Ağrılarına ağlamadığımız həmyerlilərimin xatirəsinə

© Əkrəm Əylisli, 2006–2022

© «Aegitas» publishing house, 2022

Daş yuxular
Roman-rekviyem

Ağrılarına ağlamadığımız həmyerlilərimin xatirəsinə

Акрам Айлисли – Народный писатель и заслуженный деятель искусств Азербайджана, кавалер высшего ордена страны “Истиглал” (2002) и ордена “Шохрат” за выдающиеся заслуги перед азербайджанской литературой, давний друг (одно время – член редколлегии) и автор нашего журнала с 1960-х годов. Всесоюзную известность принесла ему в свое время трилогия “Люди и деревья”, которая была напечатана на всех языках республик СССР и стран Восточной Европы. Произведения А. Айлисли переведены на английский, французский, немецкий, испанский языки. Он – автор пьес, поставленных на сценах многих театров Азербайджана, сценариев нескольких фильмов, а также переводчик, сделавший достоянием азербайджан-ских читателей произведения Тургенева, Короленко, Чехова, Паустовского, Белля, Шукшина, Айтматова, Маркеса, Рушди. Широкой популярностью в стране пользуются сейчас его мемуары “От Айлиса до Айлиса”.

Наша публикация романа-реквиема “Каменные сны” совпала с 85-летним юбилеем писателя, с которым мы его горячо поздравляем.

Роман-реквием Акрама Айлисли “Каменные сны” – не просто художественный текст, это исключительно смелый поступок писателя – истинного патриота, ради чести и достоинства своего народа не страшащегося говорить горькую правду. Сказанная соотечественником, в чьей любви к отчизне никто не усомнится, она особенно нужна и полезна. Полезна всем – русским, армянам, грузинам, сербам и албанцам, арабам и израильтянам – всем, мучительно ищущим общий язык.

“С обеих сторон должно идти покаяние, и с обеих сторон люди должны переступать в себе через ненависть. Это – главная, кровоточащая тема романа Айлисли, – пишет Лев Аннинский в своей рецензии (см. “ДН”, 2011, № 12). <…> Есть ли конец у этой беды? Нельзя ли жить, не смешиваясь, не соприкасаясь, не контактируя на этих райских клочках земли, среди гор, населенных шакалами и змеями? Нельзя. Диффузия неизбежна. Из-за любви, кроме которой ничего не захотят знать молодые люди с обеих сторон. Из-за полукровок, рождающихся от этой любви. Из-за общего ощущения, что народам друг от друга никуда не деться, не скрыться, не спрятаться. <…>

Что делать писателю, не умеющему ни молчать, ни понижать голос?

А то и делать, что делает Акрам Айлисли, вставший поперек ненависти”.

Опубликовано в журнале Дружба Народов, номер 12, 2012

Müəllif haqqinda

Əkrəm Nəcəf oğlu Naibov. 1 dekabr 1937-ci ildə Naxçıvan MSSR-in Ordubad rayonunun ermənilər və azərbaycanlıların yaşadığı yuxarı Ailis kəndində azərbaycanlı ailəsində anadan olmuşdur. Anası Leia Ali-qızı kənd hekayəçisi idi, atası Nəcəf Akramın beş yaşı olanda cəbhədə öldü. Yeniyetmə ikən kolxozda işləyib, məktəbdən sonra Moskva ədəbiyyat İnstitutunu bitirib.

Ədəbi fəaliyyətə şeirlə başladı və ilk hekayə "Haşam və kürəkəni" 1959-cu ildə nəşr olundu. "İnsanlar və ağaclar" trilogiyası (1966–1968) SSRİ respublikalarının və Şərqi Avropa ölkələrinin bütün dillərində çap olunmuşdur.

Rus dilində başqa hekayələr və hekayələr çap edildi: "əgər görüşməsəydin", "kölgəsiz ağaclar", "bal qoxusu", "May günü", "toyuq üzərində, isti meşələrdə", "bahar vaxtında deyil", "dəyərsiz", "əncir olmadan payız", "pasport", "anımdan reportaj", "rəngli paltarların mövsümü", "ürək belə bir şeydir", "mavi dəniz", "altı günəşin parıltısı", "Kristal külqabı nağılı", "tarist", "və yalnız söyüdlər parladı", "ağır daş", "bənd", "ağ dərə" və s.

Ailisli ' nin əsərlərinin əksəriyyəti doğma kəndi Ailisdə (tez-tez Buzbulak adı altında gizlənir) qurulur.

İsmayıllının pyesləri dəfələrlə Azərbaycan səhnələrində səhnələşdirilib. Onun ssenariləri əsasında bir neçə film çəkilib.

