Габдулла аганың һәм Галимә апаның тырыш хезмәте югары бәяләнә. Аларның икесенә дә «1941–1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында фидакяр хезмәт өчен» дигән медальләр, бик күп Мактау грамоталары, төрле бүләкләр бирелә.

1949 елда, БАССР төзелүгә 30 ел тулу уңаеннан, Габдулла Габдрахман улы Усмановка Ленин ордены тапшырыла.

Сугыш чорында һәм аннан соңгы елларда өлкән яшьтәге укытучыны үзенең укучысы Муса Җәлилнең язмышы борчый иде. Күп еллар буена аның турында берни дә билгеле булмады. Мәктәп программаларына аның әсәрләре кертелмәде. Берчак Чакмагыш укытучылар конференциясенә баргач, ул район мәгариф бүлеге мөдиренә шундый сорау бирде:

– Ни өчен Муса Җәлил әсәрләре татар әдәбияты программасына кертелми?

– Сезнең борчылуны аңлыйм мин, Габдулла абый. Аның әсәрләре программага керергә лаек, әлбәттә. Әмма шагыйрьнең үзе турында начар хәбәрләр йөри.

– Ни булган?

– Сугыш чорында ул әсир төшкән, немецларга хезмәт иткән, диләр.

Бу сүзләрне ишеткәч, бер секундта укытучының авызы кипте, ул дәшә алмаслык хәлгә килде, тәнен калтырау биләп алды.

Бераз вакыттан соң гына һушына килде һәм:

– Бу хәбәрне кайдан ишеттегез? – диде.

– Безнең районның берничә укытучысы Казандагы пединститутта читтән торып укый. Шуларның берсе сессиягә баргач ишетеп кайткан.

Габдулланың бу сүзләргә ачуы килде.

– Булмас, гайбәттер. Муса ничек Туган илгә хыянәт итсен инде?! Мин ышанмыйм.

Мәгариф бүлеге мөдире сүзне куертырга теләмәде:

– Мин дә бу сүзгә ышанмыйм. Вакыт үтсен. Барысы да ачыкланыр.

Сугыштан соңгы хәтәр чорлар иде әле бу. 40 нчы еллар азагы – 50 нче еллар башында да «халык дошманнары»н фаш итү кампаниясе барды. Чакмагыш районыннан да сугышта әсирлектә булган берничә кешене сөргенгә озатканнар дип сөйләделәр. Муса Җәлил турында да әнә шундый хәбәрләр йөрде.

1953 елда май аеның соңгы көннәре иде. Кояш балкый. Табигатьнең иң саф чагы. Дымга туенган җирдә бик тиз күтәрелгән үләнгә, ямь-яшел агач яфракларына тузан да кунмаган әле.

Басуларда кызу эш бара. Чәчү төгәлләнеп килә. Район газетасы Каръяудыдагы «Икенче Коммуна» колхозында басу эшләре темпының югары булуы турында хәбәр итә.

Март башларында Габдулла аганың кәефе бик начар иде, айның бишенче көнендә «халыклар атасы» Иосиф Виссарионович Сталин вафат булды. Барлык укытучылар укучылар алдында һич кыенсынмыйча чын күз яшьләре белән еладылар. Сталинсыз ничек яшәрбез дип уйладылар.

Ә менә майның ахыргы көннәрендә Габдулланың кәефе нык күтәренке булды. Ниндидер шатлыклы хәбәр ишетер кебек иде. Ул бүген дә өеннән чыкты да кибеткә юнәлде. «Кичә кәнфит кайткан дигәннәр иде, миңа калдырдылар микән?» – дип уйлады ул. Юраганы юш булып чыкты. Сатучы кыз аның өлешен калдырган иде.

– И Габдулла агай, шул бер кило кәнфит өчен кысылып, чират торыр кешемени сез, өлешегезне калдырдым, – диде ул. – Кәнфит әрҗәсен ачу белән, халык каршында үлчәп, сезгә дигәнен бүлеп куйдым, – дип өстәде аннары.

