Император Веспасиан чәй эчә

Тулай торакның үз тормышы, үз тәртипләре, үзенең эчке дөньясы бар. Монда комедия, драма жанрлары чиратлашып килә.

Кич. Морҗа инде суынган. Дәресләрне хәзерлисе бар. Ятып кына йоклыйсы иде – тыелган. Сәгать унберсез ятарга рөхсәт ителми. Укытучылар тикшереп йөриләр. Зарифуллинның ризасызланып дулый торган гадәте бар. Ул җиңел холыклы. Фатирда торганнарны кем тикшереп йөри? Үз өендә торып укыганнарны кем тикшерә? «Әгәр мин дәресемне яхшы беләм икән, минем ничәдә ятып йоклавымда кемнең ни эше бар?» – дип дулаган була ул. Ләкин Әлтафи немец теле укытучысының бер мәкале белән аның авызын каплый:

– Чебен дулап тәрәзә вата алмый.

Шуннан китә маҗаралар. Караңгырак почмактагылар тикшерүче укытучы чыгып китүгә чишенмичә генә урыннарына тәгәриләр. Мәсәлән, Әркәшә гел шулай. Аның эш рәхәт: иртән ашханәгә кайнар чәй алырга йөгергәндә аның кеше шикелле ашык-пошык киенеп ятасы булмый. Ул беренче булып барып җитә.

Бүген маҗаралар дәрестән соң ук башланды. Төшке аштан соң утыннар ярып, мичләргә ягып томалауга ашханә залына җыйдылар. Колхозларга бер бригада язучылар чыккан да, шуларның берсен училищега чакырганнар. Муенына калын мамык шарф чорнаган, кыршылган язгы пальтолы, аксыл чәчле бер абзый – язучы икән. Әлбәттә, тере язучыны барыбызның да беренче күрүе иде. Үзенең әсәреннән өзек укырга керешкәнче, язучы башта кереш сүз сөйләде. Шаккатып тыңладык.

– Иптәшләр, – дип башлады ул, – хөрмәтле дуслар, укытучылар, студентлар һәм залда утыручы башка хезмәткәрләр, рөхсәт итегез, сезгә, хөрмәтле дусларга, укытучыларга, студентларга һәм бу залда утыручы башка хезмәткәрләргә, бездән, республиканың язучыларыннан, шагыйрьләреннән, драматургларыннан һәм барлык каләм әһелләреннән, безнең кайнар сәламебезне, ихтирамыбызны һәм сезгә, яшьләргә, яшь буынга, киләчәкне төзүчеләр буынына булган ышанычыбызны, өметебезне һәм сезнең, училище студентларының, иң ихтирамлы хезмәт юлын сайлап алган яшьләрнең, үзләрен киләчәк буынга тәрбия бирүгә багышлаган егетләрнең, кызларның һәм…

– Бу нинди… адәм соң бу?.. – дип, Әлтафи, безгә таба борылып, яман сүз әйтте. Ләкин укытучылардан берсе безнең якка борылып карады да ризасызлык белдерде. Тыңламый хәлебез юк иде. Мамык шарф тагын бер җөмләдән чыга алмый газап чигә иде.

– Быелгы елда, кайсыдыр ки Кызыл армия гитлерчы бандаларны, вәхшиләрне, кешелек дөньясының дошманнарын үз ояларында кыйнау, тар-мар итү, бетерү өчен хәлиткеч ударлар, әһәмиятле һөҗүмнәр алып барган бер елда, сездән, хөрмәтле дуслар, иптәшләр, укытучылар, студентлар, егетләр, кызлар һәм…

Ни хикмәт, шушы урында язучы икенче тапкырын инде төртелә. Әлтафи тешен кысып сүгенә:

– Егетләр, кызлардан соң өченче тиңдәш кисәкне таба алмый бу… – дип, теге яман сүзен әйтә.

Ләкин Ватан сугышы темасына багышланган бер хикәясен укыганда язучы үзгәрде дә китте. Без гаҗәпкә калдык: сөйли белмәсә дә, язганы искиткеч икән. Моны ахырдан безгә шул ук Әлтафи аңлатып бирде: бик шәп сөйли торган кеше яза башласа, ике авыз сүзне бергә бәйли алмаска мөмкин һәм бик матур яза алучы кара-каршы торып кеше белән сөйләшә белмәскә мөмкин икән. Язучы безнең каршыда Ватан сугышының бөтен кайгы-хәсрәтен, җиңү шатлыгын, сагыну хисләрен бергә туплаган зур бер шәхескә, кешелек кайгысы белән генә яшәүче акыл иясенә әйләнде дә куйды. Язу – бер, сөйләү икенче нәрсә икән… Хикәя тыңлаганда, без бер-беребезнең йөрәкләре типкәнне ишетеп тордык, ахрысы. Күбебезнең күзләр дымлы иде. Ахырдан уч төбе авыртканчы кул чаптык. Язучы үзен шулай җылы каршылаган өчен безгә рәхмәт әйтергә тотынган иде, тагын теге тиңдәш кисәкләргә батты да калды…

