VII

Шулай да мин институтка кердем. Аның да, ягъни «биш процент»ка эләгүемнең дә тарихы бар, ләкин мин монда аны язып тормыйм, чөнки төп темадан читкә китүдән куркам.

1947 ел җәе куркыныч, корылыклы, кырыс булды. Хәбәр килде: Арча педучилищесыннан өч укытучыны кулга алганнар. Болар – элеккеге «учредилкачы» Хәлим Искәндәрев, элеккеге кадет Константин Афанасьевич Ибаев, физика укытучысы, әсирлектә булган Әхәт Кариев. Җаннар өшеде, күңелләр катты. Искәндәрев кебек зур эрудицияле, культуралы кешеләрне төрмәдә нишләтәләр икән? Кыйныйлармы, авыр эшкә чыгаралармы? Күңелдә авыр хисләр боз булып урнашты.

…Институтта рус әдәбиятыннан имтихан биргәндә, минем көймә комга терәлде: Пушкинның «Евгений Онегин» романы буенча ниндидер бер четерекле сорау иде берсе. Белгән сорауны да әйтмичә, билетны имтихан алучыга таба этеп куйдым.

– Мы это не проходили, – дидем.

– Как? – дип чәчрәп китте имтихан алучы марҗа апай. – Как? Как можно не проходить «Евгения Онегина»? Какую школу вы окончили?

Минем тамакка төер утырды. Акрын гына җавап бирдем:

– Арское педучилище.

Шунда могҗиза булды. Өстәлләр тирәсендә йөренеп, кереп-чыгып күренгәләгән бер апа (өлкән экзаменатор булып чыкты) ашыгыч безнең янга килеп басты да, өстәлдәге папканы актарып, тиз-тиз генә бер кәгазь алды һәм ярым борын авазлары белән имтихан алучыга укыды. Аңлавымча, ул Татарстан Мәгариф министрлыгының пединститутка язган хаты иде. Болай дип хәтердә калган: «При приёме экзаменов по русской литературе у абитуриентов из Арского педучилища просим иметь в виду, что в 1947 году там отстали по русской литературе на 52 часа. Министр просвещения ТАССР Мукминев».

Миңа «өч»ле куйдылар. Остазым өчен оят булды. Инде мин дә «өч»ле алгач! Рус әдәбиятыннан… Имтихан барышында мин тарих бүлегенә күчтем. Ләкин зур әдәбиятка – Толстой, Гоголь, Лермонтов, Пушкин, Чеховка – мәхәббәтем кимемәде. Ә «Евгений Онегин»ны теге вакытта укымаганыма бер дә үкенмим – олыгайгач укыдым. Теге вакытта бу хәзинәне барыбер аңлап бетермәгән булыр идем…

Гомерләр узды. Мин хәрби хезмәтләр үтеп, авыл мәктәбендә эшләп йөрим. Педучилищеда вакыттагы дәфтәрләремне актарам. Беренче курс дәфтәре. 1944 ел, декабрь. Рус теле дәресе. Язганмын: «Ат төсләренең русча исемнәре».

Әйе, Хәлим ага боларны яздырган иде. Әйткән иде, боларны дөрес итеп урыс үзе дә әйтә белми. Мин исән вакытта язып калыгыз.

Төсләр мондый була икән:

Буланый – кара-сары; ялы, койрыгы кара;

Бурый – көрән, карасу җирән;

Вороной – чем-кара;

Гнедой – туры; ялы, койрыгы кара, үзе кызыл;

Каурый – кола; сырты, ялы кара; аксыл-кызыл;

Карий – кара-туры;

Пегий – ала;

Рыжий – җирән; ялы саргылт-кызыл;

Серый – соры; сырты кара, шинель төсле;

Сивый – ап-ак ат;

Тёмно-сивый – тимеркүк;

Чалый – бурлы; аклы-кызыллы бөрчекле;

Чубарый – алмачуар.

Шуларны укыйм һәм хәтергә төшерәм.

«Доверенность» дигән хикмәтле әйбер бар, – дигән иде остазыбыз, – шуны үз гомерегездә сезгә бик күп тапкыр язарга туры киләчәк. Кеше үз гомерендә бик күп мәртәбә ике төрле кәгазь яза: доверенность һәм гариза. Боларның барысы да, нихәл итәсең, рус телендә языла. Менә сез шуңа өйрәнегез. Иң беренчесе: «Заявление» дигәч «от такого-то» дигән формулировка дөрес түгел. Заявление кого? Родительный падеж. Димәк, заявление студента такого-то… Газетада бит шулай: заявление Советского Правительства.

Доверенностьның мин сезгә классик формасын өйрәтим, менә болай: «Денежный перевод, поступивший на моё имя, доверяю получить предъявившему паспорт серии… номер…» Подпись.

