Читать книгу «Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9» онлайн полностью📖 — Мухаммета Магдеева — MyBook.
image

VI

Үги апа кулын суза…

«Авыллардан килгән коточыргыч хәбәрләр… дәһшәтләр шундый авыр фаҗигаләрдер ки, болардан адәмнең акыллары хәйран булачак, башлаган эшләрне ташлап, бөтен көчне, бөтен гайрәтне шул ачлык белән һәлак булып барган эшче-крәстиян балаларын коткару юлына бирергә мәҗбүр итәчәк».

«Татарстан хәбәрләре» газетасының 1922 елгы 7 февраль санында Г. Ибраһимов шулай яза: «…хәзерге ачлыкның үзенә каршы гамәли ашыгыч рәвештә турыдан-туры көрәшү белән бергә, без шул алдагы ачлыкларга каршы торуда нигез булачак гыйльми-мәдәни хезмәтләрне бергә ун мәртәбә арттырырга бурычлыбыз».

«Ярдәм»нең беренче китабына кәгазьне Татарстан җөмһүриятенең дәүләт нәшрияты бирә. Г. Ибраһимов әйтүенчә, хәреф җыючылар, үзләренең ач торуына карамастан, «җомга өмәсе» ясыйлар, полиграфия дә матбага хезмәтләрен буш үти. «Шуның аркасында, – ди Г. Ибраһимов, – ул беренче китап ачлык һәлакәтенә җотылып барган эшче-крәстиян кардәшләребезгә кулдан килгән кадәрле ярдәм итүнең бер җанлы мисалы булып чыккан иде».

Матбугатта «Ярдәм»нең икенче китабы әзерләнүе турында хәбәр ителә.

«Ярдәм»нең икенче китабын чыгару хакында киңәшү өчен җыелачак бер утырыш турында «Татарстан хәбәрләре» газетасында Г. Ибраһимов белдерү бирә: «Әдипләр, шагыйрьләр, наширләр, басмаханәчеләр дикъкатенә» дип куела анда.

Белдерүдә мәҗмуганың 10–12 табак күләмендә 10 мең тираж белән чыгачагы әйтелә. «Һичкемгә һичбер хезмәте өчен һичбер нәрсә түләнмәячәк. Ачлыктан һәлак булып барган эшче-крестьян балаларына кулдан килгән кадәрле ярдәм итүне үзенең бурычы дип белгән язучылар хәзердән үк кулъязмаларын, әдәби хикәяләр, шигырьләрен миңа ашыгыч тапшырулары үтенелә.

Бу икенче мәҗмуганың да кәгазь һәм басу якларын ярдәм юлы белән тәэмин итү өчен Казандагы сабикъ75 наширләрдән «Гасыр», «Сабах», «Мәгариф», «Васита», «Милләт», «Корылтай», «Алга», басмаханәчеләрдән – «Өмид», «Борадәрән Кәримовлар», «Татарстан» һәм башкаларның ияләре яки вәкилләренең февраль 14 ндә якшәмбе көн көндез сәгать 12 дә кем үз ихтыяры белән бу мәҗмуга өчен кәгазь һәм басу белән күпме ярдәм итә алуын билгеләү хакында киңәш өчен җыелуларын үтенәм. Җыелу урыны – Тукай урамында, 31 нче номерлы йортта, «Татарстан хәбәрләре» гәзитәсе идарәсендә булачак. Кулъязмаларны тапшыручыларга адрес: Воскресенский урам, второй дом советов, 21 бүлмә, Галимҗан Ибраһимов»76.

Икенче китапка сүз башын Г. Ибраһимов, Ф. Бурнаш бергәләп әзерлиләр. Сүз башында авторлар болай язалар: «Казанның наширләре һәм матбагачылары бу китапны кәгазь белән тәэмин кыйлып, хәреф җыйдыру, бастыру, төпләтү хәреҗләрен (чыгымнарын) өстләренә алдылар. Дәүләт нәшрияты да буңа ярдәм белән кушылды.

Шулай итеп, Казанның әдипләре, шагыйрьләре, нашир һәм матбагачылары, барлыгы бер коллектив уларак, ач балаларны коткару юлында кулдан килгән чаклы «Ярдәм» эшенә булыштылар. Бу икенче китап менә шуның нәтиҗәсе буладыр.

Мәҗмуганың буш чыгуына ярдәм иткән иптәшләрнең һәммәсенә ихлас күңелдән рәхмәтебезне белдерү белән бергә, башка аркадашлардан бу китапның тизрәк таралып, матди ярдәме ач балаларга тизрәк барып ирешүе юлында булышлык итүләрен үтенәләр».

«Ярдәм»гә бөтен ил ярдәм итә. «Ярдәм»нең икенче китабы өчен Русиянең төрле ягыннан һаман да ара-тирә материал килә тора, – дип яза Г. Ибраһимов бер мәкаләсендә. – Ахырдан фәләннеке кергән, минеке калган дигән кебек үпкәләр, шелтәләр бик җанга тигәнгә, «Ярдәм» идарәсе исеменнән белдереп үтәргә тиешлебез ки… соң килгән әдәби парчалар, шигырьләр, бик теләсәк тә, бу икенче китапка керә алмадылар. Насыйб булып, өченче китапны оештыра алсак, шунда басылырлар. Кулъязмалар сакланалар. Югалмаслар».

