VIII

Хәзер «Ачлык зарлары» дигән циклдан Г. Ибраһимовның «Адәмнәр» хикәясенә тукталыйк (автор үзе аны «хикәя» дип атый). Хикәя аерым китап булып 1923 елның башында ук – ачлык фаҗигаләре әле хәтерне кагып торганда ук басылып чыга. Г. Толымбай бу әсәргә бик тиз үк уңай реплика бирә. «Иптәш Г. Ибраһимовның бу хикәясе ачлык елның бер почмагыннан дөрес, хакыйкый тасвир, – дип яза ул. – Хикәя бераз озайтылып, ачлык вакытында эшләгән советлар, АРАлар һәм бәйнәлмиләл эшчеләр оешмасы эшләренә урын бирелсә, китапның соңына куелган рәсем кебек, китапның тышына да ачлыктан берәр рәсем куелса, хикәя тагын да тулырак булыр иде.

Хикәя эшче-крестьян укучыларының күзеннән үткәрелергә тиешле»⁸⁴.

1924 ел татар матбугаты «Адәмнәр» хикәясе турында шаулый. «Татарстан» газетасы, мәсәлән, гыйнвар аеның берничә санында бу әсәргә реклама бирә.⁸⁵

«Татарстан матбугат һәм нәшрият комбинаты тарафыннан яңа басылып чыгып сатыла башлады

Адәмләр

Галимҗан Ибраһимов әсәре. Хикәя. Бәһасе – 45 тиен (1921–1922 елларның кышкы көннәреннән Идел-Урал буе).

Бу китапта 1921–1922 елда булган ачлыкның фаҗигасе тасвир ителә. Бу ачлыкта ачка үлүчеләр, бер кадак икмәк өчен кеше үтерү, бер кадак икмәккә тән сату, авыл бае кулакның ачлыктан файдалану өчен ачлар белән тартышуы, адәм ите ашау, адәм итен шәһәр базарында сату кеби гаять куркыныч манзараларны эченә алган бу хикәяне уку – узган ачлыкны искә алдыру өчен җитәрлек гыйбрәт була ала»⁸⁶.

Ләкин озак та үтми «Безнең юл» журналында Ш. Госмановның бу хикәягә тискәре рецензиясе күренә. Бу – шактый кискен хөкем. «21 елда, – ди Ш. Госманов, – советлар хөкүмәтендә ачлыктан адәмнәр берен-бере ашаган вакытта, «френч-галифелеләр, комиссарлар бәйрәм иттеләр» дигән моральне яклаучыларның шүрлегендә ул дәрәҗәле урын алса, пролетариат әдәбияты сафыннан чыгарылып ташланырга тиеш»⁸⁷.

Автор хикәядә авылга шәһәрнең ярдәме күрсәтелмәгән дип исбатларга тырыша.

Уебызча, Ш. Госманов соңгы мәсьәләдә хаклы түгел. Хикәядә шәһәрнең авылга ярдәме дә күрсәтелә. «Йөкләр килә, совет йөкләре килә!» дигән тавыш ачлыктан шашкан бөтен крестьяннарны айнытып җибәрә. Шәһәр ягыннан «зур йөк төялгән сигез чананы, арык ябык сигез ат бер туктап, бер кузгалып, кыенлык белән карлы юлдан болай таба өстериләр»⁸⁸. Ач крестьянның властьларга өмете, ышанычы да күрсәтелә. «…бу сигез йөк беткәч, тагын сигезне, аннан тагын сигезне китермәкчеләр икән дигән кебек өметле хәбәрләр күңел юанычы белән матурланып, туктаусыз бу крестьяннарның йөрәгенә дәрт арттыра торды»⁸⁹. Авылда өлешчә яңа власть та күрсәтелә. Рәис, үзе ачлыктан шешенә башлаган булса да, «алда торган зур эш (ачларга ризык бүлү. – М. М.) аның тәнендәге актык көчләрен суырып кузгатты» диелә хикәядә⁹⁰.

«Адәмнәр»гә бераз соңрак Г. Нигъмәти дә тискәре бәя бирә. Нигездә, ул да Ш. Госманов фикерен дәвам иттерә. «Әсәрнең иң зур җитешсез җире – анда советның ачларга ярдәм итүе күрсәтелмәве, – ди тәнкыйтьче. – Әсәрне уку белән, укучының башына Совет хөкүмәте кеше ашаучыларны кулга алу өчен авылга милиционерлар җибәрүдән башка бер эш тә эшләнмәгән, ачларга бер төрле дә ярдәм итмәгән икән дигән фикер кала. Менә шул яктан караганда бу әсәр мөхәррирнең соңгы көннәрдә язган әсәрләреннән идея ягыннан иң зәгыйфе саналырга тиеш»⁹¹.

Дөрес, «Адәмнәр» тәнкыйтьтән бөтенләй азат булырлык әсәр түгел. Бу әсәрдә Г. Ибраһимовның натуралистик алымнар белән гадәттән тыш мавыгуы күзгә ташлана. Һәм әсәрне «шәһәрне авылга каршы куя» дип түгел, нәкъ менә шул натуралистик алымнары өчен тәнкыйтьләргә кирәк иде…

«Адәмнәр» әсәренә тәнкыйтьче Х. Ишбулатов исә югары бәя бирә, аны авторның башка әсәрләре белән беррәттән «көчле әсәр» дип атый. Хикәягә булган тәнкыйтькә мөнәсәбәтен белдереп, ул «бөтен язучыны, әдәбиятны бер калыпка салып стандартлаштыру мөмкин түгел» ди һәм Г. Ибраһимов иҗатының иң әһәмиятле функциясен ача: аның күп әсәрләре, ди, «портрет» ролен үтәүдән башка тагын күп заманнар буенча тәрбия ролен дә уйный алачаклар»⁹².

