Проект җитәкчесе һәм китапның төзүчесе Ленар Шәех

© Татарстан китап нәшрияты, 2021

© Шәехов Л. М., проект җит., төзү, 2021

* * *

I. Җырым булсын бүләгем

Күңлемә

 
Ник кенә киттең, күңел, җирдән бизеп,
Күккә омтылдың нигә? Нәрсә сизеп?
Белмисеңме, күктә соң нәрсә барын?
Дөньяда бар нәрсә тыштан ялганын!
Уйлама күргәч тә йолдыз нурлы дип,
Ай тагы изге яхуд саф, серле дип.
Ул кояш та тик ерактан тын кебек,
Нурлы, чын изге гарешле гөл кебек,
Бар да бер, бар хәл аларда җир кебек,
Бар да бер валчык яхуд бер җим кебек.
 
 
Юк, саташма, кайт кире, күңлем, бире,
Кайда барсаң да бер үк хәл, билгеле.
Очма, барны эзлә тик җирдән генә,
Эзлә җирдән, җирдәге илдән генә.
Эзлә нык, күңлем, табарсың эзләсәң!
Шарты: тик түзсәң, өметең өзмәсәң.
 

1921

Тукай Каберендә

 
Кабер!
Сиңа килдем гөлләр белән,
Сәлам белән, изге уй белән.
Тәбрик сөйләр өчен бу күңлемнән
Сахибеңә^[1] хөрләр иленнән.
 
 
Әйе. Монда синең өстеңдә дә
Ал чәчәкләр үскән; һәммәсе —
Алар инде матур,
Киң илдә дә
Хәзер шундый ирек, ямь яши.
Ул илдә дә хәзер шулай ирек,
Шатлык, дуслык туен итәләр.
Барлык эш дуслары, бергә җыелып,
Мәңгелек ямь суын эчәләр.
 
 
Ил бәйрәме белән бу кабердә
Ята торган изге гәүдәне
Мин котларга килдем;
Таки бездә
Сәламлиләр бөтен җир аны.
 
 
Нинди ямьле бу җир,
Күк кояшың!
Җылы итеп көлеп яз килә.
Ул да, сине котлап, ал чәчкәсен
Иң әүвәл үк сипкән кабреңә.
Шатлан, изге!
Синең яшь йөрәгең —
Алдан сизгән иркен ил язы —
Син моңланып көткән ярлыларның
Ал бәйрәме – ямьле дөньясы.
 
 
Син җырлаган бәхет, дус-туганлык,
Син теләгән батыр эш көне,
Синдә булган хаклык, миһербанлык,
Илгә килде хәзер бөтене.
 
 
Шатлан!
Сиңа изге дускайларың
Тәбрик белән сәлам җибәрә.
Инан безгә – синең сүзкәйләрең
Мәңге калыр алар дөньяда.
 
 
Кабер!
Куан, синдә менә гөлләр,
Гөлләр белән бизим мин сине,
Бу гөлләрем аңар сәлам сөйләр,
Куандырыр алар изгене.
 
 
Әйе… Монда синең өстеңдә дә
Ал чәчәкләр үскән һәммәсе —
Алар нинди матур!
Киң илдә дә
Хәзер шундый ирек, ямь яши.
 

Апрель, 1923

Мин булырмын…

1

 
Кичке җилләр улый-улый, түр ягыңны
          Кага-кага, тын йокыңнан уятсалар,
Тышкы шомнар, тырный-тырный йөрәгеңне,
          Әллә нинди шомлы уйлар уйлатсалар,
Шунда бер-бер юлчы килеп ак ишегеңне
          Ыңгырашып әкрен генә дөбердәтсә,
Кар каплаган биек баскыч бусагаңны
          Аяклары белән таптап шыгырдатса,
 
 
Син… каргана күрмә, җаным, ялгыш аңа,
          Рәнҗемәсен ул мескенгә мәгъсум күңлең,
Төнлә ялгыз юлда калган мескен анда,
          Өзгәләнгән ул юлаучы – мин булырмын…
 

2

 
Көмеш кебек ак елгада коенганда,
          Гөл чәчәкләр сине күмеп иркәләсә,
Син тамчылар белән уйнап сөенгәндә,
          Каргалган бер язмыш сиңа иртәләсә,
Соңгы сулыш сулап, янып, арып, талып,
          Бер яшь фәкыйрь килеп сиңа кулын салса,
Һич рөхсәтсез су савытыңны җирдән алып,
          Комсызланып эчсә, киемең янына ятса,
 
 
Ачулана күрмә…
          Соңгы ал юлыңда
          Дошман угы җәрәхәтләп сүнмәс күңлен,
Соң сулышына җитеп килеп, хозурыңда
Җан бирүче мәгъсум егет – мин булырмын…
 

3

 
Язгы нәфис бакчаларның киң юлында
Барган чакта юлларыңа гөлләр үссә,
Уйный-уйный күбәләкләр кулларыңда
          Иркәләнсә, сине котлап җилләр иссә,
Шул вакытта ак юлыңны (гөнаһ шомлык)
Сузылып яткан канлы гәүдә киртәләсә,
Яткан булса ак йөзләре канга тузып,
          Синең җанлы шат бәхтеңне үртәләсә,
 
 
Син шикләнә күрмә… бәгърем!
          Ул – кан белән
Яраланып утлар кисеп тапсыз күңлен
Әрни-әрни соңгы сүнмәс вөҗдан белән
          Җанын биргән үле гәүдә – мин булырмын.
 

