ҖӘЛИЛЛӘРНЕ АКЛАУ ЮЛЫНДА…

Сугыш беткәч, Муса Җәлилнең исемен аклауда Чакмагыш районында туып үскән Зиннәт Моратов һәм Салихҗан Батыевның роле зур була. Алар ул чагында Татарстан партия оешмасын җитәклиләр. Зиннәт – 1944–1957 елларда КПСС өлкә комитетының беренче секретаре, Салихҗан 1951–1960 елларда шул ук өлкә комитетының идеология секретаре булып эшли, республикадагы барлык агарту-тәрбия эшләре, фән, әдәбият, сәнгать тармагы Салихҗан карамагында, партия теле белән әйтсәк, аның җаваплылыгында була.

Зиннәт Ибәт улы Моратов 1905 елның 27 декабрендә Яңа Калмаш авылында крестьян гаиләсендә туган. Аның ата-бабалары 1830 елларда Тамбов якларыннан Башкортстанга күчеп утырган, мишәрчәрәк сөйләшүче татарлар була. Малайга 9 яшь тулганда, әтисе Беренче бөтендөнья сугышында һәлак була. Дүрт бала белән тол калган әнисе Уфага күчеп китә. Анда да яшәү шартлары җиңел булмагач, Себер ягына барып урнаша.

Бөек Октябрь революциясен Моратовлар Кузбасста каршылый, 12 яшьлек Зиннәт тормыш арбасына җигелә. 1920 елдан алып Томск тимер юлының Кольчугино станциясендә йөкче, ремонтчы, ташчы булып эшли.

Яшьтән үк җәмәгать эшләрендә актив катнаша. 1923 елда комсомолга керә.

1924 елда аны Казанга Көнчыгыш педагогия институтының рабфагына укырга җибәрәләр. Биредә комсомол оешмасы секретаре урынбасары итеп сайлана, культсектор белән җитәкчелек итә.

Муса Җәлил дә шушы ук рабфакта укый. Зиннәт укый башлаган көздә шигырь кичәсе оештыралар. Менә сәхнәгә бер-бер артлы яшь шагыйрьләр күтәрелә. Муса Җәлил, Кави Нәҗми, Гадел Кутуй, Әхмәт Исхак һәм башкалар берсеннән-берсе уздырып шигырьләрен укыйлар.

Әнә шунда Зиннәт Муса Җәлилне күрә һәм аның белән ныклап таныша. Алар бергәләп рабфак клубында төрле мәдәни чаралар үткәрәләр. Стена газетасы чыгаралар. 1925 елның яз башында Муса, укуны тәмамлап, Казаннан туган авылына кайта. 1927 елда Зиннәт тә рабфакны тәмамлый һәм, имтиханнарны уңышлы тапшырып, Ленинград политехника институтына укырга керә. Биредә дә ул зур активлык күрсәтә. Институтта мәдәни-тәрбияви чаралар үткәргәндә, алдан йөри. ВКП(б) сафларына кабул ителә. 1930 елда югары белемле инженер дипломы ала һәм Кызыл профессура институтының Ленинград бүлеге аспиратурасына укырга керә. Биредә ул шушы шәһәр партия оешмасы җитәкчесе Сергей Миронович Киров белән таныша. Аспирантурада укуын тәмамлагач, аның тәкъдиме буенча Ленинград елга транспорты институтының политэкономия кафедрасы мөдире итеп тәгаенләнә.

1933 елда ул Омск тимер юл идарәсе парткомы секретаре итеп җибәрелә. Аннары Ленинградка кайтып, тимер юл транспорты политхезмәткәрләре курсы, СССР Тимер юллар эшләре халык комиссариаты политидарәсенең партия курслары җитәкчесе була.

1941–1942 елларда СССР Тимер юллар эшләре халык комиссариаты политик идарәсенең җитәкче партия кадрлары бүлеге башлыгы урынбасары, аннары җитәкчесе итеп куела.

1942 елда җитәкче партия эшенә үрләтелә. ВКП(б) Үзәк Комитеты каршындагы Партия контроле комитетының җаваплы контрольчесе, комитетның Киров өлкәсе буенча вәкаләтле вәкиле була.

1943–1944 елларда ул ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитеты секретаре булып эшли. 1944 елда өлкә комитетының беренче секретаре итеп сайлана. Бу вазифаны 13 ел, ягъни 1957 елга кадәр башкара. Аннары, 1965 елда пенсиягә киткәнче, КПСС Үзәк Комитеты аппаратында җаваплы эштә була.

Ул партиянең XIX, XX съездларында КПСС Үзәк Комитеты әгъзасы, күп тапкырлар СССР, РСФСР, ТАССР Югары Советлары депутаты итеп сайлана.

Аның хезмәте өч Ленин ордены, Октябрь революциясе, Халыклар дуслыгы, «Почёт Билгесе» орденнары, медальләр белән билгеләнә.