Кибеттән яхшы кәеф белән чыкты ул. Өенә кайтып, карчыгын һәм кызларын тәмле кәнфит белән сыйлаячак. Шундый матур уйлар белән өенә кайтып барганда, артыннан үзенә кемнеңдер дәшкәнен ишетте. Борылып караса, китапханәче Фәйрүзә Әхтәмова икән.

– Габдулла абый, Габдулла абый, сөенче!

– Нинди шатлыгың бар, сөйлә тизрәк! – диде укытучы.

– «Совет әдәбияты» журналында Муса Җәлилнең шигырьләрен басканнар. Сез бит Муса минем укучым дип сөйли идегез. Менә ул журнал, быелгы бишенче сан.

Карт укытучы, шатлыктан ни әйтергә белмичә, Казаннан килгән зәңгәр тышлы журналны кулына алды.

Беренче битен ачу белән, «Үлемсезгә» дигән шигырь килеп чыкты. Әмма бу Муса шигыре түгел иде әле. Халыклар атасы Сталинның үлү уңае белән Германия Демократик Республикасында яшәүче немец шагыйре Иоганнес Бехер язган аны. Шушы ук тезмәдә Кытай, Корея, Чехословакия, Румыния шагыйрьләренең Сталинга багышланган шигырьләре урын алган.

Ниһаять, журналның 40 нчы битендә Муса Җәлил шигырьләре башланды: «Кичер, илем», «Корыч», «Сөеклемә», «Юллар», «Сугыштан соң», «Төзүче», «Ирек», «Кошчык». Шигырьләрдән алда Муса Җәлилнең немецларга әсир төшүе, дошман тылында алар алып барган героик көрәш, шагыйрьнең иҗаты турында кыска гына белешмә бирелгән иде. Карт укытучы журналдан күзләрен дә алмый укый иде:

 
Чәнечкеле тимерчыбык белән
Уратылган безнең йортыбыз.
Көне буе шунда казынабыз,
Әйтерсең лә тирес корты без.
 

Муса шигырьләре язылган юллар өстенә шатлык яшьләре тамды.

– Нинди генә газапларга дучар булсаң да, Ватанга тугры калгансың. Җиңеп чыккансың, – дип сөйләнде ул.

 
Оч син, кошчык, көчле җырым булып,
Шушы сиңа соңгы теләгем.
Тәнем калсын монда, (Нәрсә ул тән?)
Барсын илгә минем йөрәгем.
 

Әйе, кошчык синең батыр йөрәгеңне Туган илеңә алып кайтты. И Ходаем, шушы көннәрне дә күрер чак булыр икән. Рәхмәт язмышыма. Рәхмәт Муса Җәлилнең намуслы исемен кайтарган кешеләргә. Рәхмәт шушы шигырьне бастырып чыгаручыларга.

Ул журналны алып өенә кайтты.

– Галимә, Галимә, дим, син кайда? Мусаның шигырьләре басылып чыккан бит, аның исеме акланган, – дип дәште ул тормыш иптәшенә, өйнең тышкы ишеген ачу белән.

Алар инде, икәүләп, бу шигырьләрне укый башлады.

– Әйттем бит мин, Муса хыянәтче булмас, дидем. Аның турында таралган яман хәбәрләргә тамчы да ышанмадым, – дип сөйләнде Габдулла карчыгына.

Ул чагында Яңа Каръяудыда ике урынга – авыл китапханәсенә һәм Габдулла агайга – «Совет әдәбияты» журналы килә иде. Укытучы журналның киләчәк саннарын да түземсезлек белән көтә башлады. Тагын да Муса турында нидер язмый булмаслар, дип уйлый иде ул.

Һәм аның өмете акланды. 6 нчы санда ук «Моабит дәфтәрләр»еннән «Сандугач һәм чишмә», «Батырлык турында», «Җыр», «Күлмәк», «Тау елгасы», «Чәчәкләр» дигән шигырьләре дөнья күрде.

