икән соң, баһадир?

– Олы кешенең акылы да олы һәм кылган эше дә төпле вә ышанычлы була, сәүдәгәр.

– Ә Ташбай углан?

– Ташбай угланга тимә. Ул – хәрби кеше. Андый кешене илне яулагач кына сындырып була.

– Мин уйлап карармын, баһадир.

– Нигә туктап калдыгыз, аксакаллар, җитешеп, ашап утырыгыз.

– Баһадир, мин ястү намазын гына укып алыйм инде, – диде имам хәзрәтләре.

– Рәхим ит, рәхим ит, имам хәзрәтләре. Яугирләр алдында миңа да хөтбә әйтергә онытма.

– Мин сезне һәр намазда мактыйм, һәр җомгада, баһадир.

– Хуш, хуш, имам хәзрәтләре. Хөтбәң әйт, ләкин динең белән минем башым бутама. Минем Сөн-җү, Өй-җәз, Чи-мән кебек чин аксакалларын тыңлаганым бар. Аннары мин Юләй-Чүсәй арасында барган әңгәмәне тыңлаганым бар. Күктә йөзгән йолдызлар серен белгән, шулар буенча фал ачкан Юләй-Чүсәй Чыңгыз ханга да ошаган иде. Айлар буена тирмәсеннән чыгармады бичараны.

– Җирдәге бер генә бәндә дә Аллаһыдан уза алмый, баһадир, – диде Мәүлә Хуҗа һәм, намазлыгын тотып, чаршау артына үтте.

Сүбәдәй баһадир Бикколны үз янынарак дәште. Сәүдәгәр якын ук килгәч, иңенә кулын салды.

– Аксакал, мин сине шушы атнада ук Болгарга җибәрергә булдым. Минем фикерем Илһам ханга җиткерерсең. Калганын үзе хәл итә. Көмеш тактага язуны сәркәтибем язып бирер.

– Сез, баһадир, минем җилкәмә адәм күтәрә алмастай йөк салырга җыенасыз кебек. Сәүдәгәр ич мин. Син миңа товар бир, олау, ялчылар.

– Яхшы, сәүдәгәр. Синең белән бериш яугирләрем дә барыр.

– Менә анысы кирәкмәстер, баһадир. Илһам ханның шиккә калуы бар. Мин кирәк кадәр кешене үзем сайлармын.

– Ләкин минем бер кешемне алырсың, сәүдәгәр. Ансыз булмас. Карлыгачны таныса, ул таныр.

– Яхшы, баһадир.

– Ә синең башкалага үтеп керергә исәбең ничек?

– Анысы инде минем хәсрәт, баһадир.

– Яхшы, яхшы, сәүдәгәр, мин иртәгә үк олау хәстәрләргә кушармын.

Ул арада чаршау артыннан Мәүлә Хуҗа чыкты. Ул инде чаршау артында ук Сүбәдәй белән Биккол арасындагы сөйләшүне ишеткән иде. Болгарга кайту аны да кузгатып җибәрде, мәгәр баһадирга сиздермәскә тырышты. Ни генә булмасын, Сүбәдәй баһадир ыстанында Мәүлә Хуҗа ниндидер дәрәҗәдә үз дигәненә ирешкән иде. Сүбәдәй баһадирның уң кулы Күнбай да ислам динен кабул итте. Ләкин янә бернәрсәгә инанды ул: монгол яугирләре, ислам динен кабул итсәләр дә, «Яса» га мөкиббән китеп яшиләр. Шуннан Мәүлә Хуҗа бер нәтиҗә ясады: монголларны дин генә туктата алмаячак. Харәземшаһ Олуг Мөхәммәднең: «Монголлар ислам динен кабул итсәләр, мин аларга каршы сугышмаячакмын», – дигән сүзе һични үзгәртмәгән кебек, монгол яугирләренең ислам диненә табынулары да аларны яудан туктата алмаячак. Шуның өчен Мәүлә Хуҗа җиде юл чатында калган бер мосафир хәлендә иде. Нишләмәк кирәк, ул кулыннан килгәннең барысын да эшләде— төрки монголларның барысын да ислам диненә дүндерде. Инде китәргә булгач, арадан берсен мулла итеп игълан итәргә дә – вәссәлам.