Tərcüməçi kimi çox çalışmışam. Aytmatov, Bell, Korolenko, Markes, Paustovski, Rüşdi, Turgenev, Çexov, Şukşinin əsərlərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

"Başlanğıcda burada yazmaqdan çox çəkinirdim, əvvəldən bəyənmədilər. Ancaq çox sayda tərcümə etdim – Şukşin, Belya, Markes – insanların belə yazıçıların olduğunu bilmələrini istədim…"

Qırx ildən çoxdur ki, əkrəm əylisli redaktor vəzifəsində çalışır. 1962 – ci ildən Azərbaycan Dövlət mətbəəsində, 1964 – cü ildən "Kommunist" qəzetində, 1968-ci ildən "Gənclik" mətbəəsində. 1971-ci ildə "Mozalan" satirik jurnalının baş redaktoru, 1973-cü ildə isə Azərbaycan Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin baş redaktoru olmuşdur. 1978-1983-cü illərdə "Azərbaycan" jurnalının baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. 1988-1989-cu illərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi olub. 1992-2003-cü illərdə "yazıçı" mətbəəsinin direktoru vəzifəsində çalışıb.

Əkrəm əylisli 2005-ci ildə Ordubad Culfa seçki dairəsindən Azərbaycan Milli Məclisinin (Milli Məclis) deputatı seçilib. "Şöhrət" ordeni və Azərbaycanın ali" İstiqlal" ordeni ilə təltif edilmişdir.

Kitab haqqında

2012-ci ilin dekabr ayında "Xalqlar Dostluğu" jurnalında 1989-cu ildə Bakıdakı erməni qırğınlarına və 1918-ci ildə Ailisin erməni əhalisinin məhvinə həsr olunmuş "Daş yuxular" Rekviyem romanı nəşr olundu. Roman 2006-2007-ci illərdə yazılmışdı, lakin müəllif onu çap etməyə cəsarət etmədi. Müsahibədə yazıçı romanın nəşrinə 2012-ci ildə Azərbaycana ekstradisiya və sonradan Macarıstanda erməni ordusunun zabitini öldürməkdə ittiham olunan leytenant Ramil Səfərovun əfvi ilə sövq edildiyini iddia etdi:

"Mən ermənilərlə azərbaycanlılar arasında hər cür çərçivədən kənara çıxan çılğın reaksiya və süni nifrətin artdığını görəndə romanımı dərc etmək qərarına gəldim."

Rus dilinə tərcümə müəllifin özü tərəfindən edildi, Roman Azərbaycan dilində nəşr olunmadı. Daha sonra, 2013-cü ilin yazında "Daş yuxular" ın erməni dilinə tərcüməsi çıxdı. Roman Türkdilli ədəbiyyatda erməni soyqırımına həsr olunmuş ilk əsərdir.

31 yanvar 2013-cü ildə bir neçə onlarla gənc yazıçının evinin qarşısında bir nümayiş təşkil edərək şüarlar səsləndirdi: "əkrəm, ölkədən çıx!", şəkillərini yandırdı. Mitinqdə hakim "Yeni Azərbaycan" Partiyasının fəalları iştirak ediblər. Ertəsi gün Bakının mərkəzi küçələrindən birində Aylislinin kitabının simvolik dəfnini təşkil etdilər. Azərbaycanda kütləvi toplantılara qadağa qoyulsa da, polis hər iki aksiyaya müdaxilə etməyib.

İsmayıllının kitablarının yandırılması da Gəncədə baş verib. Yazıçının doğma kəndi olan Aylisdə səlahiyyətlilər tərəfindən kütləvi nümayiş təşkil edildi. Mərkəzi meydanda toplaşanlar " əkrəm əylislinin ölümü!", "Xain!", "Əkrəm erməni" və bütün kitablarını yandırdı.

"Qoy bütün kitablarımı yandırsınlar, çünki heç kəsi xilas etməyiblər!"

Roman Azərbaycan parlamentində xüsusi müzakirə predmetinə çevrilib. Deputatlar Aylislinin hökumət mükafatlarından, vətəndaşlığından məhrum edilməsini və Aylislinin "genetik kodunun" yoxlanılmasını tələb ediblər. Parlamentin spikeri Oqtay əsədov bildirib ki,"Ailislini dəstəkləyən Hər kəsin mənşəyində şübhəli bir şey var".

"Əgər mən erməni olsaydım, bunu çoxdan bilirdim. Və bundan heç utanmazdım."

