Ракыя ханым блокнотларны ахирәтләре белән елый-елый укый. Аннары ул аларны Татарстан Язучылар союзына тапшыра.

Нигъмәт Казанга килгәч, очраклы рәвештә урамда Әмир Үтәшев белән очраша. Ул Җәлилнең дәфтәрләрен тапшыру өчен килүен әйтә. Әмир Уфага үз әйберләрен алырга бара. Казанга кайткач, Нигъмәтнең кулга алынганлыгын белә.

Нигъмәт Терегулов блокнотларны Алишның гомер юлдашы Ракыя Тюльпановага түгел, ә ТАССР Язучылар союзына, аның рәисе Әхмәт Ерикәйгә биргән дигән версия дә бар. Кайбер авторлар шулай дип язып та чыгалар. Әмма Рафаэль Мостафин күп эзләнүләрдән соң, Ракыя ханым ахирәтенең көндәлеген табып, анда язылганнар нигезендә бу фикернең дөрес түгеллеген исбат итә.

Нәкъ шул вакытта Үтәшев Франциядән үзенең Каршылык хәрәкәтендә катнашуы турында документ ала. Шул язу белән ул Дәүләт иминлеге органнарына бара. Аны күрсәтеп, үзенең дә, дусты Нигъмәт Терегуловның да намуслы исемен якларга тели. Әмма КГБчылар аңардан сорау алалар һәм, Терегуловка суд вакытында шаһит булып чыгыш ясарсың дип, үзләрендә калдыралар. Баксаң, бу вакытта Терегуловны күптән утыртканнар, Үтәшевнең үзен хөкем итәргә җыеналар икән.

Шулай итеп, Әмирне, 1948 елда 25 елга хөкем итеп, сөргенгә озаталар. Аңа, сигез ел совет сөргенендә булып, исән кайту, 1996 елга кадәр, яңадан кырык ел якты дөньяда яшәү бәхете насыйп була. (Аның биографиясе «Башкортстан җәлилчеләре» бүлегендә бирелде.)

Ә Нигъмәт Терегулов 1947 елда сөргендә атып үтерелә. Муса Җәлилнең дәфтәрен алып кайтканы һәм Язучылар союзына тапшырганы өчен, ул үзенең гомере белән түли. Менә нинди каһәрле заман!

Шунысын да әйтик: Нигъмәт Терегулов Абдулла Алиш гаиләсенә ике блокнот тапшыра. Берсе – Җәлилнең беренче «Моабит дәфтәре», икенчесе Алишның шигырьләре күчереп язылган блокнот була. Үкенечкә каршы, Абдулла Алишның шигырьләре язылган дәфтәрнең оригиналы Туган илгә кайтмый.

Сугыш беткәч, Габбас Шәрипов та безнең илгә кайта һәм, кулга алынып, сөргенгә җибәрелә. Ул Мусаның дәфтәрен төрмәдән алып чыгуы турында үзен тикшерү вакытында беркемгә дә әйтми. Хәтта 1968 елда Рафаэль Мостафин аның янына Волгоград өлкәсе Красноармеейский районы Киров исемендәге совхозга баргач та, берни дә сөйләми. Хәзер инде Җәлил турында бөтен дөнья шаулый башлагач, моның исенә төшкән, данга күмеләсе килгән дип сөйләүләрдән кыенсына. Кыскасы, һаман зур тыйнаклык күрсәтә.

Әмма Рафаэль Мостафинның тырышлыгы, төрле дәлилләр белән исбат итүе нәтиҗәсендә генә, ул үзенең шушы батырлыгын танырга мәҗбүр була.

Габбас Шәрипов төрмәдән алып чыккан, Әмир Үтәшев белән Нигъмәт Терегулов Туган илгә алып кайткан блокнот тарихка беренче «Моабит дәфтәре» дип кереп калды.

9,5х7,5 см зурлыгындагы 128 биттән торган бу китапчык кулдан гына ясалган, гарәп хәрефләре белән язылган. Анда 63 шигырь кергән. Дәфтәрнең беренче титул битендә 1943 саны, немец телендә «Немецча-төрекчә сүзлек һәм шигырьләр китабы», гарәп хәрефләре белән «Муса Җәлил, шигырьләр һәм лөгать. 1943–1944» дип язылган.

Дәфтәрнең тышкы ягында ниндидер сүзләр карандаш белән сызылган, аны зурайткыч пыяла белән карагач, Габбас Шәрипов исемен шәйләргә мөмкин. Күрәсең, Җәлил дәфтәрен төрмәдән кем алып чыгасын белгәндер дип фараз итәргә була.

