Читать книгу «Сайланма әсәрләр. 2 том. Роман» онлайн полностью📖 — Махмут Хасанов — MyBook.

Печән базарына якынлашкан саен, чәйханәләр, хәрчәүнәләр күбрәк очрый башлады. Әледән-әле бер ачылып, бер ябылып торган ишекләреннән бу бөркеп, тирә-юньгә хуш исләр таратып, һәркемне үзләренә чакырып торалар.

Иргали дә кеше азрак күренгән хәрчәүнәләрнең берсенә кереп, чәйләп чыгарга булды. Тамак ялгаудан бигрәк, аяк киемнәрен алыштырып, сакалын кырып, мыегын төзәтү иде нияте. Кыяк кебек үткен чалгы пәкесе белән беләве һәрчак үзе белән аның.

Иргали ишек катындагы буш өстәлләрнең берсендә урын алды. Иң әүвәл хәрчәүнә эчен күздән кичерде. Аңардан өстәл аша гына утырган бер төркем татар яшьләренә игътибар итте. Гөр килеп утырган әлеге яшьләр, өс-башларына, үз-үзләрен тотышларына караганда, укымышлы, ак сөяклеләр затыннан булырга тиешләр. Тавышлары да көр яңгырый. Бернинди тартынусыз кычкырып сөйләшәләр, вакыты белән башларын артка ташлап, шаулашып, рәхәтләнеп көлешәләр.

Иргали үзләрен ифрат та иркен тоткан әлеге яшьләрнең сүзләренә колак салды. Араларыннан берәве, ниндидер атаклы татар байгурасы ачкан «Болгар» дигән ресторанда иртәнге өчкә кадәр булуы, ниндидер Рәшидә туташның бик оста җырлавы, кемнеңдер милли биюләр белән чыгыш ясавы, соңыннан милли оркестрның яңа әсәрләр башкаруы турында бик тәфсилләп гәп сатты. Тыңлап торгач төшенде Иргали, татар байлары да, рус купецларыннан күрмәкче, төн буе сату итә торган милли рестораннар, мосафирханәләр, ашханәләр ачу кебек төшемле кәсеп белән шөгыльләнә башлаганнар. Менә НЭП дигән нәмәстә ниләр китереп чыгарган, дип уйлап куйды Иргали.

Тагын бер яңалык турында ишетте ул: завод-фабрикалар туктау сәбәпле эшсез калучыларга ярдәм күрсәтү өчен, хөкүмәт хезмәт биржалары оештырган. Бу биржаларда һәр профсоюзның үз бүлеге булып, алар үз әгъзаларын хисапка алу һәм хезмәткә урнаштыру буенча чаралар күрә икән. Әле гәп сатып, кәеф-сафа корып утырган яшьләр ниндидер татар артистының хезмәт биржасында исәптә торуын телгә алдылар.

Ул арада Иргали аяк киемнәрен алыштырды. Чолгауларының җайлы-җайсыз уралуын белергә теләгәндәй, күн итекләре белән идәнгә типкәләп алды. Яшьләр, җәһәт кенә аның ягына борылып, тынып калдылар. Әмма Иргали моңа игътибар итмәде, кулланылган савыт-сабаны җыештырып, өстәлләрне сөртеп йөрүче егеттән бер стакан кайнар су сорап алды да ишек янындагы юынгычлар янына юнәлде. Күз ачып йомганчы ялт иттереп кырынып та ташлады. Мыек чылгыйларын рәтләгәннән соң, үзен яшәреп киткән сыман хис итте.

Иргали, һәйбәтләп юынып, үз өстәле янына килгәндә, шау-шулы яшьләрдән җилләр искән, азык-төлек калдыклары һәм савыт-саба тулы өстәл янында бары тик бер генә кеше утырып калган. Иргалине күздән яздырмаска теләгән бер кыяфәт белән утырган бу татар агай-эненең килде-китте кеше түгеллеген чамалау әллә ни кыен түгел иде. Өс-башы да затлы, кыяфәте дә укымышлы-зыялы кешегә охшаган. Алдында тәртипсез рәвештә ташланган газеталар ята. Күз карашлары үткер. Йөз-чырае да мөлаем. Ияк очында гына калдырылган җыйнак сакалы үзенә бик тә килешеп, йөз чалымнарына инсафлык, риясызлык өстәп тора иде.