Бу – өченче китап – чыкмый кала. Кулъязмалар кайда саклана икән?

Икенче китап турында «Татарстан хәбәрләре» 14 февральдә «Ил төкерсә – күл була» дигән зур мәкалә бастыра.

VII

Хәзер «Ярдәм» мәҗмугаларында басылган әсәрләргә әдәби тәнкыйтьнең бәясен карыйк. Югыйсә бәя бер генә булырга тиеш иде: язучы иптәшләр, бик игелекле эш эшләдегез, ачлар, ятимнәр исеменнән рәхмәт, сез татар әдәбиятының гуманистик җирлеген расладыгыз.

Юк бит, алай түгел. Кемгәдер, каяндыр мөгез чыгарырга кирәк. Әдәбиятта вульгар социологизм тамыр җибәрә башлаган чор бу. 1922 елда ук «Ярдәм» мәҗмугасындагы Г. Газиз, С. Җәләл, Ф. Әмирхан, Г. Рәхим, М. Гали әсәрләреннән «революция исе килми» дип чыга Г. Нигъмәти77. Тәнкыйтьчеләрдән иң төплеләре саналган Г. Нигъмәтидән дә шундый сүз чыккач инде… Һәм вульгар социологлар аннан соң инде еллар буе Ф. Әмирханның «Тәгъзия»сен, «Беренче ашкыну»ын, Г. Рәхимнең «Идел хикәясе»н сүгәчәкләр.

С. Атнагулов исә «Ярдәм» мәҗмугаларында чыккан әсәрләрне өч агымга бүлеп бәяли: Г. Рәхим, С. Җәләл, Ф. Әмирхан әсәрләрен ул «буржуаз агым»га кертә, моннан тыш ул «Крестьян әдәбияты агымы»н (М. Гали – «Яңгырсыз елларда», Г. Ибраһимов – «Алмачуар» һ. б.) һәм эшче халык тормышын тасвирлаган хикәяләр төркемен – Ф. Сәйфи-Казанлы – «Зимагур», «Крушниклар», М. Максуд – «Язмышка каршы», Ш. Госманов – «Эшче кызы – Нина»ны аерып ала. «Бу күренеш сыңар күзле сукырларга да күренерлек рәвештә ярылып ята» дип раслый ул үзенең классификациясен78.

Бу – әдәбиятта вульгар социологизмның нигез ташларын сала башлауга мисал иде. Мондый тенденцияне бераздан Г. Толымбай үстереп җибәрә: 1922–1923 елларны ул Г. Рәхим («Идел хикәясе»), Г. Ибраһимов («Адәмнәр»), Ф. Әмирхан («Тәгъзия»), Ф. Бурнаш («Оҗмах кошы») әсәрләрен күздә тотып «кризис еллары» дип билгели һәм «Ярдәм» мәҗмугаларының «берсе дә пролетариат әдәбиятының алга баруына мисал түгелләр» дип бәя суга79.

Вульгар социологлар үлчәве белән килсәң, «Тәгъзия» (күңел юату, сабыр итәргә өндәү дигән сүз), әлбәттә, Ф. Әмирханның «революцион» әсәре түгел. Аның язылу тарихы болай: 1911–1921 еллар эчендә Ф. Әмирханның сөекле бердәнбер апасы Сәгадәт, әнисе Бибирабига, әтисе Мөхәммәтзариф үлеп китәләр. Әсәрнең нигезендә шул авыр кичерешләр ята. Әмма «Ярдәм» мәҗмугасының икенче китабына кертелгән, онытмыйк, максат – ачларга ярдәм. Әсәрнең революцион рухта булмавы «Ярдәм»не төзүче Г. Ибраһимовны да бераз шикләндергән булса кирәк, ул аңа үзлегеннән искәрмә бирә. «Бу парча, – ди ул, – тарихның мәгълүм бер дәверләрдә дини томаннар адәм балаларының җаннарын ни дәрәҗәдә каплавын күрсәтә торган бер тасвир уларак керәдер». Бераздан моңа С. Җәләл игътибар итә. «Ярдәм» мәҗмугасының икенче китабына рецензиясендә ул кайбер авторларның үзләре белмәгән мәүзугъта язуларын тәнкыйтьли һәм «пролетариатча язам дип «лубочный» нәрсәләр тирәсендә әйләнүгә караганда үз белгәнеңне язу артык» ди. Шул принциптан чыгып, ул «Тәгъзия»гә уңай бәя бирә: «Ичмаса, бу «Тәгъзия»дә иске тормыш, дини карашлар тәэсирендә җитешкән бер йөрәкнең картлык көннәрендә чын күңелдән азапланып тыпырчынуларын күрәсең. Шуңа күрә дә син алай уйламасаң, алай төшенмәсәң дә, күңелдә бер бөтен тәэсир кала… Напрасно Галимҗан Ибраһимов иптәш бу «Тәгъзия» парчасын үзе тарафыннан искәрмә арттырып керткән. Алай иткәнче, бөтенләй кертмәү кирәк иде. Шагыйрь булу, бигрәк тә көчле һәм атаклы бер шагыйрь булу әйбәт, шәрәфле нәрсә, әлбәттә. Ләкин аннан да шәрәфлерәк тагын бер нәрсә бар, ул да – кешенең кешелеген ихтирам итә белү. Әгәр дә безнең берәребез Г. Ибраһимов иптәшнең үз әсәрләре хакында шундый бер приём кулланса, шөбһәсез, үз әсәрләренә тәнкыйть күзе белән генә карауны да күтәрә алмаган Галимҗан Ибраһимов иптәш кыямәт куптарыр иде: әллә нинди «әбүҗәһел», «зиндыйк», «кяфер» дигән шикелле тузып беткән иске сүзләр урынына «кара элемент», «революция дошманы» кебек эпитетлар белән андый сүзләрне язарга батырчылык иткән кешенең хәзер авызын ябар иде… Әсәрләр үзләре өчен һәрвакыт үзләре генә сөйләргә тиеш… Бер вакытта да арысландай матур, мәһабәт йөрәкле егетнең аркасына акбур белән «сие есть лев, а не собака» дип, начар кешенең бишмәт җиңенә «юк, мәгънәсез кеше бу, җәмәгать» дип язып куймыйлар»80.

