V

Яңа авторлар белән эшләү, яңа әсәрләр ачу, әдәби мәйдан турында берничә сүз.

Бүгенге көн язучысының, аның әсәреннән һәм иҗтимагый активлыгыннан тыш, дәрәҗәсен билгели торган тагын бер сыйфат бар: ул – язучының үзеннән соң килүче яңа буынга ярдәме.

Бу ярдәм меценатлык мәгънәсендә түгел, яшь язучыны бәллиләп «теплица»га кертү түгел, ә аның иҗаты формалашуга актив катнашу мәгънәсендә булырга тиеш. Игътибар итик: бүгенге поэзиядә актив катнашып, үз тавышларын ишеттереп килгән Ш. Галиев, И. Юзеев, М. Шабаев, Р. Фәйзуллин, Р. Харисов, Р. Гатауллин, Зөлфәт, М. Әгъләмов, Р. Мингалимовлар – заманында өлкән буын тарафыннан нәкъ әнә шундый «актив катнашу» процессын кичереп, иҗат мәктәбе узган кешеләр.

Яңа гына әдәбиятка борын төртеп килгән яшьләрнең Ф. Хөсни, М. Әмир, Г. Бәширов, Н. Исәнбәт, С. Хәким, Р. Мостафин, Г. Ахунов, Ш. Галиев, И. Юзеев, Ф. Миңнуллин, Т. Миңнуллин, Г. Рәхим янына килүләре – әлеге язучыларның әдәби процесска битараф булмаганлыкларын һәм әдәбиятны үстерү юлында уртак борчулар кичергәнен күрсәтә.

Үз әсәренең язмышын гына кайгырткан әдип ялгызак булып кала. Аның ни дәвамчысы, ни фикердәше, ни шәкерте булмый. Минем иҗатны күреп, бәяләп бетермиләр дип йөрүчеләр, гадәттә, әнә шулар арасыннан була.

Яңа авторларны ачу, аларга ярдәм кулы сузу, аларга каләм сынап карар өчен мәйдан бирүдә газета-журналларның да роле бик зур. Безнең газета-журналларыбыз әледән-әле яңа авторлар ача, тәрбияләп үстерә, зур әдәбият дөньясына чыгара торалар. Кайбер матбугат органнары үз тирәләрендә бөтен бер авторлар коллективын туплыйлар, актив рәвештә әдәби процесска катнашалар. «Чаян» журналының, мәсәлән, үз тирәсенә тупланган авторлар коллективы бар, аның шуңа күрә материал сайлап алуда мөмкинлекләре зур. Алай гына да түгел, «Чаян» үз тирәсендәге авторларга тематик заказлар бирә. Әйе, әдәби процесста тематик заказ да кирәк. Бу – актив эшләүнең бер этәргече. «Яшь ленинчы» редакциясенең авторлар белән эшләве кызыклы гына: анда әдәби бүлек сотрудниклары бер төркем язучылар белән бик тыгыз контактта торалар һәм тематик заказлар системасы буенча эш итәләр. Бу заказлар берничә ай алдан бирелә. Кайбер очракларда «Яшь ленинчы» сотрудниклары нәшриятта чират көтеп яткан яңа әсәрләрне дә үзләре эзләп табып файдаланалар.

Югарыда сүз язучының иҗат активлыгы – «бер юл да язмыйча бер көн дә уздырмаска» девизы белән яшәве кирәклеге турында барды. Иҗат активлыгы, анда әйтелгәнчә, һич тә әдәби әсәрнең сыйфаты, эстетик кыйммәте түбән булуга юл кую дигән сүз түгел. Халыкны эстетик яктан тәрбияләү мәсьәләсенә кагылып, В. И. Ленин массаларны «уртача» культура дәрәҗәсенә төшмәскә, ә аларны күтәрергә, бөек эстетик хәзинәләргә якынайтырга, шуларга катнаштырырга» дигән иде. «Дөрестән дә, безнең эшчеләр һәм крестьяннар тамашага караганда зуррак нәрсәгә хаклылар. Алар чын бөек сәнгатькә хокук алдылар», – дигән В. И. Ленин Клара Цеткин белән булган әңгәмәсендә¹⁷.

