ШАГЫЙРЬНЕҢ БЕРЕНЧЕ УКЫТУЧЫСЫ

Чакмагыш районы үзәгеннән көньяк-көнбатыштарак, егерме биш чакрым чамасы ераклыкта Яңа Каръяуды дигән авыл бар. Урта зурлыктагы авыл ул, 1865–1924 елларда волость үзәге булып торган. 2009 елга кадәр Яңа Каръяуды, Югары Каръяуды, Түбән Каръяуды, Иске Сөрмәт, Яңа Бирде, Чишмә-Каран, Чиялекул дип аталган авылларны берләштерүче авыл Советының үзәге булды. Бу авылларда яшәүчеләр 1959 елда вак хуҗалыкларны берләштереп төзелгән зур «Волга» колхозының өч комплекслы бригадасына керә.

Бу якларда Башкортстанда киң билгеле галимнәр – физика-математика фәннәре докторы, Бөре педагогия академиясе ректоры Салават Усманов, медицина фәннәре докторы Сәүбән Хунафин, язучы Әхнәф Бәйрәмов, Бөек Ватан сугышының легендар партизаны Зәкәрия Нурлыгаянов, район газетасының беренче мөхәррире Гаян Вәлишин, РСФСР мәктәпләренең атказанган укытучысы Халит Хаҗиәхмәтов, хокук органнарында уңышлы эшләүче Камил Шакиров, Башкортстан авыл хуҗалыгының атказанган хезмәткәрләре Азат Сөләйманов, Фирдәвес Камалов, колхозда тырышып эшләгәннәре өчен орденнар белән бүләкләнгән Фәнзил Хәмәдияров, Әдип Латыйпов, Хәүлә Сәетова һәм башкалар туып үскән.

1934 елдан алып Яңа Каръяуды авылында районның атаклы укытучысы, Ленин ордены белән бүләкләнгән Габдулла Усманов гаиләсе яшәгән.

Габдулла Габдрахман улы Усманов 1888 елда хәзерге Ырымбур өлкәсе Александр районы Тукай авылында туа. Яшьтән үк аң-белемгә омтыла, авыл мәдрәсәсенең иң тырыш шәкерте була. Ырымбурдагы «Хөсәения» мәдрәсәсен тәмамлагач, 1907 елда үзенең туган авылы мәдрәсәсендә мөгаллим булып эшли башлый. 1910 елда ул хәзерге Шарлык районы Мостафа авылына күчеп килә. Мәгълүм булганча, Мостафа – татар халкының бөек улы, патриот-шагыйре Муса Җәлилнең туган авылы.

Мостафа мәдрәсәсенә яңа мөгаллим килүе зур вакыйга була. Чөнки аңа кадәр бу авылда ныклы гына укытучы булмый. Дөрес, балаларга авыл мулласы сабак бирә. Әмма аның укытуы камиллектән ерак тора, ул кадими, ягъни иске ысуллар белән эшли.

Габдулла җәдитче була. Укыту һәм тәрбия эшендә яңа демократик үзгәрешләргә, алдынгы ысулларга таяна. Ул яңа типтагы белем учагы оештырып җибәрә. Аны инде мәдрәсә генә түгел, ә чын мәктәп дип атарга була. Әйтик, мәдрәсәгә парталар куела, язу өчен такталар эленә. Дәресләрдә тормыштан мисаллар китерелә. Габдулла дөньяви фәннәр – тарих, география, табигать белеме, математика укыта башлый.

Әлбәттә, ул чагында авылда иске карашлы кешеләр дә була. Аларга Габдулланың укытуы ошамый, ул авылдан китсен өчен, барын да эшләргә тырышалар. Эш куркытуга, хәтта кыйнауга барып җитә.

Әмма авыл укытучысын яклаучылар да күп була. Аларның берсе, Муса исемле кечкенә малайның әтисе Мостафа, укытучыны аеруча якын күрә. Кайчагында ул яңа мөгаллимнең дәресләренә кереп утыра. Дөнья көтү, балаларга тәрбия бирү буенча еш фикер уртаклашалар.