…Язучы белән очрашуның кичке якта бер файдасы булды. Татар теле дәресеннән өйгә эш итеп «тиңдәш кисәкләр» бирелгән иде. Кабатлап торуның кирәге калмады. Кичен ут алындыруга, төрле уеннар, бәхәсләр, кызык сөйләүләр китте. Без, малайлар, егерме өченче февраль көненә училище сәхнәсендә «Төнге сигнал» дигән пьеса куярга җыена идек. Анда дошман кулында калган бер авылга безнең разведчик барып керә дә төн уртасында өй эченнән отрядына сигнал бирә: морҗадан ут көлтәсе чыга. Шуны эффектлырак итеп эшләү өчен, безнең инде бер атнадан бирле бәхәс, көрәш бара иде. Бүген Әлтафи методын сынамакчы булдык. Морҗаның коесы туры икән. Ягъни, юшкәсен ачкач, мичкә башыңны тыксаң, күк йөзе күренә. Караңгы төшүгә шул сигналны биреп карарга булдык, Әлтафи шул максат өчен авылыннан чирек литр керосин алып килгән икән. План буенча болай: Гыйззәтуллин бер кәгазьгә ут төртә дә мичкә тыгып тотып тора. Әлтафи шешәдән авыз тутырып керосин ала да мичкә бөркә. Ут көлтә булып морҗадан тышка чыга. Моның караңгы төндә Әлтафиның туган авылы Мөрәлегә хәтле күренүе мөмкин икән. Без тышка ыргылдык. Караңгы салкын кичтә морҗа башына карап озак тордык, ут күренмәде. Аяклар туңа башлагач, керергә дип тора идек, кинәт кенә ишек ачылды да, бөке шикелле атылып, Гыйззәтуллин чыкты. Чыкты да шунда ук, тәгәрәп, уң кулын карга батырды. Без ниндидер хәвеф булганын сизенеп эчкә ыргылдык. Мич янында Әлтафи уынып тора иде. Керосин дигәне бензин булып чыккан Әлтафиның! Бу сугыш вакытында чын керосин калдымыни соң, ачуым килмәгәе! Бензин Әлтафиның авызына капкан, кашларын, керфекләрен яндырган. Күзләрен йомган Әлтафи, без кергәч, хәрәкәтсез калды. Кашсыз, керфексез кеше бер дә матур булмый икән: нәкъ император Веспасиан бюсты булган да куйган Хәлимов! Гыйззәтуллин да кулына өрә-өрә тыштан керде. Егетләр чыдадылар, берәр сәгать бу турыда бәхәсләшкәч, бүлмәдә гадәти тормыш башланды.

…Мин, үземнең сабырсызлыгымны яхшы белгәнгә күрә, көндез үк иртәгәге көннең ипиен Зарифуллинга биргән идем.

– Сандыгыңа биклә дә әллә нәрсәләр әйтеп ялынып сорасам да, иртәгә көндезсез бирмә, – дидем.

Зарифуллин риза булды. Ачкыч аның чалбар каешына гына бәйләнгән.

Кышкы кичне тамак бигрәк тә усал итеп ача. Җәен алай түгел. Кышкы кичтә тамак ачу – газап. Шахмат уйныйбыз. Колак янында гына Әркәшә – мин уйнаганны карап тора. Лыч-лыч ипи чәйни, дуңгыз. Бүген ике көнлекне берьюлы биргәннәр иде. Ипи исе минем борынга килеп керә, тамак төбен җыера, күзгә яшь китерә. Җылы, дымлы, кәрәзле ис бу. Тәмле ис бу. Мин күрә торып атны ычкындырам. Бераздан – бер пешканы.

– Синең белән уйнадың ни, уйнамадың ни, – дип, Зарифуллин теш ыржайта. – Мә, ферзене биреп уйныйм.

Минем борын төбендә теге ис.

– Ач сандыгыңны, бир ипине, – дип пышылдыйм мин Зарифуллинга. Зарифуллин шаркылдап көлә.

– Һа, ачмый торсын әле. Син мине әллә гел сандык ачып, сандык ябып йөрергә кладовщик дип белдеңме?

– Бир дим ипине, мин уйнап бетерә алмыйм.

– Ә үзең нәрсә дидең?

– Нәрсә дидем соң? – Мин инде нәрсә әйткәнемне хәтерләрлек дәрәҗәдә түгел идем.

– Нәрсә дидем, нәрсә дидем. Синең ход, давай…

– Юк, уйный алмыйм. Бир ипине.

– Бирмим и вчу. Күпме ялынсам да бирмәссең, дип үзең кисәтеп куйдың.

Мин ялынуга күчтем.

– Бир, үтерәсең. Күрә торып кеше үтерәсең бит!