IX

«Адәмнәр» хикәясен, ниһаять, бастырып чыгарыр вакыт җитте. Чөнки җәмгыятебезнең күпчелеге – ачлык белән таныш түгел. 1921–1922 елгы ачлыкны хәтерләгән кешеләр бездә бик аз инде. 1933–1938 елгыларын хәтерләүче без дә олайдык. 1941–1948 елгыларын хәтерләүчеләр дә пенсиягә таба бара бит инде. Димәк, күпчелегебез – ачлык мәсьәләсендә тарихи хәтерсез.

Тарихи хәтерсезлек исә бик куркыныч авыру ул.

Югарыда ачлык фаҗигасенең әдәбиятка нинди куәтле дулкын булып килеп керүен, әдәбият мәйданында аның ничек «ревизор» булып сафларны барлаганын, нинди бәхәсләр уятуга сәбәп булганын күрдек.

«Ачлык – бертуган апаң түгел» ди рус мәкале. Ләкин бит быел әнә шул үги «апа» безгә кулын сузарга җыена. Язучылар нигәдер бу «кул»ны сизмиләр әле. Дөрес, авыл ач булмас кышын, крестьянда запас күп.

Шәһәр нишләр?

Эшчеләр, зыялылар нәрсә ашар? Студентлар, шәһәр мәктәпләре балалары ни белән тукланыр?

«Өй түрендә җил» җылаганын ишетмибезме? «Ярдәм»нең икенче китабы юкка гына Тукайның «Көзге җилләр» шигыре белән ачылмагандыр…

Тарих ишегебезне какмыймы? Күңелне борчыган уйлар әнә шулар иде…

Социалистик Татарстан. – 1990. – 19 октябрь

Саба ягы – туган як…

Бала чагым, яшьлегем Саба ягы белән бәйле. Бу турыда мин «Торналар төшкән җирдә» дигән повестемда язган идем. Әнием – Түбән Симет авылыннан, нәселе бик тирәнгә китә, алар нәселендә галим-муллалар, мәгърифәтче Таиб Яхиннар, исемнәре кулъязмаларда сакланган шагыйрьләр бар. Әтинең дә нәселе шунда – Саба ягы авылларында укытучы булып эшлиләр иде, арадан берсе, ихтимал, соңгысыдыр инде, Яңа Мичән мәктәбендә әле дә эшли.

Яңа Мичән, Караңгы Шыңар (Түлешкә), Түбән Симет, Сабай, Кызыл Мишә һәм башка авыллар минем әти-әниемнең биографиясенә бәйле булса, Керәнле, Өчиле, Курсабаш, Бакшанды авыллары – минем яшьлегем. Мәһабәт Керәнле авылында 1948–1950 елларда мин тарих укытучысы булып эшләдем. Ул авыл нык хуҗалыклы, башкалар ачыкканда да ипи салып яши ала, егетләр колхоз эшенә иртән үзләре теләп чыгалар, эш белән тәэмин ителмәсәләр, рәнҗеп йөриләр иде. Хәзер мин моның сәбәбен белдем: башка авыллар – күршедәге Симет, Утар кебекләр ярым ач гомер кичергәндә, нигә әле Керәнле авылы гына ипи ашап яши? Дөрес, керәнлеләр дә налог, заём түләп иза чигәләр, әмма тамаклары тук иде. 1948–1950 елларда туйганчы ипи ашап яшәгән авыллар Татарстанда ничә генә булды икән? Теге туклыкның сәбәбе исә – җитәкчелектә. Керәнле авылы (колхоз бик тә мәгънәсез бер исем – «Кызыл партизан» дип аталган иде) бик эшлекле, хезмәтчән кешеләрдән торып, алар белән җитәкчелек итүче кеше элеккеге нэп кешесе Шәех абзый Гыйләҗев иде. Без хәзер «базар экономикасы» дип сөйләшергә яратабыз, әмма Шәех абзый аны егерменче еллардан ук аңлаган кеше иде. Аның принцибы бер генә: крестьянның тамагы тук булырга тиеш. Тамагы тук крестьян эшкә үзе бара, аңа бригадирның әйтеп торуы кирәк түгел. Белмим, «хезмәт көне» дигән матур салават күперенә күпме икмәк биргәндер Шәех абзый, ВКП(б)ның Яңа Чуриле райкомы бюросында моның өчен ничә тапкыр кисәтү ясаганнардыр аңа – әмма Керәнле халкы ул елларда ачлыкны белмәде. Хәтерлим: Шәех абзыйны бик нык кыстап партия сафларына алдылар – элеккеге нэпман бит – андыйларны Соловкига сөреп черетәләр иде. Әмма Шәех абзый Ватан өчен әлегә бик кирәк, ул җитәкләгән колхоз ярты районның икмәк заданиесен үти иде. Партия әгъзасы булгач, аңа инде «кисәтү»ләрне, шәт, бирмәгәннәрдер…

Ул елларда Керәнле, Бакшанды, Мичән болыннары мул су, үлән-чәчәккә күмелеп, бүртенеп утыра иде – налог, заём, Сталин өрәге астында сытылып яшәгән хезмәт халкы табигать, әхлаклы кешеләр, балалар сыя алмаслык мәктәпләр, яшьләр сыя алмаслык клублардан мөмкин булганча хозурлык алып яшиләр иде. Элекке заман рухын Сталин режимы әле халыкта үтереп бетерә алмаган иде.