10. ӘХӘТ АТНАШЕВ

Әхәт Мәхмүт улы Атнашев 1917 елның 12 декабрендә Төньяк Казахстанның Петропавловск шәһәрендә туган (немецлар төзегән карточкада Аднашев, 1918 елда туган дип язылган).

Әтисе чыгышы белән Татарстанның Мамадыш өязенең Өскебаш авылыннан була. Алар революциягә кадәр үк Петропавловск шәһәренә күчеп киләләр.

Әтисе Мәхмүт ике мәртәбә өйләнә. Беренче хатыны, Әхәтнең әнисе Маһитап (кыскартып Майтап дип йөрткәннәр), улына 3 яшь тулганда вафат була. Икенче хатыны Өммикамал әйбәт кеше булып чыга. Ул ятимнәрне какмый-сукмый, яхшылап тәрбияләп үстерә. Әхәт таза, төз гәүдәле, шактый озын буйлы кеше була. Аны барысы да ярата. Бәләкәй чагында ул үзе әкиятләр уйлап чыгарып сөйли торган була.

1929 елга кадәр Петропавловскиның башлангыч татар мәктәбендә, укытучы әнисе классында белем ала. Аннары Атнашевлар гаиләсе шул өлкәдәге Степняк шәһәренә күчә. Биредә Әхәт урыс мәктәбенең сигез классын тәмамлый. Әтисе гомер буена «Каззолото» трестында баш кассир булып эшли. Әхәт тә шул юлдан китәргә уйлый һәм бухгалтерлар курсын тәмамлый, «Золотоснаб» оешмасына эшкә урнаша.

1938 елның сентябрендә аны хәрби хезмәткә алалар. Часть җитәкчелеге аны кече командирлар курсына укырга җибәрә. Укуын тәмамлагач, пулемёт расчёты командиры итеп тәгаенлиләр. Көнбатыш Украинаны һәм Бессарабияне СССРга кушу хәрби операцияләрендә катнаша.

Соңыннан Львовта хезмәт итә. Хатларына караганда, хәрби хезмәтне уңышлы үти, булдыклы солдат һәм командир була. Тырышлыгы өчен күп мәртәбәләр Рәхмәт ала. Аның турында Армия газетасы мактап яза, фоторәсемен дә урнаштыра.

Сугышның беренче көннәрендә үк ул ут эченә керә, күп көннәр чигенү ачыларын татый. Әти-әниләренә патриотик рухтагы хатлар яза. Үзен полкның комсомол бюросы җаваплы секретаре итеп сайлаулары турында хәбәр итә.

Соңгы хаты 1942 елның 27 маенда язылган була. Хат булмагач, әти-әниләре улы хезмәт иткән частька язып җибәрәләр. Хатка Әхәтнең дусты җавап бирә: «Ул 1942 елның июлендә Смоленск янында регуляр гаскәрләр белән кушылу өчен барган каты сугыш вакытында һәлак булды. Моны миңа безнең полк политругы әйтте. Ул геройларча сугышты», – диелгән була бу хатта.

Бер ай чамасы вакыт үткәч, фронттан аларга тагын бер хәбәр килә. Анда Атнашев Әхәт Мәхмүт улының 1942 елның 11 августында Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләнүе әйтелә.

Бу хаттан соң әти-әниләренең өметләре янә ялгана. Алар хәрби частька хат язалар. Фронттан: «Улыгыз, хәрби антына тугры калып, Совет иле өчен барган сугышларда фронтта ныклык һәм геройлык күрсәтеп, 1942 елның август аенда хәбәрсез югалды», – дигән җавап килә.

Сугыштан соң Атнашевлар тагын бер тапкыр уллары Әхәтне эзләтеп карыйлар. Оборона министрлыгыннан кыска гына язу килә: «Һәлак булганнар, ярадан үлгәннәр, хәбәрсез югалганнар исемлегендә Әхәт Атнашевның исеме юк».

25 елдан соң гына аның сугыш һәм көрәш юлы төгәл ачыклана. Ул генерал П. А. Беловның 2 нче кавалерия корпусында, 1 нче дивизиянең 3 нче кавалерия полкында комсорг вазифасын үтәгән, Мәскәү янында барган каты сугышларда катнашып, зур батырлыклар күрсәткән. 1942 елның 22 июнендә, яраланып, фашистлар кулына әсирлеккә эләккән.

Аның кайсы лагерьларда булуы, легионга ничек эләгүе, яшерен оешма эшендә ничек катнашуы ачыкланмаган. Легионда бергә булган танышы сөйләве буенча гына, аның легиондагы хәрби хезмәте беркадәр ачыклана.

1943 елның июнендә аны 827 нче батальонның дүртенче ротасы составында Көнбатыш Украинага атаклы Ковпакның партизан армиясенә каршы җибәрәләр. Юлда барганда, алар партизаннар ягына чыгу турында фикер алышалар, планнар коралар. Станислав шәһәренә килеп җиткәч, аларны вокзалдан казармаларга алып киләләр. Бу шәһәрдә берничә көн торгач, аларны эшелонга төяп, Львовка алып китәләр. Бу шәһәргә җитәргә ун чакрым кала алар баш күтәрергә, немец командирларын кырып бетерергә, партизаннар ягына чыгарга уйлыйлар. Әмма юлда көтелмәгән хәл була, немец солдатлары, вагон ишекләрен өстән бикләп, эшелонны Львовка түгел, ә Германия ягына алып китәләр. Юлда Әхәт Атнашевны һәм тагын берничә кешене кулга алалар, легиончыларны штраф лагерена җибәрәләр. Башкача Әхәт турында берни дә билгеле түгел.

Ул унынчы булып 12 сәгать 33 минутта җәзалап үтерелә.

11. СӘЛИМ БОХАРОВ

Галләнур Мостафа улы Бохараев (Сәлим Бохаров) 1916 елның 15 ноябрендә Миякә районы Кыргыз-Миякә авылында туган (немецлар тутырган анкетада 1915 елның 15 июнендә туган дип язылган). Яшерен оешмачыларны җәзалап үтерү турында Берлинда табылган унбер карточка арасында моңарчы билгеле булмаган Сәлим Бохаровның таныклыгы килеп чыга. Рафаэль Мостафинга, бу шәхесне ачыклау өчен, бик озак вакытлар эзләнергә туры килә. Ул сугышка кадәр Башкортстанның Миякә районы Кыргыз-Миякә авылында Галләнур Мостафа улы Бохараев дигән кешенең яшәгәнлеген ачыклый. Әмма аның анкета мәгълүматлары белән Сәлим Бохаровныкы арасында аермалар күзәтелә. Язучы фикеренчә, таныклыкта исем-фамилия алыштырулар, анкета тутырганда, дөреслеккә туры килмәгән сүзләр язулар еш очрый. Галләнур да әти-әнисенең дөрес исемен әйтмичә, туганнары, якыннары исемен яздырган. Аның кечкенәдән бергә уйнап үскән Сәлим исемле бик якын дусты булган. Әсирлектә әнә шуның исемен алгандыр дип фараз ителә.

Алар гаиләсендә дүрт малай, бер кыз үсә. Галләнур аз сүзле, тыйнак була. Әмма кирәк чакта үзен яклый да белә. Ул туган авылында җиде класс тәмамлый. Уфага китеп, төзелешләрдә төрле эшләр башкара.

1937 елның декабрендә Башкортстан Дәүләт банкының республика конторасы аны финанс курсларына укырга җибәрә. 1938 елның августында курсларны тәмамлап, Кыргыз-Миякәгә кайта һәм район Дәүләт банкында бухгалтер булып эшли башлый.

Сугышка кадәр ул Мария Куч исемле кызга өйләнә. Сугыш бетеп, Галләнур туган якларына кайтмагач, ул икенче кешегә кияүгә чыгып, бу яклардан бөтенләйгә киткән булса кирәк. Немецлар анкетасында да «Мәрхүм Мария Бохаровага өйләнгән. Кыз чактагы фамилиясе Качу» (фамилиядәге төрлелек анкетада фамилия язганда хата китү ихтималы белән аңлатыла. – Х. Б.) дигән язулар була. Язучы Рафаэль Мостафинга анкетадагы менә шушы язу Галләнур Бохараевны эзләп табарга мөмкинлек бирә дә инде.

1940 елның 10 июнендә Галләнур Миякә хәрби комиссариаты тарафыннан Кызыл Армия сафларына алына. Башта Алкин лагеренда, соңыннан Троицк шәһәре тирәсендә хезмәт итә. Башта рядовой кызылармияче була, аннары полк мәктәбен тәмамлагач, өлкән сержант званиесе бирәләр. Артиллериядә хезмәт иткәндә, аны орудие расчёты командиры итеп билгелиләр.

Сугыш башланыр алдыннан, ул Латвиянең Двинск (хәзер Даугавпилс) шәһәре тирәсендә хезмәт иткән. Туганнарына 1941 елның 17 июнендә язылган соңгы хаты килә.

Ул, әсир төшеп, концлагерьда булганнан соң, «Идел-Урал» легионына китерелә. Трофейга алынган немец документларында күренгәнчә, Сәлим Бохаров 827 нче батальонның дүртенче ротасында взвод командиры булып хезмәт иткән. Димәк, 3 нче батальонның яшерен оешмасында Әхәт Атнашев белән бергә булганнардыр дигән фикер туа.

1943 елның июнендә 827 нче батальонны Карпат тауларына, С. А. Ковпакның партизан армиясенә каршы җибәрәләр. Бу төбәктәге партизаннарны юк итү өчен, фашистлар зур көч туплыйлар.

Немецлар, 825 нче батальон тулысынча Белоруссия партизаннары ягына чыккач, легиончыларга шикләнеп карыйлар. Һәм 827 нче батальонның роталарын бүлгәләп, немец частьлары белән аралаштырып урнаштыралар. Әмма аларның совет кешеләрен фашистларга хезмәт иттерү нияте барыбер тормышка ашмый. Батальондагы легиончыларның бик күпләре партизаннар ягына качып бетә. Бу эштә яшерен оешманың роле зур була. Яшерен оешма әгъзалары Габбас Кадермәев белән Габбас Шәрипов листовкалар тарата. Соңыннан фашистлар Габбас Шәриповны кулга ала, әмма дәлилләре булмаганлыктан, төрмәдән чыгарырга карар итәләр.

Провокаторлар ярдәмендә, мөгаен, батальондагы яшерен оешманың составы ачыклана һәм Әхәт Атнашев белән Сәлим Бохаров, кулга алынып, Берлинга озатыла. Аларны башка җәлилчеләр белән бергә хөкем итәләр һәм җәзалап үтерәләр.

Галләнур Бохараев (Сәлим Бохаров) иң соңгы – унберенче кеше булып 12 сәгать 36 минутта якты дөнья белән мәңгелеккә хушлаша.

ҖӘЛИЛНЕҢ «МОАБИТ ДӘФТӘРЛӘРЕ»

2007 елның 15 феврале иде. Иртә белән Татарстан радиосы һәм телевидениесе, көн яңалыклары турында сөйләгәндә, «Бүген патриот-шагыйрь Муса Җәлилнең тууына 101 ел тула. Шул уңай белән аның һәйкәленә чәчәк салу оештырылачак, Татарстан Дәүләт музеенда Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» күрсәтеләчәк, шагыйрьнең музей-фатирында язучыларның очрашуы үтәчәк» дигән хәбәр җиткерде.

Иртән сәгать 11 дә Казан Кремле янындагы һәйкәл тирәсенә Татарстанның күренекле әдипләре, фән, сәнгать эшлеклеләре, журналистлар, туган тел һәм әдәбият укытучылары, Җәлил тормышы, көрәше, иҗаты белән кызыксынучылар җыелды.

Кыска гына митинг булды. Татарстан Язучылар союзы рәисе Мәхмүт Мирза һәм башка әдипләр сөйли. Җәлил һәйкәленә һәм аның белән бергә җәзалап үтерелгән ун патриот барельефына чәчәкләр – кызыл канәферләр салына.

Аннары бу тантанага җыелган халык Татарстанның Дәүләт музеена үтә. Биредә Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләренә багышланган зур күргәзмә оештырылган иде.

«Моабит дәфтәрләре» хәзер музейның иң кадерле экспонатларын саклау бүлегендә тора икән. Елга бер мәртәбә шагыйрьнең туган көнендә – 15 февральдә – аны халыкка күрсәтү оештырыла. Бу йола быел да зур тантана белән үтте.

Музей залында тантаналы да, моңсу да музыка яңгырый. Казан танк училищесы курсантлары зал, коридорлар, баскычлар буйлап хөрмәт каравылына баса. Татарстан Язучылар союзы вәкилләре, иң кадерле истәлекне – пыялалы кечкенә стенд эченә куелган «Моабит дәфтәрләре»н алып, күргәзмә урнашкан урынга юнәлә. Быел бу дәфтәрләрне күтәреп бару миссиясе Муса Җәлил исемендәге әдәби премия лауреаты шагыйрь Ркаил Зәйдуллага тапшырылган.

Дәфтәр кызыл тукыма белән уратып алынган махсус постаментка куела. Училище курсантлары аның ике ягында хөрмәт каравылында тора. Язучылар Рафаэль Мостафин, Айдар Хәлим, Ркаил Зәйдулла, Ренат Харис һәм башкалар Муса Җәлил, аның көрәш юлы, үлемсез иҗаты турында сөйлиләр.

Бирегә килгән халык зур кызыксыну белән «Моабит дәфтәрләре»н карый. Кәгазь битенең дүрттән бере зурлыгында, кулдан эшләнгән дәфтәрчекләр, күпме юллар үтеп, Казанга кайта һәм татар халкының иң кадерле истәлегенә әйләнә.

Бу көнне төштән соң Муса Җәлилнең музей-фатирында да әдәби чара үтте. Бирегә язучылар, укучы яшьләр, студентлар, Муса иҗатын хөрмәтләүче башка кешеләр килде.

Быелгы әдәби чара Мусаның иң якын дусты, аның тормыш һәм иҗатын өйрәнү буенча гаять зур эшләр башкарган Гази Кашшаф истәлегенә багышланган иде.

Музей-фатир хезмәткәрләре алып барган әдәби кичәдә язучылар, галимнәр Рафаэль Мостафин, Ренат Харис, Шаһинур Мостафин һәм башкалар катнашты.

Казан дәүләт консерваториясе профессоры Булат Галиев, скрипкада Сара Садыйкованың көйләрен башкарып, йөрәкләребезне җилкетте.

Бу кичәдә без дә, чыгыш ясап, Башкортстан халкы өчен дә Муса Җәлилнең бөек шәхес икәнен сөйләдек.

«Моабит дәфтәрләре»нең язылу, Туган илгә кайту юлы нинди булган соң?

Муса Җәлилнең шигырьләр язылган ике дәфтәренең Туган илгә кайтуын олы могҗиза дияргә кирәк.

Беренче дәфтәрне төрмәдән Габбас Хәмзә улы Шәрипов алып чыга. Ул сугышта әсирлеккә эләгә. 1942 елның декабрендә «Идел-Урал» легионына китерелә, 1943 елның июнендә 827 нче батальон составында Көнбатыш Украинага җибәрелә. Бу вакытта батальонда яшерен оешма була. Алар партизаннар белән элемтәгә керәләр, листовкалар тараталар. Шушы эштә катнашучы дип Габбас Шәриповны немецлар кулга алалар, гарнизон гауптвахтасында тотканнан соң, Львов төрмәсенә китерәләр. Бер айдан артык шунда утыргач, Германиягә Моабит төрмәсенә, бер кешелек камерага озаталар. Айлар буена сорау алулар, кыйнаулар бара.

1943–1944 елның кышында Берлинны бомбага тоту көчәя. Шул чагында әсирләрнең барысын да подвалдагы камераларга төшерәләр. Мондый чакларда һәркем үз якташын, милләттәшен эзли. Беркөнне Шәрипов шул подвалга төшкәч, «Татарлар бармы?» дигән тавыш ишетә. Сораучы Муса Җәлил булып чыга. Алар сөйләшеп китәләр. Муса аны бирешмәскә үгетли: «Без барлык гаепне үз өстебезгә алабыз. Ә сине чыгарырга тиешләр», – ди ул. Шунда Җәлил Габбас Шәриповтан шигырьләр язылган блокнотын төрмәдән алып чыгуын үтенә. Габбас риза була. Озакламый аны төрмәдән чыгаралар. Чөнки ул хезмәт иткән батальонда яшерен оешмада торучы Габбас Кадермәев исемле легиончы була. Фашистлар Габбас исеме буенча Кадермәевне түгел, бутап, күп айлар буена Шәриповны төрмәдә җәзалауга дучар итәләр. Кадермәев исә партизаннарга кача. Немецлар Габбасның гаебе юк дип табалар. Һәм ул таш капчыктан исән котыла.

Җәлил дәфтәрләрен Габбаска үз кулы белән бирми. Төрмәдә ниндидер гаепләр белән кулга алынган немецлар да була. Алар төрмә эчендә билгеле дәрәҗәдә ирекле рәвештә йөриләр, ашарга ташыйлар, бүлмәләрне җыештыралар. Теләүчеләргә газета-журналлар китерәләр. Әнә шул немецлар Габбаска бүген аны азат итәчәкләре һәм киемнәре эчендә «Ташенбух» булачагын да хәбәр итәләр. Муса, күз буяу өчен, шигырьләр дәфтәрчегенең тышына «Ташенбух», ягъни «Сүзлек» дип язган була.

Габбасны канцеляриягә чакырып, азат ителүе турында әйтәләр. Киемнәрен бирәләр. Киеменең эчлеге астында Җәлил белән Алишның блокнотлары куелган була. Төрмәдән чыккач, Габбасны яңадан легионга кайтаралар. 1944 елның мартында ул башка легиончылар белән бергә конвой астында Франциянең Ле-Пюи шәһәренә китерелә. Анда ул Башкортстан егетләре Әмир Үтәшев һәм Нигъмәт Терегулов белән таныша. Аларга Моабит төрмәсендә Муса Җәлил белән очрашуы, төрмәдән аның шигырьләре язылган блокнотны алып чыгуы турында сөйли. Алар өчәүләп Мусаның шигырьләрен укыйлар, аның белән горурланалар, башка легиончыларга да укып күрсәтәләр. Блокнот артында Муса Җәлилнең үтенече әйтелгән була: «Кем гарәп хәрефләрен белә, шул, шигырьләрне укып, төгәллек белән күчереп язсын, туган җиргә алып кайтсын һәм Язучылар союзына бирсен».

Нигъмәт Терегулов гарәп хәрефләрен яхшы белә. Ул шигырьләрне берничә блокнотка күчереп яза. Ә блокнотның оригиналын Ле-Пюида үзләре дуслашкан Барнау исемле француз гаиләсендә калдырып торалар.

Немецлар тулысынча җиңелеп, бу илдән куылгач, Әмир Үтәшев блокнотны французлар гаиләсеннән ала. 1945 елның җәендә Париждагы совет миссиясе Ә. Үтәшевкә совет әсирләреннән төзелгән 352 нче батальонны озату эшен йөкли. 1945 елның 18 августында батальон, эшелонга төялеп, Ле-Пюидан чыгып китә.

Германиянең Айзенах шәһәрендә Ә. Үтәшев батальонны совет командалыгына тапшыра. Аннары ул, шул командалык боерыгы буенча, Виттенберг шәһәренә китә. Анда совет офицерлары өчен махсус состав оеша.

Шунда ул Ле-Пюидан элегрәк чыгып киткән, әле махсус состав килгәнен көтеп торган Нигъмәт Терегуловны очрата. Икесе дә Виттенбергта шул составка утырып юлга чыгалар. Франкфурт-на-Майне шәһәренә җиткәч, эшелонга совет офицеры килә һәм Әмирне эзләвен әйтә. Әмир, әйберләрен Нигъмәткә калдырып, Мусаның дәфтәрен югалта күрмә дип искәртеп, теге офицер белән китә.

Әмирне, Франкфурт-на-Майне шәһәрендә урнашкан хәрби контрразведка («Смерш») бүлегенә китереп, Ватанга хыянәт итүдә гаепләп кулга алалар. Күп көннәр буена сорау алу, газаплаулардан Әмир Үтәшев тәмам хәлсезләнгәч, аны хәрби госпитальгә салалар. Госпиталь белән бергә ул Гродно шәһәренә китерелә. Шунда комиссия үткәреп, өенә – Татарстанның Арча районына кайтарып җибәрәләр.

Нигъмәт Терегулов Уфага кайтып яши башлый. 1946 елның язында ул, Муса Җәлил блокнотларын тапшыру өчен, Казанга килә. Блокнотларда Мусаның һәм Абдулла Алишның фатир адреслары да була. Шуңа күрә Нигъмәт патриотларның фатирларына керергә карар иткән, күрәсең. Җәлил хатыны Әминә сугыштан соң кызы Чулпан белән Мәскәүдә яши башлый. Шуңа күрә аның Казандагы фатиры бикле була. Нигъмәт 1946 елның 29 мартында, кичке сәгать 4 тирәсендә, Абдулла Алишларга кереп, блокнотларны аның тормыш иптәше Ракыя ханымга тапшыра. Бераз вакыт үткәч, Нигъмәт Татарстан Язучылар союзында, аның рәисе Әхмәт Ерикәй янында да була.