Татарстан язучыларының VIII съездында, минемчә, сүз әнә шул турыда – коммунизм төзүче татар совет укучысына «чын бөек сәнгать» әсәрләре бирү турында барачак.

Социалистик Татарстан. – 1974. – 23 май

Замандашым турында бер сүз

Юк, илле яшь – кешенең егет вакыты дип алдашырга теләмим. Беләбез: егет вакыт – егерме яшьтәге вакыт…

Вакыт – объектив күренеш, ул кешеләрнең теләгенә карап йөрми, Җир шары әйләнә тора, адәм балаларына ел саен бер яшь өстәлә бара. Кеше туа, яши, картая, үлә – боларның берсе дә безнең кулдагы, кодрәттәге күренеш түгел. Әмма адәм баласының үз кулында, үз ихтыярындагы бер эш бар: тормышыңны, гомереңне ничек корасың! Эш гамәлләрең белән нәрсәгә, нинди максатка хезмәт куясың, көч түгәсең! Гариф Ахуновка илле яшь тула дигән хәбәрне ишеткәч, мин шулар турында уйландым. Болай уйланырга сәбәпләр бар иде.

Без аның белән бер төбәктә туып үстек, авылларыбызның арасында йә күк чәчәкле җитен басуы, йә җилдә бөтерелеп утырган бодай басуы гына иде. Безнең авылдан чыгып басу түбәсендә тәгәрәшеп дулкынланган иген кырын кичсәң, Гарифлар авылы – безнең өчен кечкенәлеге белән мәңгелек сер булып калган алты өйле генә Өчиле авылы күренә иде. Шуның өстенә безнең авылда без бала вакытта ук «Өчиле Ахун» дигән кеше турында сөйлиләр иде, чөнки Өчиле Ахун безнең авыл кызы Бибинур апаның кияве булган икән. Мин авылга кайткан саен, авылдашлар миннән Бибинур апа малае Гарифҗанның хәлен сорашалар, аңа сәлам әйтәләр. Шуларның барысы өстенә язмыш безнең әле тормыш сукмакларыбызны да кушты: 1946–1947 елларда Гариф белән без, бер бүлмәдә яшәп, Арча педучилищесында укыдык, иң соңгы имтиханны тоткан илле укучыдан чыгарылыш кичәсендә тапшырылган тугыз аттестатның берсе Гарифта, берсе миндә, берсе Яхъя Халитовта иде. Укуны җиңеп чыккан, аттестат алган аз санлы җиңүчеләр арасында Гариф Ахуновның аттестаты аеруча кадерле булгандыр дип уйлыйм. Чөнки аның тормыш шартлары безнекеннән дә авыр иде. Авыр вакыт иде, берәүләр, шул авырлыкка чыдый алмыйча, укуларын ташладылар, икенчеләр, укытучының йөрәген бозып, журнал битләренә начар билгеләр тездерделәр. Төшенкелеккә бирелүчеләр булды. Әмма Ахуновның борын салындырып йөргән, зарланган чагын күрмәдек. Аның белән сөйләшкәндә, аралашканда, тамак ачлыгы да, авырлык та онытыла иде, аның тирәсендә тормыш кайный иде. Чөнки Гариф тик торуны, бушка вакыт уздыруны белмәде. Ул гел хәрәкәттә, гел шау-шу эчендә иде, күңел төшенкелегенә бирелергә аның вакыты калмый иде. Ул вакытта кемнең кем буласын шайтан белгәнме! Гариф әдәбиятны ярата, ул фәннән гел «бишле» ала, анысы безгә мәгълүм иде. Усал, җор телле Яхъя Халитов белән дус иде. Алар әдәби темаларга бәхәсләшкәндә, тулай торакның начар ягылган салкын бүлмәләре җылынып киткәндәй, карточкага алган биш йөз грамм ипи бер килога әйләнгәндәй була, дөньялар ямьләнеп китә иде. Аттестат алган шул елны алар бергәләп университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегенә укырга киттеләр.