Тагын бер-ике кагыйдә: болар, минемчә, бер дәреслектә дә юк. Ни өчен «на почте, на станции, на вокзале», ә ни өчен «в деревне, в городе, в лесу» диелә. Аңлатма бирелгән, тарихтан: почталар тимер юл станциясендә булган, ә станцияләр биеккә урнашкан. Ни өчен бер авылны «село» дип, икенче авылны «деревня» дип әйтәбез. Село – чиркәүле авыл. «Деревня» халкы «село»га гыйбадәткә йөри. Дәфтәрдә тагын бер күнегү: «в виду» «ввиду» кайчан, ничек кулланыла? Кайчан аерым, кайчан бергә языла? «Также» һәм «так же» кайчан аерым, кайчан бергә языла? Татар баласы боларны белергә тиеш һәм шул сүзләр кергән җөмләләр: «Придумать предложения с сочетанием…» Хәлим аганың иң яраткан методы иде бу… «Рәхмәт аңа, өйрәтте бер яхшы нәрсә…» (Тукай).

VIII

Хәлим Искәндәрев Арча педучилищесында рус теле һәм әдәбияты укытып, үзеннән соң менә дигән педагоглар корпусын әзерләп калдырды. Болар арасында күп кенә алдынгы укытучылар, фән кандидатлары, тәҗрибәле директорлар, абруйлы исем алган педагоглар барлыкка килде. Боларның һәрберсендә Хәлим Искәндәрев дигән трагик шәхеснең көче, энергиясе дәвам итә. Болар кемнәр? Алар кем хәзер? Күбесе – пенсионерлар. Үлгәннәре дә байтак. Мин белгәнчә, Хәлим Искәндәревнең корпусы, рус телен, әдәбиятын яхшы үзләштереп, аннан чыккан педагоглар менә болар: Гөлчәчәк Яхина, Әхмәт Әсертдинов, Мәрьям Хәсәнова, Равия Мәһдиева, Шәфыйк Салихов – Сеҗе мәктәбеннән; Нәкыя Абдуллина, Зөлхия Миңлекәева, Мансур Билалов – Сикертән мәктәбеннән; Роза Ситдикова, Мансур Мусин – Казаннан; Рәшидә Әһлиева, Габделбәр Фәйзрахманов – Кырлайдан; Нина Арыкова, Ислам Шәрәфиев, Тәлгат Мостафин – Балтачтан; Мөдәррис Шәрәфиев, Рифгать Җиһаншин, Нурулла Заһидуллин – Мари чигеннән; Габделхәй Миңнебаев, Ибраһим Миннебаев, Рафис Сафин – Арча төбәгеннән; Өрфәйдә Мәүлүтова – Апаздан; Кави Байкиев – Сабадан; Әнисә Галләмова – Теләчедән; Гамилә Дәүләтшина, Әнисә Әхкямова – Әгерҗе-Тирсәдән; Рәүф Кадыйров – Наласадан; Рәисә Габделхәева – Кенәрдән…

Болар, исемлек әле тулы түгел, барысы да – Хәлим аганың «рус теле мәктәбе»н бик яхшы узган кадрлар. Аларның кайберсе билгеле инде, тормыш дулкыннары белән бәргәләнеп, педагоглыктан китеп тә яшәделәр, әмма Хәлим Искәндәрев биргән «рус теле мәктәбе» аларга гомер буе ярдәм итте…

IX

Үкенеч…

Әйе, нәкъ шулай, гомер буена җитәрлек үкенеч, һәм һич тә төзәтеп, ямап, дәвалап булмаслык бер яра. 1954 елның көзендә хәрби хезмәттән кайтуга, мин мәктәп эшенә чумдым, читтән торып укыйм, югары белем булмаганлыктан, хезмәт хакым аз (укытучының ставкасы атнага 18 сәгать укыту хисабыннан билгеләнә): югары белемлеләрнең ставкасы 85–90 сум, мин исә урта белем чутыннан 49–53 сум ала идем. Аена! Шулай аз акчага, әмма зур өметләр белән эшләп, читтән торып укып, йөгереп йөргән көннәрдә хәбәр килде: Хәлим Искәндәрев, Әхәт Кариев, Константин Ибаев төрмәдән кайтканнар!

Хәлим аганы күреп, бер сөйләшеп утыру – минем гомерлек хыялым иде. 1945 ел кышының зәмһәрир салкын бер кичендә аның өендә мич каршында утырганыбыз хәтердә мәңгегә сакланып калды. Мичтә, чарт-чорт килеп, ак чыршы утыны яна, ул, тез башларына куеп, минем диктантны тикшерә һәм һәр хатама озак-озак тукталып мине сүтә, тарата, аннан тагын җыеп оештырып куя иде. Шундый бер кичтә ул, гәзит кәгазенә тәмәке чорнап, мич күмереннән ут алды да, рәхәтләнеп бер төтен йоткач, миңа карап елмайды һәм болай диде (мин кабатланам: «Без – кырык беренче ел балалары» дигән повестемда мин боларны язган идем инде):

– Менә киләчәктә үсеп зур булгач, минем янга күрешергә килерсең. Миңа бик яхшы сортлы бер кап папирос алып килерсең дә әйтерсең: «Хәлим Фәттахович, давай закурим!» Мин шул чакта бик бәхетле булырмын…