Шушы ук санда Муса Җәлилнең иң якын дусты, тәнкыйтьче, галим Гази Кашшафның «Моабит төрмәсендә язылган шигырьләр» дигән күләмле мәкаләсе басылган иде.

7 нче санда патриот-шагыйрьнең ундүрт шигыре дөнья күрде. Татар шагыйрьләре Нури Арсланов, Галимҗан Латыйпның аңа багышлап язылган шигырьләре чыккан иде. 8 нче санда «Ана бәйрәме», «Кызыл ромашка», «Үлемгә» дигән шигырьләрен укып, күңелләр айкалды.

9 нчы санда Әнвәр Давыдовның өч шигыре чыкты. Шуларның берсе «Муса Җәлил турында бер истәлек» дип атала иде.

Август аенда Уфада башкорт телендә чыга торган «Әдәби Башкортстан» журналы да Муса Җәлил турында биографик белешмә һәм бер шәлкем шигырьләрен урнаштырды.

«Совет әдәбияты» 10 нчы санда Әминә ханымның Татарстан Язучылар союзына шагыйрьнең архивын тапшыруы турында хәбәр итте. Мусаның әдәби мирасы бик бай – барлыгы 30 том-папка икән.

Май аенда Мусаның беренче шигырьләре журналда чыгу белән, Габдулла агай укучыларга олы шатлыгын җиткерде. Мәктәп коридорына балаларны тезеп, Мусаның биографиясе, үзенең аны ничек укытуы, сугыштагы батырлыгы турында сөйләде. Журналдагы шигырьләрен укыды.

Көз җиткәч, хәзер инде матбугатта укучысының күп шигырьләре, аның турында күләмле мәкаләләр дә басылгач, балаларга иркенләп сөйләрлек материал тупланды. Габдулла ага тәкъдиме буенча барлык сыйныфларда да «Батырлык дәресе» үткәрелде. Карт укытучы Муса шигырьләрен ятлап бетергән иде инде.

Бу дәресләр патриотик тәрбия бирүдә иң уңышлы чарага әверелде.

Мусаның патриот-шагыйрь булып, аңа Ленин премиясе, Советлар Союзы Герое исеме бирелү хәбәрләре карт мөгаллим күңелендә иң якты хисләр уятты. Хәзер инде ул Җәлил турында балаларга һәм өлкәннәр җыелган һәр урында МГБ органнарыннан курыкмыйча, иркенләп сөйли башлады.

Еллар үтте. Габдулла агай да олыгайды, 1954 елда пенсиягә чыкты. Кызлары да үсеп җитте. Барысы да югары белем алдылар, әти-әниләренең юлыннан китеп, укытучылар булдылар. Үзләренә лаек егетләргә кияүгә чыгып, үрнәк гаилә кордылар.

1915 елда туган кызы Мөфидә Каран авылы егете, данлы нәселдә үскән Гаяз Ижбулдинга кияүгә чыга. Алар, бераз вакыт безнең районның Яңа Балтач мәктәбендә укытканнан соң, Урта Азия якларына күчеп китәләр.

Гаяз Җиһангали улы милиция органнарында, Мөфидә Габдулла кызы прокуратурада эшли. 1956 елда алар, Башкортстанга кайтып, Туймазы шәһәрендә урнашалар. Гаяз майор званиесендә отставкага чыга.

Алар ике бала үстерәләр. Кызлары Венера – химия фәннәре кандидаты, Уфа нефтетехника университеты укытучысы. Аның ире Марс Сафаров – химия фәннәре докторы, табигатьне саклау буенча Уфадагы яшелләр хәрәкәте лидеры. Аларның кызлары Гүзәл, уллары Илгиз – химия фәннәре кандидатлары. Гаяз белән Мөфидәнең уллары Алик байтак еллар Туймазыда инженер-конструктор булып эшли, соңгы чорда эшкуарлык белән шөгыльләнә.