Ахыр чиктә агай-эненең тәкате бетте, ахрысы, һәрбер хәрәкәтендә көч-гайрәт, ашкыну, килеш-килбәтендә ихтыяр көче һәм әллә ниткән тынгысызлык ташып-бөркелеп торган солдатка мөрәҗәгать итәргә мәҗбүр булды. Иргалинең кем булуы, кайдан, нинди йомыш белән Казан тикле Казанга килеп чыкканлыгы белән кызыксына башлады.

Иргали үз-үзенә чиксез ышанган бер кыяфәткә кереп җавап кайтарды. Әйдә, белсен солдатның кемнәр белән эш иткәнен. Кеше кайда да үз дәрәҗәсен саклый белергә тиеш.

– Менә ничарадан бичара хәленә төшеп, Казан каласы тарафларын бер әйләнеп кайту нияте белән килгән идем әле, – дигән булды ул. Әмма бу могтәбәр кыяфәтле кеше белән алай дорфа сөйләшергә кирәк түгеллеген бик тиз абайлап алды. Шундук төзәтенде. Нинди йомыш белән килүен яшермичә ачыктан-ачык сөйләде дә бирде һәм бик дөрес итте.

«Доктор Клочкин» исемен ишетү белән, әлеге укымышлы-зыялы кешегә охшаган агай-эне Иргали янына ук күчеп утырды.

– Бик беләм, бик беләм, афәрин, – дип элеп алды ул, – бик могтәбәр, бик затлы кеше. Доктор Клочкинның исеме мөселманнар дөньясында да зур хөрмәт белән яд ителә…

Иргали үзенә кирәкле кешеләр турында шактый ук тулы, кызыклы, бер үк вакытта бик тә кирәкле мәгълүматлар алды. Хәтта кай тирәдәрәк яшәүләренә кадәр белеште.

Һәм менә ул атаклы докторның ике катлы таш йорты каршында тора. Ишекнең тоткасы җиздән, алтын йөгертелгәнгә охшап елкылдый. Шунда ук әллә ни зур булмаган игълан тактасы. Аңа да шундый ук ялтырап торган хәрефләр белән «Бу йортта фәлән-фәлән атлы доктор яши» дип язып куелган.

Иргали өйнең зур-зур тәрәзәләренә кабат күз төшереп алды да, әллә ни биек булмаган, сырландырып, чуеннан коеп эшләнгән баскычка күтәрелде. Менә ул сират күперен чыгуга тиң авыр минутлар. Йа-а Ходай, йа-а мәрхәмәтсез язмыш, түземлек бир, сабырлык бир, һай, бу кеше бусагасына килеп, йөз ертып, йөз суы корытулары! Әҗәлләргә тиң бит!..

Иргали, ни булса шул булыр дип, ишеккә кагылды. Ул бикле иде. Караса – ишекнең уң ягында ак төймә. Шунда ук «звонок» дип язып та куелган. Иргали янә икеләнә калды, үзе турында хәбәр салырга кыюсызланып торды. Сүзне нидән башлыйсын, үзен ничегрәк тотасын мең дә беренче тапкыр күңелендә кабат яңартты. Һәрхәлдә, җаен-форсатын туры китереп, дәрәҗәсен бик үк төшермичә, иң яманы – артык мескенләнмичә генә сөйләшер…

Ниһаять, тәвәккәлләде. Гәүдәсенең, тез буыннарының җиңелчә генә калтыравын тыярга тырышып, имән бармагы белән ак төймәгә басты…

Ишеттеләр. Ишекне алдына ап-ак алъяпкыч япкан бер мөлаем гына хатын ачты. Башына утыртылган биек кокошкасын күрү белән үк: асрауларыдыр, дигән уй чагылып китте Иргалинең башында.

Иргали исәнләште. Горничная башын кагып җавап кайтарды.

– Миңа хуҗаларны күрәсе иде… – диде Иргали, тавышының ничектер калтырабрак чыгуын үзе үк сизенеп.

