Шлях да мудрага Пугача

Яны ішлі праз лес, і яркія ўспаміны даганялі герояў з кожным крокам. Мяркуючы па ўсім, хутка быў павінен паўстаць каралеўскі замак. Наперадзе здаўся прасвет, але хаду замаруджвалі зарослыя павуціннем хмызнякі. То і справа даводзілася рассоўваць іх і абтрасацца ад наліплых смецця і лістоты, што псавала ўвесь настрой.

– Ну і разраслося іх, – прабурчаў незадаволена Янка.

– Так, мінулым разам дарога была лягчэйшай, – пагадзілася сястра.

Але ўжо хутка юнакі былі ў гуморы.

– Нарэшце замак! – усцешыўся хлопец.

Толькі пачуццё радасці тут жа змянілася трывогай. Па хмызах пранёсся трэск галін, усё захадзіла ходырам, і па верхавінах кустоў было відаць, як нешта набліжаецца ў іх бок даволі хутка. Яны ніяк не маглі разгледзець, што там, і гэта насцярожвала ды пужала. Да таго ж з усіх бакоў пачалі нарастаць пранізліва гідкія крыкі і воклічы, якія да дрыжыкаў казыталі нервы.

Ды праз момант Янка не толькі супакоіўся, але рашуча выпрастаўся і з сур’ёзным выглядам стаў, расставіўшы рукі па баках. Мілана здзівілася і ўважліва ўтаропілася на кусты. Цяпер было ўсё зразумела. Праз зараснікі, змінаючы ўсё на сваім шляху, несліся маленькія чалавечкі ў велізарных капелюшах і высокіх ботах. Гэта былі ўжо знаёмыя па мінулым падарожжы злыдні. Хіба што з той розніцай, што цяпер яны мелі невялічкія шаблі, якімі на бягу прачышчалі сабе шлях, нібы мачэтэ, скрозь сапраўдныя джунглі. Трэба аддаць ім належнае: з-за іх невысокага росту гэта было нялёгкай справай. Але ўпартасці ім было не займаць.

Яны падбеглі, атачыўшы юных герояў з усіх бакоў, і наставілі на іх маленькія шабелькі. Хай тая зброя была для юнакоў не большай за сцізорык, але шкоды, ды яшчэ пры такой колькасці, можна было прынесці ёй не на жарт. Сітуацыя складалася даволі небяспечная.

– Вы хто такія? Што вы тут робіце? – звярнуўся да Янкі з Міланай адзін з іх, відаць, верхавода.

Хлопец адразу пазнаў таго самага злыдня, якога патурбаваў у зарасніках ядлоўцу падчас свайго былога падарожжа па каралеўстве.

– Па-першае, дзень добры, панства, – павітаўся Янка. – Няўжо вы нас не пазналі?

Галоўны адышоў крыху назад і ўгледзеўся ў падарожнікаў.

– А, гэта вы?! – выгукнуў злыдзень і сунуў шаблю ў ножны. Яго падначаленыя зрабілі тое ж. – Ну, дзень добры! Вы ўжо прабачце, служба ў нас такая, – развёў рукамі маленькі чалавечак.

– Служба?

– Ну так. Мы ж цяпер на службе ў новага караля. Абыходзім дазорам тэрыторыю вакол замка. Ад нас ніхто не ўтоіцца, знізу кожную травінку відаць. Вось Семаргал нас да сабе на службу і паклікаў.

– Як так? – не зразумеў хлопча. – Чакайце, вы ж, падаецца, далекавата жылі, за Чорным Лесам, каля Паганага Балота.

– Мы на адным месцы не сядзім, хаця там быў наш дом. Мы, наагул, аматары прыгод, павандраваць любім.

– Чакайце, што значыцца быў?

– У сэнсе?

– Вы сказалі, што там быў ваш дом.

– А, пра гэта, – дацяміў суразмоўца. – Дом наш там і застаўся, хто пажадаў, там і жыве. Новы кароль нам падараваў усе кусты ў лесе і вакол яго палёў у абмен на тое, што мы будзем абыходзіць штодня гэтыя мясціны, не прапускаючы нікога старонняга. Дык зараз мы ў яго на службе.

– Вось у чым справа! Зразумела, – саркастычна ўсміхнуўся Янка. – І як вам служыцца ў таго, хто, прыхапіўшы сабе землі іншых, раздае яе сваім паслугачам?