1957 елның кышкы сессиясе булдымы икән, имтихан алдыннан уздырылган консультациядән чыктым да, иртәгә булачак экзекуциядән куркып (өч укытучыдан курка идем: мәрхүм Р. Ш. Таһиров, мәрхүм Ю. Г. Трунский һәм Н. П. Муньков), кара кайгыга батып, Кольцода 5 нче трамвайга кереп утырдым. Ирек мәйданына таба менеп барам. Алдагы тукталыш – Ленин бакчасы. Тәрәзәгә борынымны терәдем. Карлы-бозлы тәрәзәләргә уч төбе белән, бармак бите белән җылытып, төрле-төрле фигуралар ясаганнар, тырнак белән тырнап әллә ниләр язганнар. Ике-өч тәрәзәдә шул елларда гына килеп чыгып, иң модалы сүзләргә әйләнгән бер җөмләне язганнар: «Меняю жену на собаку». Ләкин боларның берсе дә миңа тәэсир итми, мин иртәгә алачак «ике»лем һәм кичерәчәк хурлыгым турында уйлап барам. Кинәт… кинәт! Күзләремә ни күренә дисәм… Тротуардан түбәнгә, Кольцога таба кулына портфель тоткан Хәлим Искәндәрев төшеп бара. Теге еллардагы төсле үк киенгән: каракүл якалы затлы пальто, сигез өлгеле фин кепкасы, якаларын торгызган. Салмак, мәһабәт атлап төшеп бара. Минем йөрәгем шунда бик еш типте. Һәм шундук «авыллык»ның, «казан арты татарлыгы»ның бер-ике сыйфаты уянды. Ул сыйфатлар минем шундук трамвайдан төшеп, йөгереп остазымны туктатып, кочаклап, «әйдәгез ресторанга» дип әйтергә теләвемне тиз сүндерделәр. Беренчедән, диделәр ул сыйфатлар миңа, синең иртәгә бик авыр бер фәннән имтиханың. Аның белән күрешсәң, көнең әрәм була. Икенчедән, бәлки әле, ул берәр җиргә лекция укырга барадыр (аның ТИУУда эшләп йөргәнен ишеткән идем), вакыты булмас. Өченчедән, синең бит ТИУУга курсларга бер килми хәлең юк, анда бит гел чакырып торалар, шунда бер күрешерсез…

…Мин курсларга килгәндә, остазым үлгән иде инде. Шунда теге «авыллык» акылым миңа болай сөйләде. Беренчедән, син – ахмак, мокыт. Икенчедән, син – мәгънәсез, идиот. Имтиханыңны бирә алмасаң соң? Аны бирергә тагын кереп булмыймыни? Бу кеше сиңа бер имтиханлык кынамыни? Бәлки әле, менә дигән итеп биреп чыккан булыр идең, остазың белән бер сөйләшеп утырсаң!

Өченчедән, заманасы бик иркен иде бит: 1956–1958 елларда теләгән вакытыңда Казанның теләгән ресторанына кереп утырырга, борын башына биш-алты тәңкәгә ашап-эчеп утырырга була иде. Әле 1964 еллар тирәсендә дә банкетка кеше чакырганда, җан башына сигез сумнан акча кертәсе иде. Синең, ахмак заочникның кесәсендә бит йөз сумлап акча бар иде ул вакытта.

Дүртенчедән, остазың белән очрашкач, шунда Кольцодагы гастрономнан өч сум да фәлән тиенгә бер коньяк (бераздан аның бәясен бик нык күтәрделәр, ул дүрт сум да унике тиенгә менде), бик яхшы папирос алып, – ул чорда иң яхшысы «Герцеговина Флор» иде – остазыңның портфеленә салырга мөмкин иде. Һәм әйтергә мөмкин иде:

– Хәлим ага, мин сезне шулкадәр сагындым, шулкадәр сөйләшеп утырасым килә, ләкин минем иртәгә имтихан, шуннан котылгач, сезнең янга килим, ә?

Бишенчедән, син – тагын бер кат ахмак.

Аек акылым миңа әнә шундый лекция укыды. Тукай ничек ди?

 
Үткән эш кайтмый, үкен син, үл, җыла…
 

X

Хәзер рус теле, татар теле мәсьәләләре төрле җыелышларда, матбугатта еш күтәрелә. Бәхәсләр бара. Бәхәс барганда, хаталар китүе дә бик табигый. Ул хаталарның берсе – безгә урыс теле нәрсәгә, төрек телен белү кирәгрәк…

Без рус чолганышында яшибез. Йөз тапкыр мөстәкыйльлек алсак та, без моннан беркая да китә алмыйбыз. Дүрт ягыңда да рус кешесе булгач, аның белән сәүдә итешмичә, алыш-биреш итмичә, гыйлем-мәгърифәт өлкәсендә казанышларны уртаклашмыйча яшәү мөмкин түгел. Әнә шул мәйданда үзеңне паритет – тигез хокуклы итеп тоту өчен кирәкле шартларның берсе – рус телен рус кешесенең үзе дәрәҗәсендә белү фарыз. Хәлим ага кебек бераз гына алардан артыграк та белсәң – тагы да яхшы. Рус кешесе үзеннән аз гына өстен сыйфаты булган кешене ихтирам итә. Түбәнне – юк.