– Утыр, утыр, имам хәзрәтләре. Мин сине хөрмәт итәм. Ләкин мин Тәңрегә табынам. Күк-Кояш – Тәңре йөзедер. Аллаһыгыз Тәңрегә тиң икән – бихуш. Тик мәңгелек Күк йөзен, Кояшны, Айны, йолдызларны кая куясың? Мин далада йолдызларга карап юл сайлыйм. Тимерказык йолдызы – минем өчен ак юл. Күк гөмбәзендәге Кояш, Ай, йолдызлар тәэсирендә дөньядагы һәммә җан иясе тереклек итә. Синең Аллаһыңа мин каршы түгел, имам хәзрәтләре, ләкин Җир, Кояш, Ай, йолдызлар тәэсирендә табыныңа китергән ризык турында да онытмасаң иде.

– Минем фәкать бер хөкемдарым, бер хакимем бар, баһадир, Аллаһы Тәгаләмдер.

– Ярый, бихуш, имам хәзрәтләре. Хәзер мине тыңла, җиргә төш. Мин сәүдәгәр Бикколны Болгарга җибәрергә булдым. Зур кәрван белән, Илһам хан таң калсын. Товарны җыйдык, дөяләр дә булды, тиздән Болгарга таба кузгаласыз. Максатың беләсең.

– Беләм-беләм, баһадир.

* * *

Әнә шулай җитмеш яшенә таба үрләгән Биккол сәүдәгәр көтмәгәндә Болгарга юл алды. Дөнья буйлап Маймыл елының җәе барганда булды бу хәл. Игезәкләр йолдызы күктә пәйда булырга озак калмаган иде инде. Борынгы бабаларыбыз: «Җәүзә керми, җәй булмый», – дигәннәр, ил буенча Җәүзә ае атлый. Сандугачлар өздереп сайрар вакыт. Димәк, исән-имин йөрсә, боерган итсә, алар ун-унбиш көннән Болгарда булачаклар. Сүбәдәй баһадир яугирләрен барыбер тапты, унбашын да түгел, йөзбашын. Хәерле булсын, Мәүлә Хуҗа әйтмешли, барысы да Аллаһы Тәгалә кулында, ул ни язган, шул булыр. Биккол белә иде: Сүбәдәй йөзбашына Карлыгачны алып кайтырга йөкләгәндер. Һәм аның йөзбашы, таш яуса да, Карлыгачны урлап алып китәр. Йөзбашның исемендә генә түгел, кыяфәтендә үк өмет юк иде. Исеме дә сәер – Йөгерек. Монголлар ыстанында яшәгәндә, ул бернәрсәгә инанды: монгол яугире өстенә йөк алдымы, таш яуса да үтәргә тырыша. Үти алмаса, аңа йөк юлында үлеп калу хәерлерәк, чөнки аңа соңыннан барыбер көн булмаячак. Юлга чыгар алдыннан инде барысы да әзер булгач, Биккол Сүбәдәй баһадир янына килде һәм:

– Баһадир, әгәр дә мәгәр мин йөгемне үти алмасам? – диде, тыныч булырга теләп.

– Мин сине эзләп табармын, сәүдәгәр. Таш астына качсаң да, эзләп табармын.

– Хуш, баһадир. Ак юл телә безгә.

* * *

Болгарга юл төп олы юлдан читтәрәк булды. Бу юлдан болгар сугышчылары Карамалы кальгасыннан Болгарга, Болгардан Карамалы кальгасына йөрерләр иде. Шушы Карамалы кальгасы юлында әмир Булат һәлак була. Монголлар аны куып җитәләр һәм, аркан ташлап, атыннан суырып төшерәләр, бик озак сөйрәтеп алып баралар, шуннан соң гына кылычтан уздыралар.