– Мы не паслугачы! – пакрыўдзіліся злыдні, незадаволена хістаючы галовамі ў вялікіх капелюшах.

– Дзіўна. А хто тады? Як яшчэ вас назваць?

– Мы… – збянтэжыліся яны. – Мы – вартаўнікі! Вось! – нарэшце выдаў галоўны. – А гэтыя землі нікому не належалі, нам няма чаго саромецца. Нам таксама трэба недзе жыць. Мы тут, на ўскрайку лесу, нікому не перашкаджаем.

– Ага, канечне, – пакрывіўся Янка. – Ваша хата з краю!

Злыдні толькі незадаволена насупіліся, але прамаўчалі.

– Ну што ж, глядзіце, – працягнуў хлопец. – Нездарма ж пра такое кажуць у народзе: «Чыя хата з краю, тая першая згарае».

– Гэта вы пра што?

– Ды гэта не мы, гэта ў народзе так кажуць.

– Ну, досыць, наслухаліся мы ўжо вас, – раззлаваўся галоўны. – Кажыце лепш, з якой мэтай вы тут і што вам трэба?

– Ды асабліва нічога. Мы так, праходам.

– Дык і праходзьце, калі так!

– То мы пайшлі?

– Так, так, бывайце! Ходзяць тут розныя, розуму вучаць.

І хлопец з Міланай і Вужам, моўчкі пра сябе ўсміхнуўшыся, крануліся далей, праходзячы паміж невялічкіх, але ж такіх шкодных злыдняў. Але толькі яны прайшлі некалькі крокаў, як ізноў пачулі ў спіны голас таго злыдня:

– Э-эй! Разагналіся! Пачакайце! Зусім задурылі галаву сваімі павучаннямі, – апамятаўся ён, узгадаўшы пра свае абавязкі.

– Што такое?

– Яны яшчэ пытаюцца! Забілі мне галаву сваімі разважаннямі і пайшлі задаволеныя. Я ж адразу сказаў, што наш службовы абавязак – не прапускаць нікога незнаёмага.

– А якія ж мы незнаёмыя? Мы вас ужо сем гадоў як ведаем, а вы – нас.

Хлопец нібыта здзекаваўся з іх, выпрабоўваючы цярпенне.

– Так, усё! Кажу, хопіць мне дурыць галаву. Тут ніхто не пройдзе, я вас папярэдзіў.

У пацвярджэнне сур’ёзнасці сваіх намераў дастаў і зноў накіраваў у іх бок сваю шаблю. Усе астатнія, як па камандзе, зрабілі тое ж самае.

– Ну што ж, добра, – паспрабаваў Янка не выявіць свайго спалоху. – Тады проста пакажыце нам іншы шлях, як можна яшчэ абысці гэтыя землі, на тым і разыдземся.

– Ага, зараз, разбегся я. Знайшла дурня, – падступна засмяяўся ён, у чым астатнія злыдні яго падтрымалі.

Трэба адзначыць, што галасы ў іх былі і без таго не самыя прыемныя. А іх вісклівы смех і наагул рэзаў вушы. Янка з Міланай непрыемна паморшчыліся, падціснуўшы галовы ў плечы.

– Здаецца мне, што будзе правільней адвесці вас да каралеўскай варты. Яна хутка разбярэцца з такімі разумнікамі.

Прызнацца, гэтыя словы крыху напалохалі Мілану. Але толькі не яе брата, які не разгубіўся.

– Не, вы нас усё ж такі не толькі адпусціце, а яшчэ і праведзяце бяспечнай дарогаю, – прамовіў, не паддаючыся на іх пагрозы, хлопец. – Ды такой, каб нам не сустрэць больш ніводнага каралеўскага патруля.

– Ха, гэта яшчэ з якой нагоды?!

– А з такой! – сур’ёзна сказаў Янка і палез за пазуху. – Зараз я дастану свой прыхаваны мех, і мы з вамі пройдземся да найблізкага балота. Недзе, як я памятаю, было тут адно.

Як толькі злыдні пра гэты пачулі, тут жа змяніліся ў тварах.

– Не-не-не, – нават адступілі яны назад. – Не трэба мех, не трэба балота. Мы вас, вядома ж, правядзём. Чаму б не дапамагчы старым знаёмым?

Адзінае, чаго злыдні баяліся больш за ўсё, – гэта патрапіць у мех і быць кінутымі ў балота.

– Іншая размова! – задаволена прамовіў Янка, дастаючы руку. – Вядзіце!

