IV

Ләкин тормыш дигәнең бик үҗәт хайван бит ул, аның йоны уңаеннан гына сыпырып торсаң да, ул әле сиңа син бөтенләй көтмәгәндә арты белән әйләнеп, кушаяклап бер тибеп куя. Ә Гыйльменисаны күрә башладык, ул яшьләй үк тормышны йон уңаеннан гына сыпырып торырга теләмәде. «Үзе егылган еламас», – дип, бик кистереп әйтсә дә, елаган чаклары булгалады Гыйльменисаның. Хәтта шундый минутлары булды: күңеле елый, ә күзеннән яшь чыкмый иде. Әлбәттә, Галимбәк Барыеның кыйшык өеннән, Камәр атлы бөкре сеңлесеннән бүтән байлыгы булмаганны белеп чыкты ул – мәсьәлә анда түгел. Мәсьәлә шунда: башта бөтен авыл ничектер сәерсенеп, дөньяда булмаган бер эш итеп карады моңа. Үзен авыл тоткасы дип йөргән Әлмөхәммәт байның кызы, бердәнбер кызы, күз алмасы кебек үстергәннәре, авылның иң өтелгән бер гидаена – Галимбәк хәерченең кешедә батраклыкта йөрүче Барыена ябышып чыксын, имеш. Кызның ата-аналары бу эшне кабул итмәделәр дә итмәделәр, ләкин шул ук вакытта, нинди байлык һәм абруй иясе булмасыннар, кулдан тәгәрәп киткән йомгакны кире тартып алырга да соң иде инде: укыласы никах укылган, кыз белән егетнең ризалыгы бар, эш законлаштырылган. Бәддога кылырга, карганырга, бусагадан атлатып кертмәскә, әйберләрен бирмәскә мөмкин, әмма кулдан тәгәрәп киткән йомгакны, очын бөтенләй чуалтып та, чуалтмыйча да, киредән кулга тартып алырга мөмкин түгел иде. Авыл кешеләренең, күрше-күләннең сәерсенеп каравы, әти-әниләренең кеше артыннан ишеттергән каһәрләре Гыйльменисаны какшатмады гына түгел, киресенчә, бу кыйшайган өйгә тагын да ныграк беркетә төште: «Әле мин менә сезгә күрсәтермен, әгәр бер-беребезне ошатышсак, торырга тиешбез Барый белән! Барый кемнән ким? Бүтәннәр кебек үк ике аяклы, ике куллы кеше. Торырга тиешбез Барый белән».

Никахлашып тора башлауның икенче көненнән үк моңа хәтле эш рәте белмәгән Камәрне, әкренләп-җайлап, тәмле тел белән өй эшенә өйрәтә башлады Гыйльмениса. Үзе шулай ук сызганып эшкә кереште. Гомердә кул тимәгән, ярылып-кырылып беткән мичне, ярыкларын элек кызыл балчык белән сылап, аннары изелгән ак таш суы белән менә дигән итеп агартты. Идән-сәкене сап-сары итеп юып чыгарды. Барыен, кием-салымын ничек эләксә шулай атып бәрүдән биздереп, бүреген бүрекчә, киемен киемчә элеп куярга өйрәтте. Өйдә пыскытып тәмәке тартып утырулар бетте. Элекке гадәт буенча, эч пошканнан кичләрен җыелып, Барыйның чабата ясаганын карап, авыл яңалыклары, гайбәтләр белән бүлешеп утыручылар да кими төште, соңга таба бөтенләй бетте. Өйдә урнашкан тәртип, чисталык һәм Гыйльменисаның беркемгә дә каты бәрелмичә, шул ук вакытта сызганып эшләп йөрүе, инде аны да күрмәмешкә салышып утыручы үгез тиреле кешеләргә, читләтеп-читләтеп кенә булса да, аларның үз өйләре дә барлыкны исләренә төшерү җитте – кеше дигәнең никадәр генә каткан сөяк булмасын, әгәр аның янында дөньяга яңа җан өрүче икенче бер тырыш, эшлекле, кешелекле кеше үзен сиздереп, орынып яши башласа, эремичә кала алмый икән. Бу эрү иң элек Барыйның сеңлесе Камәрдән башланды. Камәр сизелерлек җыйнакланды, башын-күзен юып, чәчен тарап, электә беркем белән дә рәтләп сөйләшми торган кыргыйлыгын ташлап, туганым җиңгие белән рәхәтләнеп сөйләшеп йөри торган булып китте. Хәтта беркөнне җиңгәсе аның кече якта кулына көзге кыйпылчыгы тотып, янып сүнгән шырпы төпчеге белән кашын-күзен төзәтеп торуына кадәр күреп алды. Ләкин бичараның алыштырыр күлмәге юк, кулын чак кына күтәрде исә култык астындагы күлмәк ертыгыннан тәне күренеп кала иде. Хәер, бу яктан Гыйльменисаның үзенең дә әллә ни мактанырлыгы юк, ябышып чыгышлый шул су буена киеп төшкән бер кат күлмәге белән йөри, туган йортына кайтып, әйберләрен алып килергә омтылып куйган минутлары булса да, каты бәгырьле әтисенең каядыр киткән чагын көтеп, хәзергә ни бар – шуңа канәгать булып торырга мәҗбүр иде. Өс-башның бик каралуы җитсә, анда да рәтен таба: төнгә каршы Барыена өйдән чыгып торырга кушып, кече як тәрәзәсенә искеләр бөркәп, шул кече якта үзенекен дә, каенсеңлесе Камәрнекен дә салдырып, тиз генә юып элеп куя.