Мәдрәсәдә укытучының тормыш-көнкүреше ул чагында авыл халкы исәбеннән була. Мостафа агайның исә акча бирү мөмкинлеге булмый. Әмма ул, оста куллы кеше буларак, парталар ясауда, башка хуҗалык эшләрендә ярдәм итә.

1912 елның көзендә, беркөнне дәресләр башланыр алдыннан, мәдрәсәгә укучылар белән бергә Мостафа агай да килеп керә һәм мөгаллимгә болай дип мөрәҗәгать итә:

– Минем Муса улым бик үзсүзле булып чыкты бит әле. Һәр көнне абыйсы артыннан елый-елый мәктәпкә йөгерә. Минем дә укыйсым килә дип, барыбызны да җәфалап бетерде. Әллә, чынлап та, укытырга бирик микән?!

Мөгаллим бертын уйлап тора да тыныч кына җавап бирә:

– Укыйсы килгәч, килеп карасын, әйдә. Күңеле сүрелсә туктар әле.

Әнә шулай 6 яшьлек Җәлилов Муса Мостафа авыл мәктәбенең укучысы булып китә.

Бу көннәрне хәтерләп, мөгаллим болай дип сөйли торган була:

– Мин Мусага дәресләрдә утырырга рөхсәт иттем. Ул вакытта бер мөгаллим дүрт сыйныфны бергә укыта иде. Барлык балалар да бер бүлмәдә утырдылар. Беренчеләр – беренче рәттә, икенчеләр – икенчедә, башкалар да шулай. 6 яшьлек малай гаҗәп дәрәҗәдә сәләтле булып чыкты. Бер ай да үтмәде, ул инде бик яхшы итеп укырга өйрәнде, икенче сыйныфларга бирелгән сорауларга да җавап бирә башлады. Ул үзенең уйлары белән зурраклар арасында кебек иде. «Ярый, алайса, Муса, син икенче рәткә утыр», – дидем мин аңа. Ул моңа бик горурланды. Дәресләрдә тагын да игътибарлырак һәм активрак була барды. Җыр дәресләрендә башлап җырлады, бик күп халык көйләрен белә иде. Мин аның уңышларына шатландым. Муса бер ел эчендә дүрт сыйныфны бетерде дияргә була.

Әмма тиздән укучы белән укытучыга аерылышырга туры килә: Мусалар гаиләсе 1913 елда, яшәү шартлары җиңеләймәсме дип, Ырымбур шәһәренә күчеп китә. Җәлилгә ул чагында 7 яшь була.

Мостафада эшләгәндә, Габдулла мөгаллим шушы авылда туып үскән Галимә Ногман кызы Рәмиева (1896 елгы) белән таныша. Бу нәселдән күп укымышлы кешеләр, хуҗалык җитәкчеләре чыккан. Нәсел җебе Сәгыйть Рәмиевләргә, Дәрдемәндләргә барып тоташа. 1914 елда алар өйләнешә һәм яшь гаилә Габдулланың туган авылы Тукайга күчеп китә. Анда алар икесе дә балалар укыта, Габдулла мәктәп мөдире дә була.

Бер-бер артлы еллар уза. Усмановлар Ырымбур ягында мәгариф өлкәсендә иң уңышлы эшләүче мөгаллимнәр булып таныла.

1917 елгы Октябрь революциясеннән соң һәр авылда яңа типтагы мәктәп ачу бурычы куела. Башлангыч мәктәпләрне ачып бетергәннән соң, икенче баскыч, ягъни җидееллык мәктәпләр оештыра башлыйлар.

Бу эшләрдә Габдулла Усманов һәрчак алдан йөри. Өяз мәгариф бүлеге аны төрле урыннарга укыту эшен җайга салырга җибәрә. Бераз вакыт ул Токчуран волосте мәктәпләрендә укыта, андагы авылларда яңа мәгариф учаклары оештыруда катнаша.