– Добра, добра, – прабурчаў галоўны.

Ён выштурхнуў аднаго са сваіх памагатых і прамовіў:

– Вось вам павадыр, ён тут усе сцежкі і патрулі ведае. – Потым звярнуўся і да свайго суродзіча: – Правядзеш нашых знаёмых, куды яны скажуць. Потым вяртайся.

– Так, – падпарадкаваўся той.

– Дзякуй! З вамі прыемна мець справу, – з усмешкай выказаўся Янка. – Я ведаў, што мы дамовімся.

– Яшчэ б! З такімі майстрамі дамаўляцца, – насупіў бровы галоўны.

– Тады не будзем больш адымаць ваш час і адцягваць ад службовых абавязкаў. Да сустрэчы!

– Бывайце здаровыя!

І ўсе разышліся: злыдні пайшлі абыходзіць тэрыторыю, а нашы героі рушылі да вёскі, якая стаяла на шляху да Пугача.

Толькі цяпер яны ішлі зусім іншымі сцежкамі, чым падчас першага падарожжа. Семаргал зрабіў высновы з гісторыі падзення Волха, і многія дарогі цяпер патруляваліся. Карантышка-злыдзень раіў ім прытуліцца і ісці цішэй. Ён паказваў, дзе і ў якіх хованках сядзяць патрулі. Нярэдка ні Янка, ні Мілана, ні Вуж не маглі іх разгледзець, што і не дзіва, на тое яны і хованкі. А часам іх было відаць, бо нават і не хаваліся, упэўненыя ў сваёй беспакаранасці.

– Я бачу, што яны занадта вольна сабе пачуваюць, – заўважыў Янка.

– Ну так, вераць у сваю непераможнасць, – пагадзіўся злыдзень.

– Што ж, самаўпэўнены часам губляе пільнасць. Гэта можа быць нам на руку, – падмеціла Мілана.

– Вось і я пра тое, – пагадзіўся брат. – Няхай яны і далей наіўна вераць, што сіла за імі. Волх таксама лічыў сябе ўладаром усяго і ўсіх. І дзе ён цяпер? Час усё расставіць па сваіх месцах. Бо сіла не ў моцы ды зброі, а заўсёды на баку праўды. А вашыя хованкі… Глядзіце, каб не спатрэбіліся з іншай нагоды!

Чым болей яны аддаляліся ад каралеўскага замка, тым меней было патрулёў. Нарэшце злыдзень іх запэўніў, што далей іх амаль няма, хоць і параіў быць пільнымі. Яны падзякавалі павадыру і развіталіся з ім. Вельмі хутка ён заспяшаўся да сваіх, перабіраючы сваімі малымі ножкамі ў вялікіх ботах, а на яго галаве ў такт хадзе раздзімаўся непамерна вялікі капялюш. Але ж сваёй ганарлівай выправай ён і выгляду не падаваў, што яму можа хоць нешта перашкаджаць. Мабыць, ён так прызвычаіўся? Або дзякуючы вялікаму памеру вопраткі маленькія злыдні здаваліся сабе большымі? Дзіўныя стварэнні, што ні кажы.

Юныя падарожнікі тым часам наблізіліся да вёскі, якую наведвалі і даўней. Толькі на гэты раз Вуж загадзя паклапаціўся пра тое, ува што пераапрануцца юнакам. Ён прадбачліва прыхаваў адзежу ў лесе. Падрыхтаванымі да новых сустрэч, яны і ўвайшлі ў вёску. Нельга сказаць, каб нешта змянілася за час апошняга наведвання, хіба на драбніцу.

Тым не менш было заўважна: калі раней мясцовыя жыхары хаваліся і пры сустрэчы апускалі долу вочы, то цяпер у іх поглядах былі гонар і тая іскра, якая ўспыхне, дай толькі ветру дзьмухнуць. Гэта ўжо былі іншыя людзі, якія зведалі волю і добра памяталі смак свабоды. Па вачах было відаць, што на іх ціснулі, але не змаглі зламіць. І гэта было добрым знакам. Не ўсё страчана, а высілкі нашых герояў падчас мінулага падарожжа не прайшлі дарма.

Ацэньваючы сітуацыю, Янка з Міланай прышлі да высновы, што новы кароль згрупаваў асноўныя сілы вакол замка і ўнутры яго, баючыся нападу. Значыцца, па каралеўстве войск раскідана меней. Гэта трэба будзе ўлічваць, каб скарыстаць найлепшым чынам. Праходзячы па вёсцы, вандроўнікі не сустрэлі ваяроў караля. Ці, можа, яны і сядзелі ў якой хаце на ўскрайку ды не турбаваліся лішні раз? Не відаць – яшчэ не значыцца, што няма.