Муса Җәлилнең икенче дәфтәре кайту тарихы да бик озын. Аны Җәлил белән бер камерада утырган Бельгия кешесе Андре Тиммерманс алып чыга. Сугыш алдыннан, ул суд башкаручылары конторасында хезмәткәр, ягъни клерк була. Гитлер гаскәрләре бу илгә басып кергәч, бәйсезлек фронтына языла. Яшерен эш буенча иптәшләре аңа фашистлар белән хезмәттәшлек иткән кешеләрнең исемлеген төзергә кушалар. Тиммерманс һәрбер хыянәтчегә аерым карточка төзи, фотосын тапса, анысын да ябыштырып куя. Провокатор доносы буенча, 1942 елда аны кулга алалар. Башта Брюссель төрмәсендә тоталар, аннары Берлинның Моабит төрмәсенә күчерәләр. Ике елдан артык вакыт гомере төрмәләрдә үтә. Шул исәптән берничә ай Муса Җәлил белән бер камерада тотыла.

Аңа да үлем җәзасы яный. Әмма тикшерүчеләр аның яшерен оешма белән бәйләнешен исбат итә алмыйлар. Шуңа күрә ул җиңел җәза белән котыла. Аны биш елга каторга эшләренә хөкем итәләр.

Тәүдә Муса Җәлил аңа шикләнеп карый, бәлки, сатлык җандыр дип уйлый. Бераздан Бельгия кешесенең эчкерсез гади хезмәт кешесе икәнен аңлый. Бу патриотны яратып, аңа шигырен дә багышлый.

Мусаларны Дрезден шәһәренә судка алып барырга ике атналап вакыт калганда, Җәлил Андрега үзенең шигырьләр блокнотын бирә. Исән калса, сугыштан соң кайсы гына илдә булса да, дәфтәрне Совет консуллыгына бирергә киңәш итә.

Аннары Андрены Моабиттан Шпандау төрмәсенә күчерәләр. Ул дәфтәрне кием арасына яшерә.

Биш елга каторгага хөкем ителгәч, шунда китәр алдыннан, ул, кагыйдә буенча, барлык артык әйберләрен дә гаиләсенә җибәрергә тиеш була. Ул, әйберләрен җыеп, төрмә конторасына бара. Немецлар әйбер исемлеген төзегәндә, Җәлил дәфтәрен һәм аның янындагы догалыкны күреп, боларның ни булуын сорыйлар. «Бу минем көндәлек», – дип җавап бирә Андре.

Немецлар ашыгычлык белән Җәлил дәфтәрендәге язуларның немец яисә французча түгел, ә бөтенләй чит телдә булуына игътибар итмиләр.

Дәфтәр, догалык һәм вак-төякләр Андреның әнисенә җибәрелә. Концлагерьга килгәч, ул әнисенә, бу әйберләрне, аеруча язуларны күз карасыдай сакларга кушып, хат яза.

Сөргеннән кайткач, шул ачыклана: догалык югалган, ә менә дәфтәр исән калган.

Андре бу чорда озак авырый, шуңа күрә дәфтәрне, аның үтенече буенча Брюссельгә барып, Совет илчелегенә бер иптәше тапшыра.

1947 елда Брюссельдәге Совет консуллыгы Казанга Мусаның икенче дәфтәрен җибәрә. Хатны тапшырган кеше үзе турында берни дә әйтми. Бирегә бары тик дусты Андре Тиммермансның соравын үтәп килүе турында сөйли.

Җәлилнең шигырьләре матбугатта басылып чыгып, аның исеме дөнья буйлап шаулый, тормыш, иҗат һәм көрәш юлын ныклап тикшерә башлагач, Андре Тиммерманс та эзләп табыла. Беренче булып 1955 елның җәендә аны эзләү эшенә ГДРда чыга торган «Пресса Советского Союза» журналының редакторы, публицист һәм тәрҗемәче Леон Небенцаль керешә. Бельгиядә Каршылык хәрәкәте көрәшчеләре федерациясе аша эш итеп, Моабит төрмәсе тоткыны Андре Тиммермансның Терлемон дигән җирдә яшәвен ачыклый.

1956 елның сентябрендә совет язучысы Константин Симонов Бельгия шәһәре Кноккеда поэзия фестивалендә катнаша. Конференциядән соң ул Бельгия шагыйре Роже Бодарга Андре Тиммермансны табу турындагы үтенечен белдерә. Ике көннән аңа Андреның адресын бирәләр. К. Симонов аның янына барып, Җәлил блокнотын ничек алып чыгуы турында җентекләп сораша. (Бу турыда китабыбызның VII бүлегендә тулырак сөйләнә.)

Икенче Моабит дәфтәре шулай ук кулдан, калын булмаган соры кәгазьдән эшләнгән. Ул 10,7х7,5 сантимер зурлыгында, тышы – соры тупас кәгазьдән. Анда латин хәрефләре белән илле шигырь язылган.