С. Җәләл монда Г. Ибраһимовның «Яңа кешеләр» драмасын Ш. Байчура тәнкыйтьләвенә усал җавабын күздә тота. Г. Ибраһимов бу тәнкыйтькә җавабын «Кара интригаларга юл бирелмәсен» дип исемли һәм тәнкыйтьне кискен кире кага81. «Ярдәм» мәҗмугасының икенче китабына язган югарыдагы рецензиясендә С. Җәләл дә «Яңа кешеләр»не «ясалма, уйдырма нәрсә» дип бәяли. Әлбәттә, партия, хөкүмәт җитәкчелеге тирәсендә булган Г. Ибраһимов моның өчен С. Җәләлгә үчлекле булып кала. Терминнар мәсьәләсендә дә С. Җәләл хаклы: Г. Ибраһимов бер мәкаләсендә Г. Исхакый, Ф. Туктаров, С. Максудиларны «безнең заманның әбүҗәһелләре, Ишмиләре һәм Пуришкевичләре» дип атый82.

Чыннан да, егерменче еллар башында Г. Ибраһимов әдәбиятка партия диктаты урнаштыру өчен байтак хезмәт куя. Әйтергә кирәк, бу мәсьәлә әле дә кайберәүләр өчен ачык түгел, 1990 ел җәендә «Социалистик Татарстан» газетасында бу темага барган сөйләшүләрдә «әдәбият партияле булырга тиеш» дигәнне яклаучылар күренде. Алар Ленинның сәяси әдәбиятка карата куелган таләпләрен матур әдәбиятка да күчереп уй йөртәләр. Ләкин В. И. Ленин 1922 елның 13 февралендә узган РКП(б) әгъзаларының Бөтенроссия переписенә биргән анкетасында үзен «литератор» дип күрсәтә83. Әмма Ленин шигырь дә, хикәя дә язмаган. Димәк, сүз сәяси әдәбият турында бара.

Г. Ибраһимов мавыккан партия диктаты мәсьәләсе «Ярдәм» мәҗмугалары уңае белән барган тәнкыйть процессында сизелә. Күрәсең, шул мәсьәләгә бераз ачыклык кертергә теләптер, «Безнең юл» журналы 1923 елның 1 нче санында Л. Троцкийның «Пролетариат мәдәнияте һәм пролетариат сәнгате» исемле мәкаләсен бастыра. Троцкийның фикерләре безнең матбугатта булып узган бәхәскә ачыклык кертеп кенә калмый, бу бәхәснең урынсыз икәнен дә раслый. «Сәнгать үзенең юлын үз көче белән салсын, – ди автор. – Партия пролетариатка җитәкчелек итә, ләкин ул аның кулына һәр төре дә ясалып, эше беткән бер нәрсә тоттырмый. Партиянең турыдан-туры җитәкчелек итә торган мәйданнары бар, партиянең тикшереп тора һәм юл күрсәтә торган урыннары бар, тагын партиянең фәкать ярдәм биреп тора торган урыннары бар, ниһаять, партиянең фәкать колак биреп, күз салып тора торган урыннары бар. Сәнгать мәйданы партиянең команда итеп тора торган бер мәйданы түгел. Ул аны химая итәргә, аңар ярдәм күрсәтергә вә фәкать читләтеп кенә аңа җитәкчелек кылырга тиеш» (ассызык безнеке. – М. М.).

Ачлык темасы, ачларга матди ярдәм күрсәтүче әдәбият бер үк вакытта үзенең социаль җирлеген, юнәлешен, перспективаларын да эзләү белән мәшгуль булды.