Олау тигез һәм әкрен генә бара. Биккол атка атланды. Мәүлә Хуҗа исә арбада бара, йоклый, рәхәт кыла. Олауны ашыктырып булмый, чөнки товар шактый җыелды. Монда түк-түк чин ефәге дә, Сәмәрканд өреге дә, Бохара йөземе дә, Хива осталары ясаган кувшин-комганнар да, көмеш савыт-саба да, нефтә белән яндыра торган лампалар да, затлы ияр, бизәкле йөгәннәр дә бар иде. Күнбай бәк аңа болгарлардан таланган товарларны да тәкъдим иткән иде, әмма Биккол аяк терәп каршы төште.

– Мин – исемле сәүдәгәр, Сүбәдәй баһадирның сәүдәгәре, куй, бәк, калдыр, минем баһадир йөзенә кызыллык китерәсем килми. Аннары болгарларның үз товарларын танулары бар, анда инде Бикколны эзләп йөрисе калмас.

Сүбәдәй баһадирның сүзеннән чыкмаган, аңа карусыз буйсынырга өйрәнгән Күнбай бәк Биккол белән килеште: товарларын тирмәсенә ташыттырды.

Юл озын түгел, таныш, шуңа кәрван ашыкмады. Менә нинди заманда яшәргә язган булып чыкты хан сәүдәгәре Бикколга. Ә бит ошбу дулкынланып утырган икмәкләрне ике айдан урырга да төшәчәкләр иде. Ә хәзер исә авыллар гүя йокыга талган, әллә ташлап киткәннәр, әллә качканнар. Тәмам котын алды бу монголлар болгарларның, ил-җирләрен ташлап китә башладылар. Ә игеннәр гөрләп үсә. Ләкин бу игеннәр ит ашап гомер иткән монголларны бик аз кызыксындыра, аларга болын-тугай тулы үлән булса, шул җиткән. Хак, хәзер монголлар да ипекәйдән баш тартмый башладылар, умач пешерәләр, төрле боткалар, талкан.

Биккол басу-басу, киртләч-киртләч игеннәргә бага һәм уфтанып куя. Ни әйтер ул Илһам ханга? Ярый, Сүбәдәйнең шартнамәсен дә күрсәтсен ди. Шуннан ни? Илһам хан аны тыңлармы, үзенең шымчысын ук хыянәтче дип орышмасмы?

Авылларга кермәделәр, читләтеп үттеләр, чөнки бу хакта ханның фәрманы бар иде. Моны һәр сәүдәгәр белә һәм тәртипне бозмый иде. Аның каравы, бер көнлек юл үтүгә, кәрвансарай булыр, Чыгатай хан, болгарлардан күреп, Каракорымнан Үргәнечкә шалтылар булдырды бит инде. Үзе саклый, үзе карый, үзе юл бәһасен дә ала. Шалтыда барысы да бар: ат дисәң – өшәнгән атың алыштыр, дөяң дисәң – дөяң. Кыскасы, болгарларның сәүдә юлы монголлар килгәнче үк инде җайга салынган, көйләнгән иде. Шуңа карамастан, ике арадагы сәүдәне ныгыту өчен, Үгәдәй хан Илһам ханга илчеләрен җибәрде. Ул атасы Чыңгыз ханга Олуг Мөхәммәд шаһ эшләгән этлек кебек начарлык эшләвен көткәндер, ләкин Биккол Илһам ханга: «Һични кылма, илчеләр белән яхшы мөгамәләдә бул», – дип хәбәр иткән иде инде. Буш кул белән кайталар Каракорымга Үгәдәй ханның илчеләре. Шуннан Үгәдәй ханга бердәнбер чара кала – сугышу, яу йөрү.