Падарожнікі ўжо дайшлі да сярэдзіны вёскі, як іх увагу прыцягнула дзея. Папросту сярод вуліцы, на невялічкай прасторы збоку ад дарогі, зграмадзіўся тлум люду. Янка з Міланай зацікаўлена наблізіліся і праціснуліся паміж народу, каб паглядзець, што адбываецца. На іх здзіўленне, там была сапраўдная батлейка. Нехта на вуліцы, побач з плотам адной з хат, паказваў лялечнае тэатральнае прадстаўленне. Усё было так прыгожа і цікава зроблена, што дзеці не маглі адарваць вачэй ад дзеі на сцэне. Гульня захапіла, і яны на пэўны час забыліся пра ўсё. Героямі пастаноўкі былі рыцар на кані, прыгожая каралеўна, цмок ды нейкі злодзей. Янка з Міланай глядзелі пастаноўку, унікаючы ў сюжэт, і да іх закралася думка, што ўсё гэта ім знаёма – постаці герояў, эпізоды…

Янка з Міланай пераглянуліся, і іх вусны кранула лёгкая ўсмешка. Дзяўчына ўзяла брата за руку, і яны выбраліся з натоўпу. Адышоўшы крыху, хлопец прысеў да Вужа і паўшэптам спытаў:

– Гэта што, мы?

– Так, безумоўна. Вы зараз героі! Пра вас складаюць легенды.

– Ну і справы…

– А найгалоўнае – людзі па-ранейшаму вераць у вас і чакаюць, калі вы вернецеся і зноў паведзяце іх за сабой.

Гэта вельмі ўразіла юнакоў. Янка прыпадняўся, не ведаючы нават, што і казаць, задуменна павярнуўшы галаву. І тут ён заўважыў, як з канца вуліцы з-за рага хаты выходзіць патруль. Ён быў яшчэ далёка, але тлум прыцягнуў яго ўвагу.

– Жаўнеры! – напаўголасу выгукнуў Янка.

Люд, што сабраўся вакол батлейкі, адразу пачуў гэта, і перасцярога хутка разнеслася да сцэны. Рэакцыя не прымусіла сябе доўга чакаць. Адразу ж батлейка была разабраная і перададзеная разам з іншымі рэчамі камусьці праз плот, а народ паспешна пачаў разыходзіцца ў розныя бакі. І ўжо праз імгненне ўсё было так, быццам нічога тут і не адбывалася.

Нашы юныя героі хуткай хадой пакінулі межы вёскі, ублытвацца ў гісторыі ім зараз было не варта. І добра, што ў звыклай сялянскай вопратцы іх ніхто не пазнаў. Яны накіраваліся да лесу, у якім, схаваўшыся за дрэвамі, спыніліся і азірнуліся. Падаецца, ніхто ім не чыніў пераследу. Сярод густых хмызоў і дрэў можна было перадыхнуць, асцерагацца не было каго. І яны, супакоіўшыся, рушылі ў глыб лесу, да дома Пугача.

Зараснікі далей рабіліся густымі і непралазнымі. Праз пэўны час кампанія прабіралася, як мядзведзі цераз кусты малін, трэск ад юнакоў стаяў не меншы. Праз якіх пару гадзін цяжкага вандравання Мілана спынілася і, пераводзячы дыханне, абаперлася на разгалістае дрэва.

– Некалькі хвілін перадыхнём, добра? – звярнулася яна.

– Так, вядома, – з разуменнем пагадзіўся брат.

– Прызнацца, я трохі стамілася. Ідзём доўга, лес стаў зусім непралазны.

– Добра, можна і маленькі прывал зрабіць. Наколькі я памятаю, тут ужо недалёка засталося, да цемры ў любым выпадку паспеем.

– Так, – пацвердзіў Вуж. – Перадыхнём, яшчэ рывок, і будзем на месцы.

Яны паселі вакол дрэва і моўчкі атрымлівалі асалоду ад той чароўнай цішыні, якая стаяла ў лесе. Як жа гэта цудоўна! Толькі недзе ўдалечы быў чуваць забіяцкі спеў нейкай адзінокай птушкі.

Ногі адчувалі стому, і Мілана нахілілася іх памасіраваць.