Коеп куйгандай зифа буйлы, нәзакәтле яшь хатын башта иңбашын гына җыерды. Бары тик шуннан соң гына Иргали биргән сорауның мәгънәсен төшенгәндәй:

– Сезгә Олег Авдеевич кирәктер. Кызганычка каршы, алар өйдә юк. Кичке дүртсез булмаслар да, – дип җавап кайтарды.

– Миңа Илья Олегович кирәк иде, – диде Иргали, әйтер сүзен әйтеп бетерә алмаудан курыккан кеше сыман.

Ыспай-сылу яшь хатынның җавабы кыска:

– Ул да өйдә юк.

– Кайда?

– Службада.

– Һы-ы, алай икән. Кайчанрак өйдә була соң ул?

Асрауга охшаган хатын кабат иңбашын җыерырга мәҗбүр. Шулай да Иргалинең борыны төбендә ишекне шапылдатып ябарга ашыкмады. Заманасы шундый. Коралы булмаса да, аның каршысында көч-егәре ташып торган, шактый ук үткен карашлы, шинельле кеше, кызылармеец басып тора.

Шулай да сорау бирергә җөрьәт итте.

– Сез аның кеме буласыз? Йомышыгыз нәрсәдә?

Иргали дә, сүз җебен өзмәскә тырышып, кайчандыр Илья Олегович белән бергә хезмәт иткәнлекләре турында аңлатырга кереште. Дөрес эшләгән икән. Кокошкалы ханым: «Хәзер хуҗабикәгә әйтим әле…» – дип, Иргалине эчкә үтәргә чакырды.

Иргали, иркен зал-коридорга атлап керү белән, хәйранга калды: ишек катыннан өскә таба күтәрелә торган биш-алты гына баскыч та, аның бизәкләп-сырлап эшләнгән култыксалары да, ишек янында өс киемнәрен салып элү өчен куелган шкаф та олы тәрәзәләрдән төшкән кояш нурында ялтыр-йолтыр килеп торалар. Ә өстәрәк, өйнең зал өлешендә, янә күз явын алырлык затлы-зиннәтле мебельләр тезеп куелган. Иргали үзен бермәлгә музейга эләккән сыманрак хис итте: стеналарда алтынланган рамнарга алынган кыйммәтле картиналар. Күп алар. Әй-йе, дип уйлап куярга мәҗбүр булды Иргали, боларны революция шавы-давылы читләтеп үткән, ахрысы…

Нәкъ шулвакыт өстә, асравы белән бергә, хуҗабикә үзе дә күренде. Эре сөякле, төз-зифа буй-сынлы, ап-ак түгәрәк йөзле, кабарып торган алсу иренле, килешле озын муенлы, ифрат та чибәр, нәзакәтле хатын иде ул. Әмма шул күркәмлек белән бергә, буй җитмәс югарылык-дорфалык та бар иде сыман кыяфәтендә.

Хуҗабикә каядыр барырга җыенган булса кирәк, киенгән-ясанган. Өстенә дә итәкләре идәнгә кадәр төшеп торган, яка-изү тирәләре ялтыравыклы укалар белән каелган күлмәк кигән. Муен тирәсе алтын чылбырлар, кыйммәтле ташлар куеп бизәлгән. Иң күзгә ташланганы – ут чәчәге бәйләменнән үрелгән таҗга охшатып, баш әйләнәсенә тыгызлап чорнап куелган калын җирән толымнары иде. Әлеге алтын таҗ сыман чәчкә күз салу белән, ә бит минем бу хатынны кайдадыр күргәнем бар, дип уйлап, Иргали үзе дә гаҗәпләнеп куйды. Шунда ук исенә дә төште, бу хатынны түгел, ә бөтен гәүдәсе, буй-сыны белән, кулына шаһлык таягы тоттырып ясалган «Әби патша» рәсемен күргәне булган икән.

– Сезгә кем кирәк?.. – диде хуҗа хатын. Тавышы төксе, коры иде. Җитмәсә тагын, Иргалинең сәламен дә бөтенләй ишетмәгән сыман итеп сорады.