Шулай да Гыйльмениса, кем артыннан булса да сүз кушып, бай өйдә калган күлмәк-күнчекләрен, сандык әйберләрен соратып алуны яхшысынмады. Кеше алдында сер бирү була дип карады, шулай ук әти-әнисен дә яман күрсәтәсе килмәде, вакыты җиткәч, үзләре төшенерләр, әти-таш йөрәкнең башы җитмәсә, әни күңеле чыдамас, ничек тә бер рәтен табар дип көтте, һәм ул уйлаганча булып чыкты да. Ябышып чыгу дигән нәрсә элек-электән бар, тик менә кемгә чыккан! Шунысы бигрәк азаплый иде ана күңелен. Шулай да ахыр бер йомшар чиге килеп җиткән булса кирәк, көннәрдән бер көнне Гыйльменисаның әнисе Шәмсениса түтидән «яшертен илче» итеп җибәрелгән күрше хатыны, Әлмөхәммәт үзе сәүдә эше белән базар киткән кичне чамалап, кызының бер төен әйберләрен – күлмәк-алъяпкычларын, җәймә-одеялларын, хәтта – ничә әйтсәң дә ана күңеле! – иреннән яшереп җыйган байлыклары исәбенә кызын үтә бәхетле һәм матур итәсе килеп алып куйган затлы энҗеле калфагына хәтле китереп китте. Туган өйне рөхсәтсез-нисез ташлаудан, әти-әнисенең каргышын алудан да читенрәк булды бу төенне алып калу Гыйльмениса өчен! Болай, ичмасам, суынып килә иде инде, суынмаса да, бәгыре алай ук өзелми иде. Һәм кинәт… артта, авылның икенче очында бүленеп калган байлык-дөнья рәхәтенең бер почмагы аның артыннан үзе куып җиткәндәй булды. Гыйльмениса, нәрсәнең нәрсәгә икәнен дә рәтләп төшенеп тормастан, бары тик әнисенең бу төен эчендә яшеренеп килгән шәфкатьле күңелен тоюдан, һич түзеп тора алмыйча, яртылаш таралган төен өстенә йөзтүбән капланып, озаклап елады. Барый һәм аның аптыраган сеңлесе икесе бер якта ни дип сүз кушарга да белмичә катып калдылар, Гыйльменисаның елап туктаганын борыннарын тарта-тарта көтеп тордылар. Гыйльмениса кинәт төен өстеннән башын күтәрде, ул елап туктаган иде инде, күзләре кызыллыкка кызыл, ләкин яшьле түгел иде.

– Менә бусын сүтеп, иртәгә үк Камәргә күлмәк итеп тегәм, – диде ул, арадан иң затлы бер күлмәген селкеп, – кыз кеше, кеше арасына чыкканда кияр күлмәге юк. Ә менә бу тотыла төшкәненнән алмаш-тилмәш өйдә кия торганны рәтләрбез.

Ул әле әйтәсе сүзен әйтеп бетермәгән һәм хәзер ни дип әйтергә дә белмичә аптырабрак калган: чөнки төендә Барыена бүләк итәрдәй бер генә әйбер дә юк иде.

– Әллә сиңа түбәтәй урынына менә бу энҗеле калфакны кидереп йөртергәме икән? Әлмөхәммәт байның кияве була торып, дөньяда юк шундый затлы такыя да киеп йөрмәгәч, – дигән булды, ни әйтергә белмәгәннән шаярткандай итеп. Һәм калфакны шундук кире алып урынына куйды, шул секундта ук ул инде шаяртудан узган иде, – курыкма, урын табарбыз без аңа. Акча китерә торган зат әйбер ул.

Ул кичне алар утлыгы җимерелгән, ләкин Гыйльмениса бу йортка килен булып төшкәннән бирле әледән-әле су буенда ком белән ышкып агартыла-агартыла чак кына рәткә кергән самавырдан, чынаякларга кашык очы белән генә кәҗә сөте тамызып, гадәттә эчелә торган чәйне эчтеләр, гадәттә сөйләшенә торган сүзләр сөйләшенде, тик Камәр генә, юктан гына да очынып китә торган тәэсирчән Камәр генә, ихтимал, җиңгәсенең күлмәк тегеп бирәм дигән сүзләреннән очынып булса кирәк, тора торгач:

– Иске күлмәк киеп йөргәнгә генә бөкре дип үртиләр мине, яңаны кисәм, Алла боерса, мин бөтенләй бөкре күренми торганмындыр әле! – дип куйды.