Беренче биттә шагыйрьнең Мәскәүдәге адресы күрсәтелгән: «Жена Сейфуллина Нина Константиновна (Амина). г. Москва, Столешников пер. д.11, кв. 1». Аннары шул ук латин хәрефләре белән татарча түбәндәге сүзләр язылган: «Бу төптә 33 шигырь. Әсирлектә һәм тоткынлыкта 1942, IX – 1943, XI арасында язганнарым – 125 шигырь һәм поэма. Ләкин кая языйм? – Үзем белән бергә үләләр. М. Җәлил».

Дәфтәр 1943 елның 26 ноябрендә язылган «Җырларым» шигыре белән башлана, «Назлы сөяркә» дигән шигырь белән тәмамлана. Бу шигырьдән соң урыс хәрефләре белән: «Муса Джалиль из Москвы. Осуждённый к смерти за политику в тюрьме. г. Берлин», – дип язылган.

Җәлил бу дәфтәрдә 33 шигырь дип язса да, асылда, илле шигыре Туган илгә кайта. Күрәсең, аңа тагын да берничә бит кәгазь табу насыйп булган һәм ул китапчыгына шуларны өстәгән. Аларга янә 17 шигырь язган.

Дәфтәрнең ахырында «Яңа ел теләкләре» дигән шигыре Андре Тиммерманска багышлана. 1944 елның 1 гыйнварында язылган бу шигырьдән күренүенчә, ул бельгияле дустын нык хөрмәт иткән.

Бельгия патриоты, Муса Җәлилнең шигырьләрен төрмәдән алып чыгуы өчен, СССРның «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнә. Ул Татарстан Республикасы җитәкчелеге чакыруы буенча ике мәртәбә – 1957, 1966 елларда безнең илдә була.

Бер килүендә Казанда Муса Җәлил турында спектакль күрсәтәләр. Андре Тиммерманс образын уйнаган артист нык борчыла. Тиммерманстан ул образның ничек ачылуын, ошау-ошамавын сорый. Андре шаян тонда: «Минем ничеклегемне күреп торасыз инде, ә менә Муса төрмәдә сәхнәдәге ертык киемнән түгел иде. Ул үлемне дә ак күлмәктән, галстук, костюмнан каршылады», – дип әйтеп куя.

Шулай итеп, Туган илгә Муса Җәлилнең беренче дәфтәрендә – 63, икенчесендә 50 шигыре кайта. Барлыгы 113 шигырь килеп чыга. 20 шигыре икенче дәфтәрдә кабат язылган. Аларны чигерсәк, 93 шигырь килеп чыга. Болардан тыш, ике парчасы да бар. Шуларны да бер шигырьгә исәпләп, күрәсең, кайбер китапларда 94 шигыре кайтуы турында языла.

Әлбәттә, болар безнең илгә килеп җиткәннәре, фронтта, әсирлектә ул тагын да күп шигырьләр язган. Үкенечкә каршы, алар югалган. Безнең илгә кайтып, дәүләт иминлеге органнарына тапшырылгач та югалган блокнотлар, аерым шигырьләр бар. Мусаның көрәштәшләре Рушат Хисаметдинов, Гарәф Фәхретдинов, Фәрит Солтанбәков һәм башкалар әсирлектә аның шигырьләрен ятлаган булган. Туган илгә кайткач, алар бу шигырьләрне кәгазьгә төшергәннәр.

Дөрес, бу шигырьләр, чынлап та, Җәлилнекеме, юкмы дигән тикшеренүләр озак елларга сузыла. Чөнки әсирлектә Мусадан тыш та шагыйрьләр булган. Алар да бик матур шигырьләр язып, дусларына, танышларына биргәннәр.

Җәлилнең дәфтәрләре 1946 һәм 1947 елларда Туган илгә кайта. Яңадан алты елдан соң гына «Моабит дәфтәрләре»нә кергән шигырьләренең бер шәлкемен матбугатта беренче тапкыр бастырып чыгаралар. Патриот-шагыйрьнең даны бөтен илгә, аннары бөтен дөньяга тарала.

1956 елда Муса Җәлилнең тууына 50 ел тулу көннәрендә Җәлил дәфтәрләре Татарстан АССР Дәүләт музеена мәңге саклау өчен тапшырыла. Аңарчы алар, озын юл үтеп, кулдан-кулга йөри торгач, шактый таушала, карандаш белән язылган урыннары беркадәр җуела.

Дәфтәрләргә ремонт-реставрация кирәк булгач, Мәскәүгә В. И. Ленин исемендәге Үзәк китапханәгә мөрәҗәгать итәләр. Анда белгечләр текстларны баштагы хәлләренә китерәләр. Ике дәфтәр дә 1975 елда музейга кире кайтарыла. Һәр елны 15 февральдә бу дәфтәрләр, халыкка күрсәтү өчен, музей залына чыгарыла. Ә калган көннәрдә карау өчен, стендка дәфтәрнең төгәл копиясе куела.