Бу хәлдән каушабрак калган Иргали, һушын җыя алмаган кеше сыман, әкрен, шул ук вакытта дәртсез тавыш белән үзенең Илья Олеговичны күрергә теләге барлыгын белдерде.

– Сез аны кайдан беләсез?

Бер урында таптанып торган Иргали башта бергә хезмәт итүләре турында аңлаткандай итте, аннары барысына да берьюлы ачыклык кертергә теләгәндәй:

– Мин аның денщигы идем… – дип өстәп куясы итте. Һәм шушы саксызлык белән ычкындырган бер кәлимә сүзе бөтен нәрсәне җимерде дә ташлады.

«Әби патша» га охшаган хуҗабикәне алыштырып куйдылармыни! Бөтен йөреше-торышындагы нәфислекне, затлылыкны җил тузгытты диярсең.

– Нинди ахмак сүз сөйләгәнегезне аңлыйсызмы сез? – дип җикеренде хуҗа хатын, күзләреннән чаткылар чәчрәтеп. Бу яман сүзләрне кеше-фәлән ишетмәдеме дигән сыман як-ягына каранып алды. Аннары, Иргалине исенә китерергә теләгәндәй, йөзен-кашын җимереп, зәһәрен көчкә-көчкә генә тыйган хәлдә, тезде дә тезде. – Бу заманда нинди денщиклар булсын ди, дивана бәндә!.. – Шунда ук тегеләй-болай уйларга урын калдырмаслык итеп өстәде: – Минем ирем – Илья Олегович Клочкинның һичкайчан да денщик тотканы булмады. Минем ирем, минем Илюшам, кызыл командир булган кеше. Совет иле өчен, җан аямыйча, фидакярләрчә сугышып кан койган офицер…

Һай, бу беркатлылык! дип уйлап куйды Иргали, йөрәгенә гүр салкыны иңә башлавын тоеп. Аны ачыну, үкенү хисе яңа көч белән биләп алды. Һай, тинтәк җан! Һай, беркатлы тилемсә! дип сүкте ул үзен. Эче сыкравына чыдар чамасы калмады. Күр инде, ә! Чак кына, пыскып кына янган өмете дә, шул ялгышлык, хаталану белән ычкындырылган бер сүз аркасында, кинәт пыран-заран килеп гөлт итеп сүнде дә куйды… Шул ук сүзне: ян сакчы, ягъни йомышчысы дип йомшартыбрак та әйтергә мөмкин булгандыр лабаса. Заманы, заманы шундый бит аның. Кем белә, бәлки әле, Илья Олегович та, әгәр дә мәгәр очраша-нитә калсалар, күрмәмешкә салынуы ихтимал…

Иргали, муенындагы ниндидер бер кан тамырының тынгысызланып бии башлавын тойды. Ул шул бимазалаган тамырдан котылырга теләгәндәй башын иде, шинель якасына ияген ышкыштырып алды.

Кылдай нечкә җепкә генә асылынып торган өмете менә-менә өзелә дип торган арада, хуҗабикәнең күңелендә миһербанлык туды, ахрысы. Ул, бик әһәмиятле нәрсә исенә төшергәндәй, бермәлгә тынып калды, һәм, катгый-кырыс тавышын чак кына йомшарта төшеп, янә сорау бирде:

– Кайчанрак бергә хезмәт иттегез соң? Илья Олегович белән дип әйтүем…

– Күптән инде, революциягә кадәр үк, – диде Иргали, теле көрмәкләнүен тоеп.

Хуҗабикә, солдатның бу сүзләренә бөтенләй игътибар итмәгән бер кыяфәттә, стенага эленгән телефон янына килде. Боргалаганнан соң, ниндидер учреждениене сорады. Әмма анда иренең юклыгын әйттеләр, ахрысы.

Сынаган сыман итеп өстән аска карап торганнан соң, хуҗабикә Иргалигә: «Хәзергә әнә шунда утырып торыгыз», – дип, кием-салым шкафы янындагы сыңар креслога күрсәтте дә үзе түрге бүлмәләр ягына китеп барды.