Уен тукталды. Бәхәс кызды. Зарифуллин чигенә башлады. Бәхәс инде шахмат тактасы яныннан сандык тирәсенә күчкән иде. Инде Зарифуллинның кулында сандык ачкычы. Шулай да ул әле карыша.

– Иртәгә ачка үләсең киләмени синең? Ә?

– Бир дим…

Зарифуллин ачу белән сандыгына ябыша. Ипине алып атып бәрмәкче була, ләкин ризыкка хөрмәт миңа карата булган нәфрәтне җиңә.

– Синең кеше түгел икәнне күптән белә идем, – дип, мине сүгә. – Синең белән тапма да, өләшмә дә…

Шулай да без партияне дәвам итәбез. Зарифуллин ачуы килгәнлектән начар уйный, һәм мин аны отам. Алда кружка белән су, кулда ипи кисәге. Без тагын бер партия уйныйбыз.

Сәгать унбер икән. Йоклар вакыт җиткән. Әркәшә чишенмәгән көе генә тәгәрәгән. Димәк, иртә белән беренчеләрдән булып чәй алып кайтасы. Шунда минем башка бер план килә. Иртәнге якта да тышта шушындый ук караңгы була бит! Шундый ук буран. Сәгать берәүдә дә юк. Радио юк. Иртән торып чәйгә йөгергәндә ут та кабызылмый. Шулай булгач… Ә нигә бер әкәмәт ясамаска? Зарифуллин планны тиз аңлады, һәм шул минутта ук сценариен да төзеп ташладык. Утны сүндереп яттык. Шуннан калганы нәкъ план буенча барды…

– Егетләр, сәгать алты!

Шау итеп урыннарыбыздан торабыз, мич янында өелгән киез итекләр, чабаталар тирәсендә котчыккыч ыгы-зыгы ясап алабыз.

– Миңа да ал чират!

– Минем котелокны да алып бар! – дип кычкырынабыз.

– Егетләр, соңга калганбыз!

Әркәшә пружинадан ычкынгандай сикереп тора да мендәр астыннан бүреген суырып ала, карават астыннан котелогын эләктерә дә чыгып китә. Тәрәзәдән без карап калабыз: болыт арасыннан төшкән ай яктысында буранга каршы йомылып Әркәшә йөгерә. Салкын буранда аның җыйнак гәүдәсе алга яткан, бүрек колакчыннары самолёт канатыдай җәелгән, әйтерсең аны инде дөньядагы иң көчле тормозлар да туктатырлык түгел.

Без ашыгыч кына чишенеп йокыга ятабыз. Хәзер – иң кызыгы. Ашханә бездән өч йөз метрлар чамасы. Әркәшә хәзер анда барып җитте. Әлбәттә, бозлы ишеккә аркылы салган тимердә ат башы кадәр йозак күрде. Күңелсезләнде. Аннан шикләнеп кайтырга чыкты, һәм кайтканда барысын да аңлады. Шәфкатьсезләр болар… Үзләре укытучы булырга йөриләр. Чебен иманы юк аларда. Шушы салкында. Кешене мыскыл итәм дигәч тә.

Бүлмә тып-тын. Мич алдында чи усак утыны гына ялтырап ята. Ясалма рәвештә гырлыйбыз. Әркәшә акрын гына чишенә. Мыркылдап сүгенә. Аның иң каты әйтә торган сүгенү сүзе бар: әҗәткана. Шуны мыгырдый. Чыдый алмыйча пырхылдап көлеп җибәрәбез. Бүген көн әйбәт, күңелле узды.

Иртәгесен без Зарифуллин белән леспромхоз конторасына китәбез. Сәгать алтыда анда инде каравылчы мичкә яккан була. Нәкъ алтыда телефон трубкасын рычагыннан алып өстәлгә куябыз. Аннан сызгырган тавыш ишетелә. Әллә кайдагы бураннар арасыннан ысылдый-ысылдый, мең газап белән Мәскәү дикторының тавышы ишетелә. Район элемтә бүлегеннән диктор тавышын бүлдертә-бүлдертә сызгырталар. Сторож карт әйтә, ишетелсен өчен ток өстиләр, ди. Зарифуллин белән без көнаралаш диярлек шулай радио тыңлыйбыз. Сугыш бетсә, хәбәрсез югалган абыйсы һичшиксез табылыр дип ышана Зарифуллин.

Мичтә шартлый-шартлый коры утын яна, сторож карт мич каршында тәмәке суыра. Тыштагы салкын буранда өй түбәләре чытырдап ала. Мәскәүдән җанга якын тавыш ишетелә. «Икенче һәм Өченче Украина фронты гаскәрләре январь аенда дошманның куәтле контрударларын кире кагып, аның элек чолгап алынган эре группировкасын тулысынча юк иттеләр һәм 13 февральдә…» Совинформбюро хәбәрен ишеткәч, кышкы салкын да тиздән бетәр кебек тоела, без Гыйззәтуллин алып кайткан чәйне бергәләп эчәргә тулай торакка китәбез. Кайнар чәйгә «император Веспасиан» да килеп утыра…