Гыйльменисаның да, Барыйның да күзләренә яшь килде, чәй эчеп туктаганчы бүтәнчә сүз яңартучы булмады. Ләкин шулай да, сөйләшмәсәләр дә, телләренә купшы сүзләр килмәсә дә, бу кичне, бу табын яныннан торганда, алар өчесе дә күңелләре белән иксез-чиксез яхшырганнар, дөньяда алардан да бәхетле кеше юктыр, дөньяда булса да, боларның Ташлы Ярында андый кеше юк һәм булмаска да тиеш кебек тоела иде. Һәм менә шушы бәхетле кичне Гыйльмениса беренче тапкыр сүрүе-тышы катып беткән иске түшәккә кар кебек ак җәймә җәйде, мендәрләренә яңа тышлыклар кидерде. Хатынының шундый актан-чистадан урын җәйгәнен бер читтән оялган сыманрак карап торган Барый, урын җәелеп беткәч, балалар кебек, кинәт бер киреләнеп куйды.

– Кирәкми, Гыйльмениса, ятмыйм мин бу урынга. Ятсам да йоклый алмам. Эт корсагына сары май килешмәс.

Гыйльмениса, чын эшкә килгәндә уен-көлкене һич күтәрә алмый торган җитди табигатьле Гыйльмениса, Барыйның бу сүзләренә хәтта җавап та биреп тормады, вакыты җитү белән, аны төртеп аударгандай яткырды.

Иртәгесен Барый иртүк күз ачып, Гыйльменисасы уянганчы эндәшми-тынмыйча, көйле бала кебек, яткан җиреннән көлемсерәп, уйланып ятты. Ниһаять, түземлеге җитмәде.

– Яңа урын-җир килештеме, озаграк йокладың син бүген, – дигән булып сөйләнә-сөйләнә, хатынын уятты да шул ук очтан яңадан сөйләнә китте: – Ә миңа, Гыйльмениса, син теләсә нәрсә әйт, килеште бу яңа урын. Бик матур бер төш күрдем. Имештер, кырдан тузан туздырып ат көтүе кайта. Ат – иң изге хайван ул, Гыйльмениса, белмәсәң бел. Ир төшенә ат кердеме – тикмәгә генә түгел инде. Син әле аның азагын тыңлап бетер, хикмәте азагында аның. Шул көтүдән бер тай, әкәмәт, ялы кыркылган, койрыгы киселгән менә дигән яшь бер тай чабып безнең капкадан килеп кермәсенме! Куып чыгарыр хәл юк малны, әкәмәт. Син теләсәң нәрсә әйт, Гыйльмениса җаным, гел болай коелып төшкән булмаячак безнең тормыш, менә шушы алама Барый әйткән ие диярсең. Алдагы елда бездә җир өләшү булырга тиеш, шуңарга тиклем син, Ходай кушып, миңа үзем кебек бәләкәй генә тагын бер Барый да табып бирсәң, җир өләшкәндә ике имана булып керәчәкбез дигән сүз бит. Менә бит ул бәхетнең башы кайда. Бер имана белән дүрт кеше туйдырып кара да син, ике иманаң белән сөйләшеп кара…

– Нигә кирәк бер Барый өстенә икенче Барый? – дигән булып, шаяртып, иренең төшен җөпләргә ашыкты Гыйльмениса. – Барый булмаса, безгә Әхәт тә ярый. Минем әни ягыннан апай тиешлебез Шәмсеҗиһан түтинең улы да Әхәт. Әле нинди генә Әхәт, сыйрагыннан тотып күлгә ташлый әтисе, бата, тончыга, шундук тагы калкавыч кебек калкып килеп чыга.

Барый төшендә күргән ак тояклы яшь тай аларның җил капкасыннан әле кайчан атылып керер, керерме-юкмы, әмма ир кешенең яхшы төше күңелле бер эшкә сәбәп булды. Кызына «яшертен илче» аша әйберләрен җибәртүдән соң атна уздымы икән, кичләрдән бер кичне, авылга эңгер кунгач, боларга искәрмәстән генә Шәмсениса үзе килеп керде. Кырыс кына исәнләште, әйтер сүзен тапмагандай, ишек төбендә беравык сүзсез таптанып торды – бу хәлендә ул өйнең кечкенәлегенә, түшәмнең тәбәнәк булуына хәйран калган кешегәрәк охшый иде.

– Түргә уз, әни, – дип, ыргылып урыныннан кузгалды Гыйльмениса. Сәке йөзлегенә киез китереп салды, әнисенең беләгенә барып ябышты.