4

 
Кичкә калып, җиләк җыйган киң урманда
          Кайтканыңда кичке җилләр каршыласа,
Ул җилләргә уйный-уйный толымнарын,
          Бер җилкенеп, бер җилпенеп салкынланса,
Тагын… ләгънәт!..
          Кара көйгән кызыл балчык
          Өстен япкан кабер синең юлың бүлсә,
Син килгәндә ашыгып-ашыгып, арып-алҗып,
          Ул кинәттән синең юлга каршы булса,
 
 
Син шомлана күрмә… гөлкәй!
          Кан җиреннән
Ләгънәт белән әрнеп качкан керсез күңлен —
Югалткачтан тар гүренә кереп тынган
          Кансыз гәүдә, үлгән шагыйрь – мин булырмын…
 

1923

Беренче яңгыр

 
Яңгыр килә… Корыч сабан белән
Ерткаланган җирнең сусаган
Йөрәгенә ялга яңгыр килә…
Орлык әзер. Чүптән бушанган
Амбардагы чәчү тубалын да
Күптән корып куйдык шикелле…
– Муса, ат әзерме?
– Әзер.
– Ындырга йөр!
Анда нинди матур, сөйкемле!..
 
 
Ындыр арты. Әле кап-кара ул,
Юл-юл җәелеп ята кинәнеп;
Яңгыр җиле өерә, ярны күмә,
Тузан оча, җирдән сөйрәлеп.
Әти кулын куйган маңгаена,
Күккә карый, сөенә-шатлана:
– Улым, чәчү алды, күрәмсең, – ди, —
Яңгыр килә – туклык бакчага!..
 

25 апрель, 1924

Съезддан

 
Ат-арбага юл юк,
Язгы пычрак…
Каткан тунын көнгә кыздырып,
Чабатадан, карлы суны ерып,
Кайтып килә ашыгып, кызынып,
          Ул – шәһәрдән.
          Анда съезд иде,
«Мир» сайлавы белән барды да,
Бик күп, бик күп кирәкләрне тыңлап,
Алып кайтып килә авылына.
Аңа әйттеләр:
– Тукта, бер унбиш көн,
Җир корысын, юллар төшсен дә —
Ат белән кайт!..
Ә ул… шундый инде…
Тыңламады аның берсен дә.
          – Көтәргәме… юк… юк…
Ничек түзсен?!
Бик күп нәрсә бит ул тыңлады,
Бик күп кирәкләрне язып алды,
Аны әйтмичә түзеп буламы?!
 
 
Эх, Калинин^[2], әле дә кичәгедәй
Сөйли кебек аңа үзеннән:
«Тракторлар, абзый, сезнең өчен…
Алты басу,
          сигез басулы кыр сезгә,
Куегыз эшкә барын бүгеннән…»
«Ә ун көннән бездә сукага да
Чыгар авыл, кыр да бүленмәс —
Бүгенге сүз – бүген кирәкле сүз —
Мин кичеккән өчен беленмәс…»
Ул ашыга, тирли,
          менә тиздән,
Кояш баеганчы, тауны да —
Ул үтәр дә басу капкасыннан,
Кайтып җитәр якын авылына…
Юк, кирәкми юл да, ат-арба да,
Тиз бул, әйдә, сука төшкәнче…
– Тфү,
Тукта!
Нинди сука булсын,
Тракторлар килер кушлашып.
 

Февраль, 1925

Көз җитте

 
Киң болыннарда,
Урман-кырларда
Агачлар, гөлләр,
Күрәмсез,
Кибеп сулдылар.
 
 
Уйсу җирләрдә,
Елга, күлләрдә
Көзге салкыннан,
Күрәмсез,
Сулар туңдылар.
 
 
Көннәр суынды,
Чишмәләр тынды,
Безне калдырып,
Сизәмсез,
Кошлар да китте.
 
 
Кошлар шикелле
Бергә гөр килеп,
Мәктәптә укыр,
Беләмсез,
Вакытлар җитте.
 

1929

Куян
(Уенлы җыр)

 
Куян салкыннан
Туңган, куырылган,
Башы салынган,
Колагы шиңгән.
Әйдәгез, дуслар,
Аны терелтик,
Җылы бүлмәгә,
Мәктәпкә илтик.
Куян уянды,
Куркып уйланды,
Сикреп урманга
Чабып югалды.
– Куян, син кайда?
– Яшел тугайда.
– Куян, син кайда?
– Ерак чүлләрдә.
– Куян, син кайда?
– Калын урманда.
– Куян, син кайда?
– Карлы буранда.
Әйдәгез, дуслар,
Кырны, урманны,
Чүлне актарып
Табыйк куянны.
 