Бу яклардагы иң абруйлы педагог буларак, 20 нче елларда ул өяз укытучылар съездлары делегаты итеп сайлана. Ырымбур губернасы укытучылары съезды делегаты да була. Съездларда мәгариф проблемалары, үзенең алдынгы эш тәҗрибәсе турында сөйли.

1932–1933 елларда Усмановлар янә Мостафа авылында укыта, Габдулла мәктәп мөдире дә була. Муса Җәлил белән ул чиксез горурлана. Чөнки аның укучысы инде зур шагыйрь булып танылып килә. Мостафа мәктәбе укучылары авылдашларының шигырьләрен концертларда сөйлиләр, Муса язган пьесаларны файдаланып, спектакльләр куялар. Габдулла татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә аның әсәрләрен еш файдалана.

1934 елда Усмановлар гаиләсе Башкортстанга, Чакмагыш районына күчеп килә. Күченергә дип тәкъдим ясаучы, үгетләүче Габдулла аганың энесе Камил була.

Камил Габдрахман улы Усманов 1902 елда Шарлык районы Тукай авылында туган. 1926 елдан ВКП(б) әгъзасы. Ырымбурда өч айлык курслар тәмамлый (1920). Волость Советы башкарма комитетында эшләр башкаручы һәм рәис, балалар йортында тәрбияче, уку йорты мөдире булып эшли. Кызыл Армия сафларында хезмәт итә (1921–1930).

1930 елда ул Чакмагыш район Советы башкарма комитетының план-икътисад, җир бүлеге мөдире итеп тәгаенләнә. 1932 елның августында район Советы башкарма комитеты рәисе итеп сайлана һәм бу вазифаны 1934 елның ноябренә кадәр башкара.

Авыр еллар була бу. Крестьяннарның барысын да диярлек көчләп колхозга кертәләр. Иң булдыклы дигәннәрен кулак ясап, илләреннән сөреп бетерәләр. Яңа оешкан күмәк хуҗалыклар авыл хуҗалыгы продуктларын күпләп җитештерәчәк дигән өметләр акланмый. Колхозчыны ел әйләнәсенә бушка эшләтү тәртибе кертелә. Еш кына корылык булып, авыл халкын тәмам бөлгенлеккә төшерә. Ачлыктан үлүчеләр дә күп була.

Габдулла Усманов гаиләсе бу вакытта инде җиде кешедән тора. Укытучыга бирелә торган хезмәт хакына гына яшәү җиңелдән булмый. Әнә шул шартларда Камил Усманов абыйсына шундый тәкъдим ясый:

– Чакмагыш ягына күчеп килегез. Бу якларның җирләре дә уңдырышлырак, Ырымбурдагы кебек корылык та юк, халык та тырышрак. Мин дә ярдәмемнән ташламам, ни әйтсәң дә, райбашкарма рәисе бит әле.

Усмановлар бу тәкъдимгә ризалаша. Башта алар бер ел Рәҗәп авылында яши, аннары 1935 елда Яңа Каръяуды авылына күчеп, шунда төпләнәләр.

Габдулла ага һәм Галимә апа җиң сызганып Яңа Каръяуды һәм аның тирә-ягындагы авыллардагы балаларга төпле белем бирү эшенә керешә.

Яңа Каръяуды авылында дәүләт карамагындагы мәктәп 1898 елда оеша. Русско-башкирское училище дип атала ул. Мәктәпне тоту өчен, акчаның күпчелеген Россия Мәгариф министрлыгы бүлә, ә бераз өлешен Бәләбәй земствосы бирә.

Октябрь революциясеннән соң уку-укыту тәртибе тамырдан үзгәрә. Мәктәпләр белән район мәгариф бүлеге җитәкчелек итә башлый. Бу бүлек үз эшендә Габдулла кебек тәҗрибәле педагогларга таяна. Аның татар теле һәм әдәбиятыннан укыту тәҗрибәсе киң кулланылыш таба. Укытучылар конференциясендә, киңәшмәләрендә ул һәр елны диярлек чыгыш ясый.