Мин флоттан хезмәт срогымны тутырып кайтканда, Гариф инде күтәрелеп килә торган язучы, өметле яшь тәнкыйтьче иде. Аның Федосеевская урамындагы тар бүлмәсен хәтерлим: бердәнбер чөйгә аның кыршылган пальтосын, минем кара шинель белән фуражканы элдек тә идәнгә тәгәрәдек. Гариф миңа үзенең беренче әсәре – «Яшьлек яме» повестеның ничек язылуы турында сөйләде. Соры одеял ябынган тимер карават, какшау аяклы иске өстәл өстенә егерме-утыз блокнотын чәчеп ташлады да повестена материалны, сүзне, геройны каян алганын, ничә еллар җыйганын сөйләде. Озак сөйләде, керосинка өстендә кыздырырга куйган вермишелебез яна башлаган иде. Шунда, әдәбият дөньясыннан бик еракта гомер уздырган кеше буларак, мин уйлап алдым: бу кеше тормышта үзенең юлын тапкан, үзен шуңа багышлаган икән… Чөнки әдәбияттан башка ул берни дә сөйләмәде, зәңгәр төтен чыга башлаган табасын да мин әйткәч кенә читкә алып куйды, аны да аңлап түгел, болай гына…

Ул көннәрдән соң инде егерме елдан артык вакыт үткән икән. Әнә шул егерме ел эчендә Гариф искиткеч күп эшләде, дистәләгән китап чыгарды, йөзләгән мәкалә, очерк язды, халык алдында, зур аудиторияләрдә меңләгән чыгыш ясады. Ике зур роман, телләрдән төшми торган «Чикләвек төше», «Ардуан батыр» кебек повестьлар язды. Сәхнә белән дус булды, театрларда әсәрләрен куйды, киностудия белән иҗади эш алып барды. Шәп атлый, иҗади яктан нәтиҗәле атлый безнең замандаш. Безгә, сабакташларына, аның белән горурланырга гына кала…

Хәзер Гариф Ахунов – танылган язучы, зур җәмәгать эшлеклесе. Үзәк газеталарны күзәтсәң, Ахунов әле Төмәндә, әле СССР Верховный Советының чираттагы сессиясендә, әле Әлмәттә, әле Свердловскида. Ни арада чыгыш ясый, мәкалә яза, оештыру эшләрендә кайный. Мондый зур, җаваплы эшләр башкарган кешенең, гадәттә, әдәби әсәр язарга вакыты калмый. Гадәттә… Гарифның вакыты анысына да бар, анысына да кала. Без аның белән шәһәрдә дә күрше булып чыктык, шуңа күрә мин аның эш режимын яхшы беләм. Нинди генә җаваплы, катлаулы мәсьәләләрне хәл итеп йөрмәсен, ничек кенә арып кайтмасын, иртәнге сәгать биштә Ахунов үзенең язу өстәле янында. Иң тыгыз көннәрдә дә иҗат эшенә биш сәгать вакыт – аның беркайчан да, беркем дә боза алмый торган катгый режимы әнә шул. Әдәбият, әдәби әсәр җиңел генә туа, ул ниндидер вакытлы фантазия очышының җимеше дип уйлаучылар ялгыша. Юк, алай түгел, мең мәртәбә алай түгел. Язучының гомере бик кыска, чөнки аның иң кирәкле, иң әһәмиятле эше – һәрвакыт алда торган эш, әлегә язылмаган әсәр. Ахунов әнә шулай вакытының кадерен белә. Һәм бик әһәмиятле бер закончалыкны тагын бер мәртәбә исбат итә: безнең заманда, безнең җәмгыятьтә язучы ялгызак була алмый. Талант алай тумый, алай үсми. Иҗади уңыш бары тик үз талантыңны иҗтимагый мәсьәләләр белән бергә үреп үстергәндә генә килә. Моңа мисал – Гариф Ахуновның бүгенге тормышы һәм иҗади биографиясе.

…Замандашыбыз Гарифның соңгы ике-өч елда зур бер роман язып ятканын беләбез. Ишетүебезгә караганда, ул роман татар хатын-кызларының революциядә катнашуы, революциягә килүе турында икән. Ихтимал, ул аны үзенең илле яшьлек юбилее көнендә редакция өстәленә китереп салырга уйлыйдыр. Әсәрнең эчтәлеген белмәгән көе үк, аванс белән әйтеп куйыйк: бу бик кызыклы, татар совет прозасының фундаменталь әсәрләреннән берсе булыр. Чөнки егет егетлеге – егермедә, ә язучы егетлеге – илледә. Юбилей көнендә Гариф Ахуновтан укучы түземсезлек белән аның яңа әсәрен көтә.