1930

«Без һаман да шулай керфек аша…»

 
Без һаман да шулай керфек аша
Бер-беребезгә карап көләбез.
Бер-беребезне үлеп сөябез без,
Ә әйтмибез,
          нинди юләр без.
Мин сокланып һаман сиңа карыйм,
Син үзең дә аны сизәсең.
Мин түзалмыйм, янам,
                    ялкын миндә;
Әйт әле, син ничек түзәсең?
Мин карасам, бераз кызарасың,
Бармак янап миңа дәшәсең.
Шаян да соң үзең,
          молодец син,
Мең яшә син,
          мәңге яшә син!..
 
 
– Нихәл, Муса?
– Бик шәп әле, – дим мин.
Башка сүз юк,
                    нәрсә әйтик соң?
Тел сөйләми безнең, күзләр сөйли,
Телсез калдык инде әйтерсең!..
Синең караш җылы яңгыр төсле,
Синең караш кояш шикелле.
Синең караш минем йөрәгемә
Ал чәчәкле язлар китерде.
Керфекләрең,
          абау, керфекләрең,
Утлы уклар төсле яналар…
Йөрәгемә барып кадалалар,
Мәңге китмәс яра салалар.
Мин сагынам бит сине,
                    күп чагында,
Килмим дим дә барыбер киләм мин.
Күп чагында инде китим дим дә,
Вакыт үтә,
          һаман киталмыйм.
Кызык та бу,
                    тәмле, рәхәт тә бу,
Яшрен генә сөелеп сөюе;
Озаккамы, ләкин
                    белсәң иде
Яшь йөрәкнең юләр тибүе!..
 

1931–1932

Яшьлек

 
Яшьлек кызык,
          хушлашмады да
Кул да биреп-нитеп тормады,
Әйләнде дә китте.
Тик мин, юләр,
Нәрсә диптер кулны болгадым.
Әллә кайтармакчы булдым,
Әллә аңа
Гомрем яртысына кадәрле
Юлдаш булган өчен,
Бу кул болгау
Булды микән соңгы сәламем?!
Ул җил төсле җиңел,
                    җитез генә
                    сыйпап китте.
Бары аңардан,
Җил күл өстен җиңел күперткәндәй,
Бөдрә сырлар калды маңгайда.
Мин каерылып артка карадым,
Күңел сизде моңсу читенлек.
                    Яшьлек ерак,
                    томан эчендә
Күмелеп калган урман шикелле.
 
 
Наян яшьлек,
          белмим, нәрсәң белән
Якын булдың минем йөрәккә.
Бу юксыну кайдан туды икән,
Нәрсәң өчен икән бигрәк тә?!
Миләш ирене белән иреннәрне
Тибрәндереп, күңел түрендә
Ут кабызган көләч Раузаң белән
Син бик үзме минем күңелгә?!
Әллә юкса…
          спорт сөючелек
Бәйләдеме сиңа күңелне?
Оныталмыйммы —
          иркен стадионда
Йөгерә-йөгерә футбол тибүне?
Әллә менә…
Шинель кочагында,
Мишень белән күзне кысышып,
Курок тартып кына сөйләшүне
Сагынам микән шулай, эч пошып?!
 
 
Белмим… белмим…
Нинди явыз хәтер
Моңсулыкка мине өстери?
Инде миңа чират җиттемени
Моңаерга, яшьлек үтте дип?!
 
 
Юк, пошынма,
          бу бит болай гына,
Һәр аерылышу шулай читен ул.
Мин гомремнең кайсы яшендә дә
Сизмәм, дуслар,
          җанда читсенү.
Яшьләр белән бер үк сафка безне
Чакырып сукса набат илебез,
Без шулай ук ярсу йөрәк белән
Җитен сакал селкеп килербез.
 
 
Юк, шаярма, яшьлек!
Ярсып кабыну
Синдә генә түгел икән ул,
Бу өр-яңа тойгы,
          ахры, безнең
Бөтен гомребезгә китәр ул.
Рауза кебек чибәр тагын үсәр,
Ул килер дә миңа иртәләп,
Минем «егетлеккә» сокланыр да
Сакалымны сыйпап иркәләр.
Юк, шаярма, яшьлек!..
Ярсып сөю
Синдә генә түгел икән ул.
Чор тудырган
Яңа тойгыларга
Яшь куя алмый хәзер чикләнү.
 
 
Кайнар яшьлек, үттең.
Инде хәзер
Борылып карасам да артыма,
Яшьлек ерак,
          зәңгәр диңгез төсле,
Күкселлеккә төренеп ялтырар.
Бүген менә соңгы мәртәбә,
Артка борылып, кулны болгадым.
Шушы булыр безнең иптәшләрчә:
– Хуш, – дигәндәй,
                    күрешеп кул алу.
 
 
Бөтен гомрем буе эш өстендә
Ялкын булып ярсып янарга —
Мине кабындырган яшьлегемне
Мин сагынмам инде яңадан.
Көрәшләрдә ярсу егетләрчә
Алга чыгу янып, үчләнеп —
Шушы булыр хәзер йөрәгемдә
Сиңа булган иң зур истәлек.
 

Февраль, 1933