Бераздан телефон шалтырады. Иргалине күздән яздырмауны максат итеп куйгандай, шул тирәдә чуалган горничная, җәһәт кенә йөгереп килеп, телефон трубкасын алды.

– Әйе… Хәзер, хәзер Илья Олегович!.. Хәзер чакырам… – Ул шунда ук ут капкандай: «Ксения Семёновна!.. Ксения Семёновна… Сезне Илья Олегович дәшә», – дип, хуҗабикә кереп киткән ишек ягына аваз салды.

Телефон трубкасы хуҗабикә кулында.

– Әй-йе, Илюша, мин шалтыраткан идем… – дип башлады ул сүзен. Аннары Иргали ягына кырын караш ташлап, чак кына арты белән борылды да, тавышын әкренәйтә төшеп, дәвам итте: – Безгә ниндидер бик сәер бер солдат керде. Әле дә бездә… Сине күрәсем бар, ди. Сүзләре бик сәер… Кайдадыр, кайчандыр синең денщигың булып хезмәт иткән, имештер. Нәр-сә?..

Хатын бермәлгә тынып калды һәм Иргали ягына борыла төште. Үзе һаман телефонны тыңлады. Аннары, күпмедер вакыт ачылышлы булып та, соңрак тәмам тынычланып ипкә килә башлаган тавыш белән Иргалигә мөрәҗәгать итеп, исем-фамилиясе белән кызыксынды. Үзе үк: «Миргалиев түгелме?» – дип сорап та куйды.

Иргали, нәрсә эшләгәнен үзе дә белештермәгән кеше сыман: «Так точно… Миргалиев!» – дип, рапорт биргәндәге кебек кычкырып җибәрүеннән шулкадәр оялды, җир тишегенә кереп китәрдәй булды.

Телефон трубкасын элеп, рычагын борып «отбой» биргәндә, Ксения Семёновнаның йөзе ачылган, тавышы таный алмаслык булып мөлаемланган иде инде.

– Хәзер кайтып җитәрмен, диде. Исемегезне ишеткәч: – О-о, господи! дип кычкырып җибәрде. Ышанмыйча тора, не может быть! ди. – Ксения Семёновна, көлеп-елмаеп, болдыр баскычы янына килде. – Ә хәзер, әйдәгез, чишенегез. Марфа, кунакка ярдәм ит… Киемнәрегезне әнә теге шкафка элегез.

Иргали күн итекләрен салды, ап-ак йон оекбаштан гына калды. Иелеп карасаң йөзең чагылырлык дәрәҗәгә җиткерелеп ялтыратылган паркетларга басып, баскычтан өскә күтәрелде. Залның буеннан-буена җәелгән кыйммәтле келәмнәр өстенә барып керделәр…

Аңардан бер адымга да калмаган ике хатын: «Кулларыгызны юып чыгыгыз», – дип, бер бүлмәгә күрсәттеләр. Монда янә хәйран тамаша. Бәдрәфнең стеналары тоташтан бизәкле плитәләр белән капланган. Үзе якты, үзе чиста, үзе җылы.

Кулларын юып, күтәренке бер рух белән кухняга кергәндә, анда инде табын әзерләнгән, Иргали алдына берничә төрле тәгам-ризык тезеп куелган иде.

Ксения Семёновна да өстәлнең каршы ягына килеп утырды. Салкын ит салынган савытны, өстенә алка-алка суган туралган кызыл балыкны кунак алдынарак этәреп куйды. Графин белән куелган аракыны да бәллүр рюмкага хуҗабикә үзе салды.

Шунда Иргали, хуҗабикәнең үзенә сиздермичә генә аның кыйммәтле ташлар белән бизәлгән йөзекләр киеп алган шундый да нәфис, шундый да җыйнак кулларына, йөзенә, муеннарына күз төшереп алды. Бу кадәр дә аклык, бу кадәр дә пакьлек булмас, моның юынганы да сөт кенәдер, дип уйлап куярга мәҗбүр булды.

Иргали: «Кагылган нәрсәм түгел», – дип, рюмкасын читкәрәк алып куйды. Моны күргән хуҗабикә, җәйге челләдә яуган кар сыман, уйламаганда-көтмәгәндә килеп төшкән кунагына тагын да ышанычлырак күз белән карый башлады.