Азат хатын. – 1975. – № 9

В расцвете творчества

Было знойное, засушливое лето 1947 года. Нас, выпускников Арского педучилища, отличников учёбы, заснял фотокорреспондент «Красной Татарии». Снимок был опубликован в номере от 13 июня. Эта вырезка из газеты до сих пор хранится у меня как дорогая память о юношеских годах. Никто и не предполагал тогда, что один из выпускников через четверть века станет известным писателем, видным общественным деятелем, автором нескольких солидных романов, повестей и пьес. Вот он в центре снимка, юноша в потёртом пиджаке, с присущей ему улыбкой и ясным взглядом, – Гариф Ахунов.

Нет, я не собираюсь утверждать, что пятьдесят лет – пора юношества. Знаем: она бывает, когда тебе двадцать… Время – объективное явление, оно не зависит от желания отдельных людей, земной шар вертится, и с каждым его оборотом вокруг солнца детям природы прибавляется год жизни. Это происходит вне нашей воли, независимо от наших желаний. Но есть одна возможность в распоряжении человека, возможность, зависящая от него и только от него: выбор цели, которой он посвящает свои силы и стремления. Узнав, что Гарифу Ахунову исполняется пятьдесят лет, я подумал почему-то именно об этом.

Впрочем, были тому причины.

Мы родились с ним в одном районе, между нашими сёлами то колыхалось синее льняное поле, то сказочно-волнисто перекатывались на летнем ветру пшеничные колосья. Выйдешь на ниву нашего колхоза, пройдёшь эту волшебную сине-зелёную черту и увидишь маленькую деревню Учили. Уже само её название («Учили» в переводе значит «Трёхдомный») манило нас своей лиричностью, а места – тишиной…

Там родился и ходил в школу чернявый мальчуган, бойкий на язык, с лёгкой задумчивостью в глазах, – Гариф Ахунов. Рано лишившись отца (его, организатора колхоза, убили в тридцатые годы), он рано познал крестьянский труд. Ведь он был старшим среди братьев и сестёр.

Прошли годы детства, и в 1946–1947 годах мы вновь оказались с ним вместе, в одном классе Арского педагогического училища. Суровые были времена, из полусотни учащихся лишь девять смогли закончить учёбу. Среди этих победителей был и Гариф. Вокруг него всегда кипела студенческая жизнь. Он не умел оставаться без дела, был весь в движении, рисовал, мастерил, рассказывал весёлые истории.

Гариф любил литературу, по этому предмету он получал только пятёрки. Когда в общежитии училища разгорался спор на литературную тему, начатый им, жизнь как-то сразу становилась интереснее.

Затем Ахунов был направлен на учёбу в университет. А когда, демобилизовавшись из флота, я приехал в Казань, имя его уже было известно литературной общественности. Появился подающий надежды прозаик и вдумчивый критик. При встрече он рассказывал, как им была написана первая повесть «Красота молодости». Разбросав двадцать-тридцать блокнотов, он говорил о том, как собирал материал, какие слова записывал в блокноты, какие герои от кого «произошли». Я подумал: этот человек уже нашёл свой путь в жизни, посвятив себя художественному творчеству.

С тех пор прошло более двадцати лет. За это время Ахунов работал удивительно много, выпустил десятки книг, написал сотни статей и очерков, тысячи раз выступал в больших и маленьких аудиториях. Два солидных романа – «Клад» и «Хозяева», повести «Ядро ореха» и «Ардуан-батыр» полюбились читателям. В театрах республики ставились его пьесы, он вёл большую творческую работу в киностудии.

Сам из массы народной, он и героев своих произведений находит лишь в ней. Пройдя солидную школу в нефтяных районах республики, куда он поехал по зову сердца набираться опыта жизни, коммунист Ахунов стал первопроходцем «нефтяной целины» татарской литературы.

Писатель знает и любит своего героя – человека труда, человека партийного, нашего современника, рассказывает о нём с большой художественной правдой. Вместе с ним в произведения Ахунова вошли горячее дыхание нашей жизни, пафос созидания, новые нормы коммунистической морали, характеры сильные, мужественные и идейно убеждённые. Именно поэтому романы и повести писателя стали нужными и близкими читателям, получили у них заслуженное признание.