– Җирләре дә үзгәрде, әле сугыштан соң кайтып йөргәндә генә, басуларның чүплелеге эчне пошыра иде, хәзер бөтенләй икенче күренеш. Менә үткән елда Мәскәүдә колхозчыларның III Бөтенсоюз съездында хезмәт сөюче якташым, комбайнчы Талиб Заһидуллин белән дә очрашып, шул темага сөйләшеп тордык. Колхозчылар съездында без «Герой» колхозыннан ике делегат булып чыктык бит. Туган ягымның тормыштан артта калмавы, игенне мул үстерүе мине бик тә шатландыра.1928 елда безнең гаиләбез дә шушы күмәк тормышны коручылар арасында иде бит.

Крестьян улы Татарстан җитәкчеләренең берсе дәрәҗәсенә кадәр әнә шундый мактаулы юл үтә. Кеше никадәр югарыга күтәрелгән саен, никадәр белемлерәк була барган саен, шулкадәр гади, игътибарлырак була бара икән. Аның белән сөйләшкәндә дә, сизмәстән күңелең күтәрелә, дөньяга карашың киңәя генә төшә сыман.

Х. Фәттахов»

1967 елда мин югарыда сөйләп кителгән Әсма апа Баембитова турында очерк язып, үзебезнең «Игенче» газетасында бастырдым. Аннары бу язманы өлкә газета-журналларының берсенә тәкъдим итү теләге туды. Шулай ук очеркны Казанга, «Азат хатын» (хәзер «Сөембикә») журналына җибәрдем. Салихҗан агага, бу очеркны басуда ярдәм сорап, хат яздым. 1967 елның октябрендә СССР халкы, прогрессив кешелек дөньясы Бөек Октябрь социалистик революциясенең 50 еллыгын билгеләп үтте. Шул айда, бәйрәм санында минем «Җиргә гөл сибеп яшәгез» дигән очеркым басылып чыкты.

Башкортстандагы яшь журналистның очеркы Татарстанның зур абруйлы журналында тиз генә басылып чыгу ихтималлыгы аз иде. Мөгаен, Салихҗан аганың ярдәме тигәндер.

1971 елның яз башында Салихҗан аганың үзе белән күрешү дә насыйп булды. Очрашу Чакмагышның Трактор урамында, Әсма апаның өендә үтте.

Әсма апага район газетасы килә иде. Салихҗан ага шуларның берсен алып, игътибар белән карый башлады.

Икенче биттә Муса Җәлилгә багышланган кичә үтүе турындагы мәкалә дә бар иде.

– Чакмагыш халкы патриот-шагыйрьне онытмый икән, рәхмәт сезгә, егетләр, – диде ул. – Муса Җәлил милләтебезне югары күтәрде. Дөньяга татар дигән милләт барлыгын кабат раслады.

Ә бит аның исемен аклау юлында күп көч түгәргә туры килде. Мин ул чагында КПССның Татарстан өлкә комитеты секретаре булып эшли идем. Ул елларда шактый вакыт Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» обком секретаренең сейфында сакланды. Патриот-шагыйрьне халык дошманы дип йөрткән еллар да булды.

Аның исемен аклау процессының ничек баруы турында әлегә кадәр матбугатта басылганы булмады. Киләчәктә язучылар, журналистлар, галимнәр бу турыда язып чыгарлар. Мин бүген шуны гына әйтәм: без, Муса Җәлилнең исемен аклау өчен, кирәк булганның барысын да эшләдек. Сугыштан соңгы елларда Җәлилнең исемен аклау, аның иҗатын халыкка кайтару ул татар халкының исемен аклау, милләтне яла ягудан саклау дип аңлый идек. Бу безнең намус эше булып торды. Һәм без бу имтиханны уңышлы тапшырдык. Бу җәһәттән безнең намусыбыз чиста.

Милләтне яклау дигәннән, тарихта татар халкына күп мәртәбәләр яла ягу кампанияләре оештырылды. 30 нчы еллар ахырында репрессия давылы кузгалгач, Татарстанда «Идел-Урал» антисовет оешмасын фаш итү башлана. Асылда, бу кампанияне НКВД органнары үзләре оештыра, 1938 елның 20 маенда Казанда шушы оешмага кергән 23 «халык дошманы» өстеннән суд була. Аларны, совет властен бәреп төшерү максатында, яшерен оешма төзүдә гаеплиләр һәм төрле срокларга хөкем итәләр.

Ул чордагы газеталарга күз салсаң, чәчләрең үрә торырлык. Кайбер Мәскәү газеталары ул чагында «Идел-Урал» яшерен оешмасына «керүчеләрне» генә түгел, ә бөтен татар халкын милләтчелектә гаепли. Имеш, татарлар СССРны таркату, аның составыннан аерылып чыгып, аерым дәүләт төзү уе белән яшерен эш алып баралар.

Салихҗан аганың Әсма апа белән сөйләшәсе сүзләре бетәрлек түгел. Иң мөһиме: алар очрашты, бер-берсенең исәнлеген белде, бер-берсенә хәерле картлык теләде.

Салихҗан ага дәүләт кешесе буларак, билгеләнгән бер сәгатьтән артыгын тора алмады. Җиңел автомашина аны Казан ягына алып китте.

Еллар үтте. 1979 елда – Әсма апабыз, 1985 елда Салихҗан ага дөнья куйды.

Муса Җәлил, аның көрәштәшләре турында күп китаплар басылды. 2006 елда патриот-шагыйрьнең тууына 100 ел тулу уңаеннан тантаналы чаралар үткәрелде.

Соңгы кырык елда Муса Җәлилнең тормыш һәм иҗат юлын өйрәнүгә иң күп көч куйган язучы-журналист Рафаэль Мостафинның «По следам оборванной песни» китабының яңа, тулыландырылган басмасы чыкты. Анда Муса Җәлилнең исемен аклау тарихы да бәян ителә.

1944 елның 25 августында Муса һәм аның көрәштәшләре җәзалап үтерелә. 1946 елның мартында Татарстан Язучылар союзына Муса Җәлил һәм Абдулла Алишның беренче дәфтәрләре килеп керә. Аларны, әлбәттә, шунда ук Татарстанның дәүләт иминлеге органнарына озаталар. Ә бер елдан 1947 елда Җәлилнең икенче дәфтәре Туган илгә кайта.

Бу шигырьләрне озакка сузмыйча гына газета-журналларда басып чыгарырга да бит, әмма алай гына булмаган шул.

Сугыш беткәнче үк һәм тыныч тормышның беренче елларында Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләре турында каршылыклы хәбәрләр йөри. 1946 елның февралендә Җәүдәт Шамбазов дигән бер легиончы Муса Җәлилнең исән булуы, Көнбатыш Германиядә яисә башка бер илдә яшәп ятуы турында аңлатма бирә. Шушы һәм шуңа охшаган аңлатмаларга таянып, СССР Дәүләт иминлеге министрлыгының Дүртенче бүлеге 1946 елның 18 ноябрендә Муса Җәлилгә карата җинаять эше кузгата. Бу документта Җәлил Ватанга хыянәт итүдә гаепләнә. Үзебездә һәм чит илдә булган агентларга аны табу бурычы куела.

Рушат Хисаметдинов белән безнең очрашу вакытында бу Җәүдәт Шамбазов турында да сүз булган иде. Рушат абый аның белән төшкән фоторәсемен дә бүләк итте.

Җәүдәт Шамбазов 1913 елда Татарстанның элекке Ширәмәт районы Каенлы авылында туган. Сугышка алынгач, 1941 елда немецларга әсирлеккә эләгә. 1942 елның ноябрендә «Идел-Урал» легионына китерелә. Легионның үзешчән сәнгатендә катнаша, шигырьләр укый, спектакльләрдә көлкеле рольләр уйный. Ул мулла малае була, шуңа күрә бераздан батальон мулласы итеп билгеләнә. Соңыннан «Идел-Урал» газетасында әдәби хезмәткәр итеп куела. Асылда, рәссам, фотоларга ретушь ясаучы, иллюстрацияләр эшләүче була. Үзенең сөйләвенә караганда, Муса Җәлил белән Польшадагы Демблин лагеренда таныша. Муса аңа сәхнәдән уку өчен көлкеле шигырьләрен бирә. Ул яшерен оешма әгъзасы булмый, әмма легионның патриотик тәрбия эшләрендә катнаша. Сүзләре белән генә түгел, рәсемнәре белән дә легиончылар күңеленә өмет орлыклары салырга омтыла. Хәмиев дигән рәссам белән алар үз сурәтләреннән күргәзмә оештыралар. Рәсемнәренең берсе «Ул сине көтә» дип атала. Анда кое янында басып торган сагышлы татар кызы сурәтләнә. Соңыннан бу картинаны лагерь капкасы янына бастырып куялар.

Сугыш бетәргә бер ел чамасы калгач, аны аз белемле һәм иҗат кешесе түгел дип, «Идел-Урал» редакциясеннән чыгаралар һәм бер немец баеның утарына хезмәтче итеп җибәрәләр. Шуңа күрә ул Муса Җәлил һәм аның иптәшләре, легиондагы хәлләр турында төгәл генә берни дә белми, үзенә килеп җиткән имеш-мимешләр буенча гына фикер йөртә. Менә шушы хәл аркасында ул, мөгаен, иминлек органнарына Муса Җәлил исән, кайдадыр яшерен тормыш алып бара дигән аңлатма биргәндер.

1946 елда Шамбазовны Ватанга хыянәте өчен 25 елга хөкем итәләр. 1956 елда, амнистиягә эләгеп, иреккә чыга. Кырым өлкәсе Саки бистәсенә барып урнаша. Бу якларда яшәүче легиончылар белән аралаша. Рушат Хисаметдинов янында да еш була.

Сугыштан соңгы чорда Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләренең батырларча һәлак булуы турында да хәбәрләр була. Татарстанның танылган язучылары Гази Кашшаф, Шәйхи Маннур һәм башкалар мөстәкыйль эзләнүләр дә алып баралар. Алар КПССның Татарстан өлкә комитетына, Дәүләт иминлеге министрлыгының шушы республика бүлегенә күп мәртәбәләр мөрәҗәгать итәләр.

Үз чиратында өлкә комитетның беренче секретаре Зиннәт Моратов Мәскәүдәге югары оешмаларга күп мәртәбәләр мөрәҗәгать итә.

Әмма СССР Дәүләт иминлеге министрлыгында әлеге мәсьәләне хәл итәргә бик ашыгып тормыйлар.

«Халык дошманнарын табарга, аларга тиешле җәзасын бирергә!» дигән таләп өстенлек итә. Алай гына да түгел, вакыйгалар әле хәтта куерып та китә.

Казанга 1948 елның 7 сентябрендә Дәүләт иминлеге министрлыгының Германиядәге вәкиле «Җәлилов 1945 елда Германиянең көнбатыш ягына чыккан» дигән хәбәр җибәрә. Бу «яңалык»ны КПССның Татарстан өлкә комитетына җиткерәләр. Өлкә комитеты секретарьлары Зиннәт Моратов белән Салихҗан Батыевка бу очракта, тешләрен кысып: «Киләчәк безнең хаклыкны күрсәтер», – диюдән башка чара калмый.

Бераздан Татарстан МГБсы җитәкчеләренең берсе Мәскәүгә тагын бер кат сорау хаты җибәрә. Ул Казанда җыелган материалларның Германиядәге МГБ резиденты җибәргән хәбәр белән туры килмәвен исбат итәргә тырыша. Мәскәүдән килгән җавап бик катгый була: «Җәлиловның Көнбатышка качуы расланган һәм эзләү эше дәвам итә».

Яңадан дүрт еллап вакыт билгесезлектә, шагыйрьнең ачыкланмаган язмышы өчен туганнарының, дусларының әрнүләре белән үтә. 1952 елның 23 июнендә КПСС өлкә комитеты үтенече буенча МГБның Татарстан АССРдагы җитәкчеләренең берсе Мәскәүгә янә сорау белән мөрәҗәгать итә. Ниһаять, шул елның 21 июлендә СССР Иминлек министрлыгының Дүртенче идарәсе рәсми рәвештә Казанга түбәндәгеләрне хәбәр итә: «Эзләнүченең 1944 елда һәлак булуы сәбәпле, аны оператив эзләү эше туктатылды».

Бу инде Муса Җәлилгә тагылган «Көнбатышка качкан хыянәтче», «халык дошманы» дигән хурлыклы тамгаларның юк ителүе иде. Күрәсең, бу вакытта инде Татарстанда Муса Җәлил турында җыелган уңай материаллар МГБ стеналарындагы ялганга корылган фаразларга караганда көчлерәк булгандыр дигән фикер туа.

1952 елның 8 августында Татарстан МГБсы вәкиле республика җитәкчелегенә Муса Җәлил һәм Абдулла Алишның реабилитацияләнүен хәбәр итә һәм бу ике шагыйрьнең шигырь дәфтәрләрен ВКП(б) өлкә комитетына кире тапшыра. Элегрәк бу дәфтәрләр өлкә комитетның идеология секретаре Салихҗан Батыев тарафыннан МГБ бүлегенә тапшырылган була.

Әмма Мәскәүдән шундый хәбәр алынса да, Мусаның шигырьләре матбугатта тагын да алты ай буе басылмый әле. Бюрократик машина, гомер буена башка сугып тору, берәр нәрсә килеп чыгуы ихтимал дигән куркаклык үзенекен эшли.

1953 елның 25 апрелендә генә Мәскәүдә чыга торган «Литературная газета»да «Моабит дәфтәрләре» циклыннан беренче шәлкем шигырь дөнья күрә. Аннан инде СССРның күпсанлы басмаларында, төрле телләрдә бу шигырьләр басыла башлый.

Ул чагында «Литературная газета» редакторы булып күренекле совет язучысы Константин Симонов эшли. Бу шигырьләрне аңа кайсыдыр татар язучысы биргән, ул 1948–1949 елларда ук аларның сүзгә-сүз тәрҗемәсе белән танышкан була.

Шигырьләр ошый аңа. Ул чагында бу шигырьләрне үзе җитәкләгән «Новый мир» журналында Илья Френкель тәрҗемәсендә бастырып та чыгарырга уйлый, хәтта типографиядә җыеп та куялар. Әмма матбугат цензурасы булган Главлит ул чагында басарга рөхсәт итми.

1953 елда Сталин үлгәч кенә, мондый мәсьәләләрдә беркадәр җиңеллек туа һәм «Моабит дәфтәрләре» циклын басарга рөхсәт бирелә.

Моңардан соңгы елларда да КПСС өлкә комитеты секретарьларына Муса Җәлил һәм аның көрәше, иҗаты мәсьәләләре белән якыннан торып шөгыльләнергә туры килә. Әнә шулай Чакмагыш туфрагында туган ике егет – партия, совет, дәүләт эшлеклесе алдында милләт язмышына кагылган мөһим мәсьәләләр куела, һәм алар аны чишүдә армый-талмый эшли.

2006 елның 24 ноябрендә Салих Батыев яшәгән Гоголь урамы, 23 А йорт фасадында истәлекле таш куелды. Аны Салих Сәйдәшевкә, Бакый Урманчега һәйкәлләр иҗат иткән рәссам РФ Рәссамнар союзы әгъзасы Мәхмүт Гасимов эшләгән. Истәлекле ташны кую зур дәүләт эшлеклесе тууының 95 еллыгына багышлап оештырылды. Аны куюда ТР Дәүләт Советы рәисе Фәрит Мөхәммәтшин, аның урынбасарлары, ТР Президенты аппараты җитәкчесе һәм башка рәсми кешеләр, С. Батыевның туганнары катнашты.