– Чш-ш-ш… – нечакана насцярожыўся Янка. – Чуеце? – прашаптаў ён.

Усе ўважліва прыслухаліся. Сапраўды, недзе ўдалечыні пачулася храбусценне галінак, відаць, рухалася нешта вялікае. Гук рабіўся ўсё выразней… Дзеці стаіліся, а Вуж прыхіліўся да зямлі і ўважліва прыслухаўся. Яму хапіла некалькі секунд, каб усё зразумець. Яго вочы пашырэлі, было ясна, што гэта нешта нядобрае.

– Дзікі! Усе на дрэва! – раптоўна закрычаў ён.

– Вы ўпэўненыя? – не хацела верыць у гэта Мілана.

Яна яшчэ добра памятала тых бязлітасных дзікоў, якія ледзьве не з вар’яцтвам прыслужвалі Волху. Гэта не тыя істоты, з якімі вам захочацца сустрэцца ў глухім лесе.

– Дакладна! – ні на хвіліну не сумняваўся Вуж. – Можа, слых у змей не самы лепшы, але па наймалым ваганні глебы і паветра я магу, як ніхто, вызначыць, хто і дзе знаходзіцца. Таму, паверце, зараз лепш не марудзіць.

Усё, больш не трэба было ніякіх слоў. Янка прыпадняў змея на галіны дрэва, пад якім яны сядзелі, дапамог забрацца сястры, хутка ўзлез і сам. Для большай бяспекі яны забраліся як мага вышэй і, стаіўшыся, утаропіліся долу. Прайшло некалькі імгненняў, і непадалёк захадзілі ходырам верхавіны высокіх зараснікаў разрослага хмызняку. Нарэшце з-за кустоў паказаліся і вінаватыя таго шуму. Вужык цалкам меў рацыю, гэта і насамрэч апынуліся дзікі.

Напачатку з-за кустоў выбег адзін – буйны і з грознымі чорнымі вочкамі, якія шалёна бегалі на яго зарослай шчаціннем галаве, азіраючыся па баках, ці няма каго. Дзік нешта неразборліва прабурчаў і прабегся трохі наперад.

Але далейшая карціна прымусіла нашых падарожнікаў прыемна здзівіцца. Услед за ім выбеглі з дзясятак невялічкіх яшчэ паласатых парсючкоў. А за імі крочыла, відаць, іх маці.

– Дык гэта ж сям’я, – з усмешкай ціха прамовіла Мілана.

– Так, пэўна, не ва ўсіх ёсць жаданне ваяваць на баку злыдня, – прымеціў яе брат.

– Лішні раз пераконваюся, што не варта пра ўсіх думаць аднолькава.

– Маеш рацыю, сястрычка.

Шчаслівая вялікая сямейка доўгім ланцужком, самавіта перавальваючыся, прабегла недалёка ад іх і з такім жа шумам, патрэскваючы пад сваімі капыткамі галінкамі, схавалася ў зарасніках. І толькі па верхавінах галін, якія хісталіся і прагіналіся, можна было здагадацца, у якім напрамку кабаны аддаляюцца.

– Хто б мог падумаць?! – дзівіўся Вуж. – Такія малыя, а столькі шуму.

– Ну дык і іх нямала, – усміхнулася Мілана.

– Гэта дакладна. Весела ім хіба.

Янка злез з дрэва і дапамог астатнім.

– Але ж усё адно лепей ад іх трымацца здалёк, – прамовіў Вуж. – Ніколі не ведаеш, што ў гэтых дзікоў на розуме.

– Так, яны могуць здзівіць.

– Пакуль мы не дойдзем да Пугача, нам лепей трымацца асцярожкі, – адзначыў хлопец.

– Ужо блізка. Мяркую, па дарозе да яго нас больш ніякія сюрпрызы не чакаюць.

І яны, атросшыся, рушылі далей. Ужо было відаць, як хутка пачынае шарэць, і падарожнікі дадалі ходу. Іх шлях быў без прыгод. Нарэшце яны пабачылі наперадзе прасвет.

– Падаецца, недзе тут, – пачала ўспамінаць Мілана.

– Маеце рацыю, – падтакнуў Вуж. – Мы прыйшлі.

І праз хвіліну перад імі паўстала прасторная паляна. А пасярод яе велічна ўзвышаўся магутны разгалісты дуб – той самы, у якім жыў мудры спадар Пугач. Гэта было яго неверагодна дзіўнае жыллё.