1925 елда туган кызы Динә озак еллар әтисе укыткан Яңа Каръяуды мәктәбендә эшләде, татар теле һәм әдәбияты укытучысы булды. Ул Бүздәк районы Канлы-Төркәй авылында туып үскән, Бөек Ватан сугышында катнашкан тарих укытучысы Әхмәт Янбердинга кияүгә чыга. Алар биш бала үстерәләр. Икесе буй җиткергәч, авырып дөнья куя, өчесе исән-имин яшиләр. Айгөл – шәфкать туташы, Гөлшат укытучы булып эшли. Гөлнур Салават дәүләт башкорт театрында эшли, Башкортстанның атказанган артисты.

Динә ханым гомере буена газеталарга мәкаләләр яза. Ул 1958 елда эшче һәм авыл хәбәрчеләренең Башкортстан съезды делегаты итеп сайлана. Янбердиннар 1978 елда Чишмә посёлогына барып урнашалар. Әхмәт ага шунда вафат була.

Габдулла агайларның бер кызлары – 1927 елда туган Лена гомере буена район үзәгендәге балаларга татар теле һәм әдәбиятын укытты. Ул Рәҗәп авылында туып үскән, Бөек Ватан сугышында катнашкан Ямигънур Бәдретдиновка кияүгә чыга. Ямигънур ага тәүдә Дәүләт банкының Чакмагыш район бүлекчәсе хезмәткәре, аннары гомере буена управляющие булып эшли. Башкорт АССРның атказанган икътисадчысы, Чакмагыш районының Почётлы гражданы.

Алар ике кыз үстерәләр. Олысы Луиза (1956 елгы) Уфа технологик колледжында укыта. Аның тормыш иптәше Валерий Сыерышбаш авылындагы данлы Йосыповлар нәселеннән. Ул Уфадагы Эчке эшләр министрлыгы институтында укыта, юридик фәннәр кандидаты, полковник званиесендә.

Икенче кызлары Гүзәл әнисе озак еллар укыткан Чакмагыш 2 нче урта мәктәбендә эшли. Аның тормыш иптәше Альфред Рапат авылында туып үскән мәшһүр җырчы Илфак Смаковлар нәселеннән. Гүзәл һәм Альфред яшьлекләрендә ВЛКСМның Чакмагыш райкомы аппаратында эшләделәр.

Габдулла агайларның төпчек кызлары Гөлкәй (1930) педагогик белем алгач, өч ел Рәҗәп авылында укыта. 1956 елда аны Яңа Калмаш сигезьеллык мәктәбенә директор итеп тәгаенлиләр. Шунда ук булачак тормыш иптәше Юрис белән таныша. Юрис Гыйльметдин улы Хөсәенов Чакмагыш районының партия, совет органнарында уңышлы эшләде. 1988 елда алар Уфага барып урнаштылар.

Юрис белән Гөлкәй өч кыз үстерделәр: Земфира, Резидә, Айсылу. Алар һәммәсе дә, югары белем алып, икътисад-бухгалтерия хезмәткәрләре булдылар.

Габдулла Габдрахман улы Усманов 1960 елның 16 сентябрендә вафат була, Яңа Каръяуды зиратында җирләнә. Галимә Ногман кызы 1977 елның 9 апрелендә дөнья куя. Аны Яңа Калмашта җирлиләр.

Габдулла ага Муса Җәлилнең беренче укытучысы булуы белән гомере буена горурланып йөрде. Кызлары – татар теле укытучылары, – әдәбият дәресләрендә Муса Җәлил биографиясен һәм иҗатын өйрәнгәндә, әтиләре сөйләгәннәрне чәчми-түкми укучыларга җиткерә иделәр.

Җәлилгә багышланган әдәби кичәләрне, мөгаен, алардан да матуррак үткәрүче булмагандыр.

Укытучы әти-әниләренең Җәлилгә булган олы хөрмәте балаларына, оныкларына күчте.

Чакмагыш районының «Игенче» газетасында Гүзәл Ямигънур кызы Бәдретдинова-Смакованың «Шагыйрьнең беренче укытучысы – минем картәтием» дигән мәкаләсе басылды.

Чакмагыш районы халкы патриот-шагыйрь Муса Җәлилнең беренче укытучысын хөрмәт белән искә ала.