15 ел буе Татарстан партия оешмасында эшләү чорында ул бу республиканың үсеше өчен гаять зур көч куя. Бу чорда бик күп сәнәгать предприятиеләре төзелә, авыл хуҗалыгы бөлгенлектән чыга башлый. Республиканың нефть индустриясенә нигез салына.

Фән, әдәбият, сәнгать, мәгариф, мәдәниятне үстерү юнәлешендә зур тырышлык салына.

Зиннәт Ибәт улы 1988 елның 31 маенда вафат була.

Инде кырык еллап Татарстан АССРның җитәкче вазифаларында булган абруйлы якташыбыз Салихҗан Гыйлемхан улы Батыевның тормыш юлына күз салыйк. Ул 1911 елның 24 ноябрендә Башкортстанның Яңа Дөмәй авылында туган. Бу авыл заманында зур гына булган. Әйтик, 1917 елда Яңа Дөмәйдә 102 хуҗалык булып, аларда 571 кеше яшәгән. Революциядән соң авыл ни сәбәптәндер бетүгә бара. 1970 елларда соңгы йортлары да сүтелә.

Салихҗан үз авылларында башлангыч мәктәптә укый. Урысча өйрәнү максатында, Калиновка дигән авыл мәктәбендә дә белем ала. Икенче баскыч, ягъни җидееллык мәктәптә уку өчен Чакмагышка килә. Ул чагында икенче баскыч мәктәпне тәмамлаган кеше урта белемле саналган.

Безнең якларда икенче баскыч мәктәп иң элек Иске Калмаш авылында оешкан була. 1924 елда, волость үзәге бу авылдан Чакмагышка күчкәч, мәктәпне дә күчерергә уйлыйлар. Чакмагышта Салихҗанга яшәү өчен фатир кирәк була. Ул чагында хәзерге мәктәп интернатлары булмый, әлбәттә. Баланы теләсә кемгә фатирга кертергә дә ярамый. Дәрестән соңгы вакыты да файдага узарга тиеш. Гыйлемхан ага, бигрәк тә аның җәмәгате Хансафа, заманының алдынгы карашлы кешеләре була. Алар барлык балаларын да бик нык грамоталы, булдыклы, киң карашлы кешеләр итеп үстерергә тели. Уллары Чакмагышның иң абруйлы кешесендә фатирда торырга тиеш дип уйлый алар. Шундый кешеләрнең берсе борынгы морзалар нәселеннән чыккан Әсма апа Баембитова була. Аның бабалары ХIХ гасыр урталарында Пенза якларыннан күчеп килгән. Әтисе Сәетгәрәй заманында почта атларын тоткан. Бу татар гаиләсендә һәрчак тормыш кайнап торган. Тирә-яктагы иң абруйлы кешеләр белән аралашканнар.

Әсманың абыйсы Хәниф авыл активларының берсе була. Чакмагышта партия ячейкасы секретаре итеп сайлана. 1920 елда «Сәнәк сугышы» дип аталган крестьяннар фетнәсе вакытында ерткычларча үтерелә. Коммунист атасы дип Сәетгәрәйне һәм аның хатынын да каты кыйныйлар. Шул вакыйгалардан соң нык чирләп, алар якты дөнья белән хушлашалар.

Әсма яшьтән үк актив була. Чакмагышта совет власте урнаштыруда катнаша. Авыл Советы әгъзасы итеп сайлана. Озак еллар Кулланучылар җәмгыяте системасында эшли. Башкортстан һәм СССР хатын-кызлар съездларына делегат булып бара.

Ул бик тә туган җанлы кеше була. 1920 еллар башында кияүгә чыга. Ачлык еллары башлангач, туганнарын үлемнән коткарып калу өчен, иреннән аерылып кайта. Гомерен яшь буынны тәрбияләүгә, үстерүгә багышлый.

Салихҗан берничә ел менә шундый гаҗәеп эшлекле апаның өендә яши. Биредә ул ике мәктәп үтә. Беренчесе – җидееллык белем мәктәбе, икенчесе – тормыш мәктәбе. Әсма апасының мәктәбе аңа тормыш юлында очраган төрле проблемаларны һәрчак уңышлы хәл итәргә ярдәм итә. «Уку белән бергә җәмәгать эшләрендә катнаш. Кешеләр белән эшләргә өйрән», – дип, бик еш кабатлый аңа Әсма апасы.

Җидееллык мәктәп тәмамлагач, Салихҗан техникумда укый. Хезмәт юлын 1930 елда ВЛКСМның Бакалы райкомы пропагандисты булып башлый. 1931 елда Казан финанс-икътисад институтына укырга керә. Иң актив комсомолларның берсе була. 1932 елда ВКП(б) сафларына кабул ителә.

1933 елда Татарстанның Акташ МТСы политбүлеге башлыгының комсомол буенча ярдәмчесе итеп тәгаенләнә. 1935 елда ВЛКСМның Арча райкомы беренче секретаре итеп сайлана. 1936 елда комсомолның Татарстан өлкә комитетында бүлек мөдире итеп тәгаенләнә. 1937–1939 елларда Казан химия-технология институтының рабфак укытучысы, аннары КПСС өлкә комитеты лекторы булып эшли (1939–1941).

1941 елда Татарстан АССР Җир эшләре халык комиссариатының политсектор башлыгы урынбасары, 1943 елда ТАССР Халык комиссарлары советы рәисе урынбасары итеп тәгаенләнә.

1947–1950 елларда Салих Гыйлемхан улы ВКП(б) Үзәк Комитеты каршындагы Югары партия мәктәбендә укый. Аны тәмамлагач, берничә ай ВКП(б) Үзәк Комитеты аппаратында эшли.

1951 елда ул КПССның Татарстан өлкә комитеты секретаре итеп сайлана. 1957 елдан алып икенче секретарь вазифасын башкара.

1960 елның сентябреннән 1983 елда пенсиягә киткәнче Татарстан АССР Югары Советы Президиумы рәисе булып эшли. Ул КПССның XXI–XXV съездлары делегаты, ТАССР Югары Советы депутаты, КПСС Үзәк Комитеты ревкомиссиясе әгъзасы, КПССның Татарстан өлкә комитеты бюросы әгъзасы итеп сайлана.

Октябрь революциясе, өч Хезмәт Кызыл Байрагы, Халыклар дуслыгы, «Почёт Билгесе» орденнары белән бүләкләнә.

Салихҗан ага яшьрәк чакта туган якларына еш кайтып йөрсә дә, еллар үткән саен, мондый мөмкинлекләр азая. Ә менә Әсма апага күчтәнәчләре бик еш килә иде. Посылка белән дә, кешеләр артыннан да җибәрде.

Чакмагышлар Казанга аның янына хуҗалык мәсьәләләре буенча еш бардылар. Әйтик, 70 нче елларда борчак чәчүлекләре арттырылды. Ә менә аны җыеп алу техникасы, төгәлрәк әйтсәк, ургычлар җитми иде. ЖБА-3,5 маркалы шул ургычларны Татарстаннан кайтара башладылар. Ленин исемендәге колхозның атаклы рәисе, Салихҗанның Калиновка мәктәбе буенча сабакташы Иван Князев, Казанга барып, Батыевны күреп, ничәдер данә шул ургычны алу бәхетенә беренчеләрдән булып ирешкән иде. Аның артыннан башка берничә колхоз рәисе дә Казанга юл алды. Һәм, әлбәттә, буш кул белән кайтмадылар.

Чакмагыш район газетасы хезмәткәре, танылган журналист Хаккый Фәттахов та берчак Казанга барып чыккан. Ул 1971 елның мартында «Игенче» газетасында «Тәртипкә сала торган йорт» исемле мәкаләсен бастырды. Хаккый дустымның бу язмасыннан өзекләр бирү дә урынлы булыр дип уйлыйм.

«Казанга килгәннең икенче көнендә үк, кыенсыныбрак булса да, аның янына киттек. Сентябрьнең соңгы көннәре. Шулай да кояш җәйгечә, матур елмая. Казан диңгезе ягыннан төшкән алтынсыман нурлар Сөембикә манарасында, Спас башнясында уйный. Мәскәүдәге кебек Кремль сәгате иртәнге 9 ны суга. Кремльгә керердән алда сине патриот-шагыйрь Муса Җәлилнең мәһабәт һәйкәл комплексы каршы ала. Үлемсез җырлары, искиткеч батырлыклары белән бөтен халыкның мәхәббәтен яулаган шагыйрь яныннан тыныч күңел белән генә үтәрмен димә. Гранит ташларга очып баручы кошлар рәсеме уелган. Ирек һәм азатлык җырчысы иде бит шагыйрь. Шуның символы бу. «Яшәү хозурлыгы хөрлектә, гомер озынлыгы ирлектә»; «Җырлап үттем данлы көрәш кырын, җырлап килдем тормыш языма»; «Гомерем минем моңлы бер җыр иде, үлемем дә яңгырар җыр булып» дигән үлемсез сүзләрен дә шушы ташлардан укып була.

Бакчада чәчкә орлыклары җыеп йөрүче апа белән сөйләшәбез. Шушында ун елдан артык матур-матур чәчәкләр үстерүче Гөлсем исемле бик ачык апа икән:

– Салих янына килдем, дисеңме әле? – дип башлады ул үзенең сүзен, – бик әйбәтләр бит алар, дөреслекне югалткан кайбер кешеләр шушында киләләр инде, тәртипкә сала торган йорт бит бу.

Чакмагыш сүзен ишеткәч, Салих агайның болай да мөлаем йөзе яктырып, кара күзләре очкынланып киткәндәй булды. Ни әйтсәң дә, туган як бит. Шушы якларда аның балалык, яшьлек еллары күмелеп калган, шул ук Чакмагыш мәктәбе белем биргән, тормышка юл күрсәткән. Салихҗан агай үзе әйткәнчә, аның беренче «Казаны» Чакмагышта кайнаган, җәмәгать эшләренә шунда күнеккән.

– Чакмагыш ягы – Туган илгә бик күп интеллигенция кадрлары, галимнәр, язучылар биргән як бит ул.