Яңа Каръяуды авылында җидееллык мәктәп 1932 елда ачыла. 1932–1933 уку елында – 5 нче, 1933–1934 уку елында – 6 нчы, 1934–1935 уку елында 7 нче сыйныфта укыту башлана. Башлангыч мәктәпне җидееллыкка әйләндерү елларында Габдулла кебек зур педагогның көче, тәҗрибәсе бик тә кирәк була.

Укучыларны гына түгел, аларның әти-әниләрен дә хәреф танырга өйрәтәләр. Ул елларда татар әлифбасы гарәп хәрефләреннән латинчага, аннары латинчадан кириллицага күчерелә. Болар, әлбәттә, өстәмә мәшәкать һәм кыенлыклар тудыра, укытучыларга да, укучыларга да яңалыкны бик тиз үзләштерергә туры килә.

Авыл укытучысы Октябрь революциясеннән соң авыл халкын агартуда төп көч була. Аңа авылдагы барлык үзгәрешләрнең эчендә кайнарга, агитатор да, лектор да, артист та булырга туры килә.

Габдулла ага скрипкада һәм мандолинада ярыйсы гына уйный, авыл клубында драма түгәрәген җитәкли, спектакльләрдә катнаша, режиссёр вазифасын да үти.

Сугыш чорында аеруча зур авырлыклар кичерергә туры килә. Мәктәптәге эшләр янына колхоз мәшәкатьләре дә өстәлә. Ул чордагы укытучылар колхозның барлык проблемаларын хәл итүдә катнаша. Габдулла ага, укытудан тыш, колхоз бригадиры, ревкомиссия рәисе булып эшли.

1941 елның июнь аеннан авылның сөлектәй ир-егетләрен сугышка озата башлыйлар. Ата-аналарның йөрәген кара кайгы баса. Фронттан үлем кәгазьләре килә башлый.

Сугыш җилләре Габдулла Усмановның да капкасын шакый. Аларның бердәнбер уллары Шәфкать фронтка китәргә повестка ала.

Шәфкать Габдулла улы Усманов 1921 елда туа. Авыл мәктәбен тәмамлагач, Кушнаренко татар педучилищесында укый (1936–1939). Тәтешле районына эшкә тәгаенләнә (1939–1940). Башкортстанның халык шагыйре Әнгам Атнабаевны да укыта ул. 1940 елның көзендә Кызыл Армия сафларына алына. 1941 елның декабрендә фронтка китә. Әтисенең «Ватанга тугры хезмәт итәргә!» дигән сүзләрен ул йөрәк түрендә саклый. Фашистларга каршы сугышта зур батырлыклар күрсәтә.

1942 елның 5 ноябрендә II дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнә. Аның фронттан язган хатлары бүгенге көнгә чаклы сеңлесе Лена өендә саклана. Хатларның һәр җөмләсе тирән патриотик хисләр белән сугарылган.

Сугыш аяусыз. Хәтәр алышларның берсендә, 1943 елның 29 гыйнварында, Шәфкать Габдулла улы батырларча һәлак була. Краснодар крае Новая Романовская станицасында туганнар каберлегендә җирләнә.

Авыр сугыш еллары да артта кала. Халыкның тормыш-көнкүреше яхшыра башлый. Колхозлар акрынлап бөлгенлектән чыга. Дәүләт тарафыннан уку-укыту эшләренә дә игътибар арта.

Әлбәттә, һәр гаиләдә дөнья мәшәкате бетми. Габдулла агайларга да бер-бер артлы үсеп, буй җиткергән дүрт кызны да укытырга, олы тормыш юлына чыгарырга кирәк була. Аларның барысы да, әти-әниләренә охшап, акыллы, уңган булып үсәләр. Мәктәп елларында ук мандолинада уйнарга өйрәнәләр, концерт-спектакльләрдә катнашалар, актив пионер һәм комсомоллар булалар.