"Müasir Müsavat" hökumətyönlü Partiyası əkrəm əylislinin qulağını kəsənə 10 min manat mükafat elan edib. Partiya lideri Hafiz Hacıyev bu məlumatı təsdiqləyib. O bildirib ki, Ailisli romanında azərbaycanlı qaçqınları təhqir edib və buna görə cəzalandırılmalıdır. "Obyektiv TV" yə müsahibə zamanı Hacıyev öz təhdidini aydınlaşdıraraq bildirib ki, Partiyasının gənclər təşkilatının fəalları yazıçının sağ qulağını kəsəcək və aydınlaşdırıb ki, Ailisli ona dərhal tibbi yardım göstərəcək: "uşaqların cibində yod, pambıq yun və sarğı olacaq. Kəsəcəklər, sonra dərhal bağlayacaqlar. Allah ona zərər verməz."

Ailislinin oğlu Nəcəf Gömrük Komitəsindəki işindən, yazıçının həyat yoldaşı Qalina isə 30 il direktor işlədiyi Uşaq kitabxanasından qovulub. Azərbaycan Təhsil Nazirliyi ədəbiyyat müəllimlərinin" tələbi ilə " Aylislinin əsərlərinin məktəb dərsliklərindən çıxarılması barədə qərar qəbul edib.

Fevralın 7-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham əliyevin fərmanı ilə əkrəm əylisli "Azərbaycanın xalq yazıçısı" titulundan və şəxsi pensiyasından məhrum edilib. İlham əliyevin fikrincə, "Daş yuxular" romanında yazıçı həmvətənlərini "Azərbaycan yazıçısına yaraşmayan formada "təhqir edib və" Azərbaycan sistoriyası ilə bağlı reallıqları təhrif edib", xüsusən də Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin mahiyyətini təhrif edib. Prezidentin müraciətində vurğulanır ki, Ailislinin xalq yazıçısı titulundan və Prezident təqaüdündən məhrum edilməsi müxtəlif səviyyələrdə istənilib.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi roman Aylislini pisləyib və onun İttifaqın tərkibindən çıxarıldığını bəyan edib (Baxmayaraq ki, yazıçı hələ 1991-ci ildə ondan çıxıb). Birliyin sədri Anar, "əkrəm özünü məhv etdi" dedi. Azərbaycanın xalq artisti Qabil əliyev Ailislini xəyanətdə ittiham edib, çünki" bu adam ermənilərə olan sevgisini əvvəldən axıra qədər gizlədə bilməyib". Xəyanət ittihamları Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının direktoru Akif Məlikov, Elmlər Akademiyasının prezidenti Mahmud Kərimov və Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Qazıyev Şurasından da səsləndirilib. Ruhanilər A. əylislinin "Xalq Yazıçısı" titulundan məhrum edilməsini ədalətli hesab etdiklərini və yazıçını "Şöhrət" və "İstiqlal" ordenlərindən məhrum etməyə çağırdıqlarını bildiriblər. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin rəhbəri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə Aylislini mürtəd elan edib.

Hüquq müdafiəçisi Leyla Yunus "Ramil Səfərovdan sonra xalqımızın şərəf və ləyaqətini xilas edən əkrəm Əylisidir", yazıçı Çingiz Hüseynov və ssenarist Rüstəm İbrahimbəyov isə Aylislinin müdafiəsində çıxış ediblər. Fevralın 3-də Bakıda, M. ə.Sabirin abidəsinin qarşısındakı meydanda bir qrup gənc yazıçı Aylislinin müdafiəsi üçün aksiya keçirib.

Təcavüzün ortasında əkrəm əylisli rus ziyalılarına müraciət edərək, "bütün bunlar yalnız otuzuncu illərdə ola biləcək ən pis ssenari ilə gedir" dedi. Rusiyada əkrəm əylislinin müdafiəsi üçün rus PEN-mərkəzi, "Xalqlar Dostluğu" jurnalının baş redaktoru Aleksandr Ebanoidze, Yazıçılar Boris Akunin, Andrey Bitov, Sergey Kaledin, Lev Anninsky çıxış etdilər. Rusiya PEN-mərkəzi Azərbaycan Prezidenti İlham əliyevə rüsvayçı yazıçının təqibinə son qoyulmasını xahiş edən açıq məktub dərc edib. Boris Akunin azərbaycanlıları dayandırmağa və Aylislini ikinci Salman Rüşdiyə, Azərbaycanı isə yaramaz ölkəyə çevirməməyə çağırıb:

"Bilmirsən ki, yazıçı ilə müharibədə Dövlət prinsipcə qalib gələ bilməz? Öldürmək – bəlkə toxum-asanlıqla. Ancaq yenə də həmişə itirən tərəf olaraq qalacaq…"