Авыллар яныннан узганда, Бикколның йөрәге кысылды. Болай да сүнеп-сүрелеп калган авыллар тарафында һичнинди тавыш ишетелми, бала-чагалар да йөгереп озата бармыйлар. Элек кәрван күренсә, бала-чага гына түгел, яше-карты сәламләргә чыгар иде, бай сәүдәгәрләр аларга өрек ташларлар, ә тагын да баераклары акча да сибәрләр иде. Бүген исә сирәк-мирәк этләр ләңгелдәп ала да, саташкан әтәч кенә тартып-сузып кычкырып куя. Ләкин авылларда яңа бина ителгән өйләр дә күренгәли. «Димәк, халыкның барысы да урман якларына качмаган әле, кыюлар бар, калганнар», – дип уйлады Биккол, атын атлата төшеп.

Сүбәдәй ыстанында да, әле дә Ташбай угланны күз алдына китерергә тырышты Биккол. Кем булыр бу бала?.. Атасы артыннан китәрме, әллә, булмаса, тәрбияләп үстергән Артык атасы белән Болгар каласын саклап башын салырмы?.. Барысы да Хода кулында иде.

Кич җитеп, кояш баюга таба тәгәри башлагач, кәрван туктады. Ашап-эчкәч, алар Мәүлә Хуҗа белән ястү намазын укыдылар. Аз сөйләштеләр, сөйләшәсен сөйләшкәннәр иде инде, кылынасы эшләре турында уйланулары иде. Эш-йөкләре гаять җаваплы. Аннары икесенең берсе тәгаен кемгә хезмәт итүләренә шикләнебрәк калганнар иде. Аларны Илһам хан да, Сүбәдәй баһадир да үз итә. Әмма төп максатлары ил халкына игелек кылу иде дә, әллә нишләп барысы да буталды.

– Игеннәр матур быел, Биккол, – диде, ниһаять, Мәүлә Хуҗа. – Бу мөртәтләр килмәгән булса, Болгар тагын урысларга икмәк сатасы иде.

– Үзем үк алып барган булыр идем әле, – дип өстәде Биккол, сүз ара сүз чыгуга кинәнеп. – Владимирны күреп кайткан булыр идем. Үзебезнең күмәчләрне, кабарып пешкән ипекәйләрне сагындым, Мәүлә Хуҗа, татлы чишмә суларын, тыныч йортым, Мәфтухам.

– Син аңар өйләнергә иткән түгел идеңме соң?

– Кузгалып куйган идем бер, аннары менә бу хәл килеп чыкты. Кисәк кенә китеп бардым.

– Кайткач инде хәзер, боерган итсә.

– Исән-сау торсалар, Ходай Тәгалә насыйп итсә, булмас димә. Шуңа кинәнеп, торам әле, ичмасам, Баһман баһадирның кызын, Кол Галием җибәрә алдым. Зөлхидәсен дә коткарган булсалар…

– Ташбай углан җыеп алып китте инде, үзең шаһит.

– Шаһитын шаһит, имамым, кайчан шиккә калам, Күнбай бәк бер дә уфтанмады. Әйтерсең лә хатынын алып китмәделәр. Тәгаен гамьсез йөри. Ә баһадирны күрдең әнә, ничәмә еллар үткән, Карлыгачым дип җан ата.

– Берәүгә хатын-кыз – гөлчәчкә, икенче берәүгә – тигәнәк, Биккол. Җанына тигән булгандыр.

– Зөлхидәме?! Сөйләмә тузга язмаганны олы башың белән! Андый хатын мең елга бер туа…

Акрын гына караңгы төшә башлады, күк йөзендә берсе артыннан берсе йолдызлар кабынды. Биккол өчен алар барысы да таныш, үзгә. Ничәмә еллар киләп сарды ул, сәүдә юлларында йөри-йөри. Ничәмә тапкырлар күктәге йолдызларга карап яткандыр – хәтерләми. Әмма белә: монысы соңгысы, ары таба беркая да кузгала алмас. Йолдызлар, йолдызлар… Юлда шулай йоклаганда, аның төшенә һәрчак йолдызлар керер иде. Кайчак шул йолдызлар аның өстенә тәңкәләр булып коелдылар, кайчак яңгыр булып яудылар. Ул аларны кабаланып җыя башлар иде һәм җыя-җыя кычкырып җибәрер иде, үз тавышына үзе уянып китәр иде. Тамаша, үткән гомерне син аны…