Әллә ни күп вакыт та үтмәде шикелле, тышкы ишекнең ачылып ябылган тавышы ишетелде. Ничәмә-ничә еллар үтүгә дә карамастан, Илья Олеговичның: «Яле, яле!.. Чыннан да улмы?!» – дигән тавышын шунда ук таныды Иргали. Тамагын туйдырып, чәйләп алган мосафир да, менә ул, мин фәкыйрегез! дигән сыман, элеккеге командирын аягүрә торып каршы алды.

Илья Олегович керә-керешли үк Иргалине күрде дә, якын, үз итеп, күзләрен мөлдерәтеп бермәлгә карап торды, аннары: «Дорогой мой, родной!..» – дип, кунагын кочагына алды. Рус гадәтенчә өч тапкыр үпте. Куанычына бер дә чик-чама юк иде аның. Тавышыннан ук күңеле тулуын, сулышы кысылуын төшенүе әллә ни кыен түгел иде.

– Ксана!.. Менә ул, күр, минем коткаручым! – Үзе һаман да Иргалине шапы-шопы китереп аркасыннан, иңнәреннән сөя. Бу мизгелдә авызы елмайса да, капчыкланып торган күз төпләре дымланган иде аның.

Еллар үзенекен иткән, дип уйланды Иргали. Чыннан да, Илья Олегович шактый ук бирешкән. Тар җилкә, батынкы күкрәк, тутырган тавык кебек йомры, шул ук вакытта ифрат нәзакәтле хатыны янында яшүсмер егет сыман гына. Чәчләр дә кирәгеннән иртә чаларган. Аның каравы өстендәге киемнәре Илья Олеговичка могтәбәр-ыспай кыяфәт өстәп тора иде. Көрән төстәге бәрхеттән тегелгән иркен толстовкасы да, муенындагы ап-ак ефәк банты да үзенә бик килешә. Шуның өстенә әле һәрбер хәрәкәтендә әдәп һәм мәдәнилек ярылып ята иде аның.

Илья Олегович, бик әһәмиятле нәрсә исенә төшкән кеше сыман, хатын-кызлар ягына борылып: «Кадерле кунак хөрмәтенә бүген үк, хәзер үк пир на весь мир оештырыгыз! Кунагыбыз лаек аңа… Әтигә шалтыратмадыңмы? Ярар, үзем шалтыратырмын, иртәрәк кайтсын», – дип, әмер-күрсәтмәләр бирде дә, җилкәсеннән кочаклап, Иргалине үз кабинетына алып кереп китте.

Монда да искитәрлек байлык-җитенкелек, купшылык иде. Тәрәзә каршында ук яшел постау ябылган зур өстәл. Аның өсте бормалап-сырмалап эшләнгән кара савыты, көмештән, алтын йөгертелгән җиздән коелган шәмдәлләр, берничә төрле челем, көл савыты һәм тагын бик күптөрле шурум-бурум белән тулган иде. Тәрәзәнең як-ягында кыйммәтле кашагалар эленгән. Бер як стенаны тоташтан биләп торган чуар келәмнең урта бер җирендә ике көпшәле мылтык кынлы кылыч, зур быргы эленгән.

Илья Олегович кунагын үз каршысына, күн белән тышланган тирән креслога утыртты да Иргалинең сугышчан юлы, кайчан кайтканлыгын, тормыш-көнкүреше турында сораша башлады. Рухы күтәрелгән Иргали, җәһәт кенә чишелеп китеп, ачлыкта-мохтаҗлыкта интегүен, иза чигүен чыгарып селекмәде. Әмма әнисенең ачлыктан үлгәнлеген, гаиләсенең хәзер дә кеше өстендә торуын яшермичә, ачыктан-ачык сөйләп бирде.

Илья Олегович та Иргалинең тормышы, хәл-әхвәле турында бары тик сүз югында сүз булсын өчен генә кызыксынмый. Моны шәйләү әллә ни зирәклек сорамый иде. Менә ул үрелеп кенә солдатның җиңенә сыңар кулы белән кагылды һәм гап-гади, эчкерсез итеп әйтә салды: