8. АБДУЛЛА БАТТАЛ

Абдулла Вазыйх улы Батталов 1916 елның 1 маенда Татарстанның Биләр (хәзерге Алексеевск) районы Олы Тигәнәле авылында туа. Алар гаиләдә биш малай, бер кыз була.

Авыл мәктәбендә җиде сыйныфны тәмамлаганнан соң, колхозда төрле эшләр башкара. Чистайга барып, аннары Донбасска китеп тә эшләп кайта.

1937 елда аны хәрби хезмәткә алалар. Армиягә ул теләп бара, чөнки абыйсы Салих Баттал очучы, авыл малайлары өчен чын герой була. Абдулла Казанда, Кремльдә хезмәт итә. Аны кече командирлар курсына билгелиләр. Ләкин көтмәгәндә бәхетсезлеккә очрый. Хәрби часть йомышы белән җигелгән ат арбасына утырып барганда, малкайлары дулап, арба ава, һәм Абдулла тәгәрмәч астында кала. Аның аягы имгәнә, хәрби хезмәткә яраксыз дип, өенә кайтарып җибәрәләр.

Туган авылында аны клуб мөдире итеп куялар. Бу аның холык-фигыленә туры килә. Ул мәдәни-агарту эшләрен бик тиз җайга сала, клубта бик еш концерт-спектакльләр куела, клуб мөдире рольләр башкаручы артист та, нәфис сүз остасы да була.

Ул әдәбият белән мавыга, күп шагыйрьләрнең шигырьләрен яттан белә. Үзе дә шигырьләр язгалый. Кайберләрен район газетасында да басалар. Сугыш алдыннан Абдулла берничә ай редакция хезмәткәре булып та эшләп ала.

1938 елда Хәдичә исемле кызга өйләнә. Аларның кызлары туа, ләкин нәни чакта ук үлә.

Бөек Ватан сугышы башлангач, ул, аягы имгәнүгә карамастан, фронтка җибәрүләренә ирешә. Аның кайда, ничек сугышканы, ничек әсирлеккә төшкәне билгеле түгел. Фашист тәмугыннан исән калган патриотларның берсе Фәрит Солтанбәков хәтерләвенчә, Абдулла 1942 елның көз айларында Демблин лагеренда була. Шул ук чорда бу лагерьга Муса Җәлилне дә китерәләр. Ул лагерьның лазаретында ятып чыга. Аягына басып йөри башлагач, Муса Абдулла Баттал белән очраша. Алар кочаклашып күрешәләр, димәк, электән үк бер-берсен белгән булалар.

Рушат Хисаметдинов белән очрашкан вакытта, ул миңа Абдулла Баттал турында түбәндәгеләрне сөйләде: «Абдулла таза гәүдәле, киң җилкәле, зур куллы кеше иде. Ул немецларга карата «төкерәм мин сезгә» дигән кыяфәттә гәүдәсен туры тотып, совет кешесе булуына горурланып йөргән кебек иде. Ул күп шигырьләрне яттан белә, аларны талантлы артистларча укый, моңлы итеп җырлый, гармунда да уйный, иң авыр хәлләрдә дә төшенкелеккә бирелми, мәзәк сөйләп, иптәшләренең дә күңелләрен күтәрә. Аны һәрчак әсирләр уратып ала, ул фашистларның җиде бабасына кадәр сүгә, аннары юри башын юләргә салып, шаркылдап көлеп җибәрер иде».

1942 елның ноябрендә Муса Җәлилне, Абдулла Батталны һәм Гайнан Кормашны башкалардан аерып, таш казаматка бикләп куялар. Әсирләр арасында коткы таратмасыннар өчен шулай эшләнгәндер, мөгаен.

Яшерен оешмачылар тактиканы үзгәртергә уйлый. Алар, легионга кереп, фашистларга хезмәт итәргә ризалык бирәләр.

Башта Муса Җәлилне Берлинга алып китәләр. Бераздан ул гади кеше киеменнән Демблинга килеп, үзе белән Г. Кормашны, А. Батталны, Ф. Солтанбәковны һәм тагын берничә әсирне алып китә. Алар, Едлинодагы легионга килеп, музыка-хор капелласында эшли башлыйлар.

А. Баттал яшерен оешмада элемтәче вазифасын үти. Иң хәтәр заданиеләр башкара.

1943 елның җәендә лагерь командалыгы Кормашка легиончылардан бер кешене, «Идел-Урал» газетасы һәм башка пропаганда материаллары алып кайту өчен, Берлинга җибәрергә куша. Шул көннәрдә Берлиннан листовкалар да алып кайтырга кирәк була. Кормаш бу эшне Батталга йөкли.

Абдулла юлга чыгар алдыннан, батальон командиры аңа ярдәмче итеп легиончы Мәхмүт Ямалетдиновны ияртә. Ямалетдинов Берлинда булганым юк, адашырмын дип, Батталга тагылып йөри. Баттал, бер арада көчкә аңардан ычкынып, Алиш белән очраша, аңа восстаниегә әзерлек турында сөйли. Берничә төргәк листовка ала. Листовкаларда гомуми восстаниегә күтәрелү турында сүз бара. Аларны баш күтәрү алдыннан таратырга тиеш булалар.

Берлиннан кайтканда сөйләшеп китәләр. Ямалетдинов, комсомолда булдым, немецларга нәфрәт белән карыйм дип, Абдулланың ышанычын яуларга тырыша. Абдулла аңа ышана һәм үзен яшерен оешмага тартырга була. Ул «Идел-Урал» газеталары арасына яшерелгән листовкаларны өстәлгә, ачык тәрәзә янына куя. Үзе күбрәк купеның ишеге янында басып тора. Вагонда тентү башланса, Ямалетдинов листовкаларны тәрәзәдән тышка ыргытырга тиеш була.

Алар хәвеф-хәтәрсез генә Едлинога кайтып җитәләр. Мәхмүт Ямалетдинов, төнлә эчен тоткан булып, барактан чыгып китә һәм немецларга листовка алып кайтуларын хәбәр итә.

Иртә белән легионда кулга алулар башлана. Рушат ага, Абдулла кулга алынгач, аны бер мәртәбә күргән. Очрашу вакытында ул миңа түбәндәгеләрне сөйләде: «1944 елның февралендә бертөркем татар әсирләрен – легиончыларны төрмәдән допроска алып бардылар. Безнең арада Г. Кормаш, А. Баттал, З. Хәсәнов һәм җырчы Әмиров бар иде. Сөйләшергә мөмкинлек булмады. Күз карашлары белән генә сөйләштек. Абдулла нык кыйналган, бетеренгән, ә үзе һаман елмая, күз кысып, безне дәртләндергән кебек иде. Бу – иптәшләрем белән соңгы очрашу булды. 27 февральдә мине һәм тагын берничә кешене, төрмәдән чыгарып, Франциягә алып киттеләр. Башкалар үлем җәзасы көтеп калды».

Аны еш кына абыйсы шагыйрь Салих Баттал белән бутыйлар. Демблин лагеренда да берчак шундый сүз тарала. Имеш, тоткынлыкта шагыйрь Салих Баттал ята. Шул чорда Берлиннан «Идел-Урал» комитеты җитәкчесе Шәфи Алмас килә. Ул, газетада эшләү өчен, иҗади сәләте булган кешеләр эзли, Абдулланы да чакырта. Ә ул: «Мин Салих Баттал түгел, ә аның энесе генә, грамотам бер дә юк бит әле», – дип җавап бирә.

Абдулла Баттал шәхси карточкасында Казанны туган урыны, апасының адресын торган җире, апасы Ләйләне әнисе, җизнәсе Гарифны әтисе дип атаган. Әгәр үлеме турында хәбәр Туган иленә килеп җитсә, иң элек әти-әнисенә түгел, ә туганнарына ирешсен дип уйлагандыр, күрәсең, ягъни әти-әниләрен авыр хәбәрне беренче булып ишетүдән саклаган булып чыга.

Абдулла Батталның гомерен сигезенче итеп 12 сәгать 27 минутта өзәләр.

9. ЗИННӘТ ХӘСӘНОВ

Зиннәт Хөснулла улы Хәсәнов 1916 елның 16 ноябрендә Татарстан Республикасы Сарман районы Иске Кәшер авылында туа.

Сугышка кадәрге рәсми документларда ул Хөснуллин йөргән. Әсирлектә үзен Хәсәнов дип яздырган. Җәлилчеләр тарихына да Хәсәнов булып кереп кала. Немец документларында туган көне 16 декабрь дип язылган.

Зиннәт бик яшьли крестьян эшенә тотына: җир тырмалый, печән җыя, мал карый. Ул һәр эшкә сәләтле була. Малай чагында ук чабата ясый, тал чыбыкларыннан кәрзин үрә, савыт-саба ясарга өйрәнә. Калай табып, үзе дә савытлар ясый һәм аларны буйый. Җәйләрен балта осталары янында урала. Бура куярга өйрәнә. Урындык, шкаф, сандык кебек әйберләр ясый. Ул «дүртле»-«бишле»гә генә укый. Артта калган укучыларга да ярдәм итә, җәмәгать эшләрендә дә актив катнаша.

Туган авылында җидееллык мәктәп тәмамлаганнан соң, колхозда төрле эштә йөри.

1935 елның җәендә 18 яшьлек егет Казанга килә, бер ел чамасы химия заводы төзелешендә җир казучы булып эшли. Аннары Казанга сәүдә техникумына укырга керә. Иң актив укучыларның берсе була. Үзешчән сәнгатьтә дә катнаша, моңлы итеп җырлый, гармунда да уйный, спорт белән шөгыльләнә. Мылтыктан ату буенча шәһәр ярышында җиңүче булып чыга. Комсомол эшендә дә алдан йөри.

Техникумнан соң Киров шәһәренә товаровед итеп тәгаенлиләр. Бик аз гына эшләгәч, 1939 елның көзендә Кызыл Армия сафларына алына.

Берничә ай хезмәт иткәннән соң, аны кече командирлар курсларына укырга җибәрәләр.

Хәрби курсларны 1941 елның июлендә тәмамлап, лейтенант званиесе ала. Аны шунда берничә айга инструктор-укытучы итеп калдыралар.

1941 елның октябрендә фронтка китә. Аны Мәскәү янында оборонада торган частька рота командиры итеп тәгаенлиләр. Шул чорда туган йортына бер генә хаты килә. Сугыш беткәнче, башкача бернинди дә хәбәр-хәтере булмый, әти-әнисе төрле җирләргә язып, эзләтеп карагач, Оборона министрлыгыннан Зиннәт Хөснуллинның Брянск юнәлешендәге каты сугышларда хәбәрсез югалуы турында хәбәр итәләр.

1955 елның җәендә Муса Җәлилнең батырлыгы, аның көрәштәшләре турында радиотапшыруда Зиннәт Хәсәнов исеме дә атала. Бу тапшыруны Хөснулла агай да тыңлый һәм Татарстан радиокомитетына хат яза. Аны Җәлил тормышын өйрәнүче язучыларга, галимнәргә бирәләр. Шулай итеп, Зиннәтнең сугышта, әсирлектә күргәннәре ачыклана, аның данлы исеме Туган иленә кайта.

Полкташларының истәлекләренә караганда, Зиннәт Хәсәнов Брянск юнәлешендәге Спас авылында каты яраланган һәм әсирлеккә эләккән. Лагерьдан лагерьга куып йөртә торгач, аны Польша җиренә китерәләр.

Ошта очрашканда, Рушат Хисаметдинов түбәндәгеләрне сөйләгән иде: «Мин Зиннәт Хәсәнов белән Демблин лагеренда таныштым. Ул сабыр холыклы, аз сүзле, мөлаем кеше иде. Едлинога килгәч, «Идел-Урал» легионы төзелгәндә, аны да яшерен оешмага җәлеп итәргә булалар. Җырчы буларак, ул хор-музыка капелласында катнаша».

Ә Гарәф Фәхретдинов Зиннәт турында болай дип сөйләде:

«Безне җыр таныштырды. Демблин лагеренда мин еш кына җырлый торган идем. Шул чагында безнең барак халык белән тула, Зиннәт тә килә. Ул да җырга кушыла. «Сарман» көен аеруча матур башкара иде. Соңыннан Едлинода хор капелласында мин җырчы, ә ул нәфис сүз сөйләүче булды, спектакльләрдә дә уйнадык.

Яшерен оешма кушуы буенча, Зиннәт Берлин белән Едлино арасында бәйләнеш булдыру хәстәрен күрә. Аннары аңа Берлиннан «Идел-Урал» газетасын алып кайту бурычы йөкләтелә. Газета белән бергә яшерен оешманың листовкаларын алып кайта. Концерт вакытында аларны әсирләр һәм легиончылар арасында тарата. Ул аларны кларнет футлярына салып йөрткән була.

Соңгы мәртәбә листовкаларны Берлиннан Абдулла Баттал белән хыянәтче Мәхмүт Ямалетдинов алып кайта. Ямалетдинов бу турыда немецларга хәбәр итә. Немецлар баракта тентү ясыйлар, Зиннәт Хәсәновның мендәр сүрүеннән дә листовкалар табыла».

Аны, кулга алгач, фашистлар аеруча каты газаплыйлар, листовкаларны кемнән алуын әйттерергә тырышалар. Әмма ул нык тора, иптәшләрен сатмый. Берничә көннән соң иптәшләре Зиннәтне төрмә ишеге алдында күргәч шаккаталар. 25 яшьлек егетнең чәчләре ап-ак булган.

Җәлилчеләр Зиннәтне аеруча ихтирам иткәннәр. Төрмә күзәтүчесе сүзләренә караганда, Муса Җәлил гомеренең иң соңгы минутында, башын кисәр алдыннан, Зиннәт белән кочаклашып басып торган.

Зиннәт Хәсәновның гомере 12 сәгать 30 минутта тугызынчы кеше булып өзелә.

Сарман районында яшәүче язучы, журналист Дамир Гарифуллин якташы Зиннәт Хәсәнов турында болай дип яза: «Туп кебек йомры гәүдәле Зиннәт малай чагында кыядан кыяга үрмәләп, Ябалак тау түбәсенә басып хыялланырга яраткан, еш кына шул тауга менеп, таңнар каршылаган. Гаиләдә бик тиз кул арасына керә ул. Башлангыч мәктәптә укыганда ук, чабата ясарга, каз, үрдәк оялары үрергә өйрәнә. Тимер эшенә дә кулы ятып тора. Күрше-күлән апалар колагы төшкән, төбе тишелгән чиләкләр, комган, мисләр күтәреп керсәләр, «кечкенә мачтер» аларны бик тиз төзәтеп, ямап бирә…

Тугызынчы булып гильотина пычагы астына китерелә. Юк, үлмәде каһарман! Ул безнең арабызга, патриот-шагыйрь Муса Җәлилнең иң якын көрәштәше, аның «иң хәтәр поручениеләрен үтәүче» булып илгә кайтты. Зиннәт Хәсәнов һәйкәл булып туган авылына кайтты.

Иске Кәшер балалары һәм, кайда яшәүләренә карамастан, бөтен татар балалары үлемне җиңгән батыр Зиннәт Хәсәновны хәтерендә саклый, тормышта аның кебек гадел, эшчән, намуслы, Туган иле өчен гомерен кызганмаучы кеше булып үсү турында хыяллана.

Җәлилчеләрнең үлемгә җырлап барулары мәгълүм. Алар үз телләрендә җырлаганнар. Бәлки, ул җыр Зиннәт яраткан «Сарман» булгандыр, кем белә?!»

Зиннәт Хәсәнов турында очерк язганда, без Татарстанның Сарман районы Иске Кәшер авылына, батырның туган ягына бардык. Бик төзек, киң урамнардан, матур йортлардан торган татар авылы икән.

Авыл уртасындагы Мәдәният сарае каршында Бөек Ватан сугышында һәлак булучылар истәлегенә мемориаль комплекс төзелгән. Таш плитәләргә Иске Кәшер авыл Советы буенча сугышта үлгән 345 кешенең исеме язылган.