Икенче бүлек

1

(Ырымбурда)

Оренбургта минем кулыма «Гыйрфан улы Болгар» имзасы белән басылган «Аурупа философы Декарт һәм аның нотыгы» дигән бер китап килеп кергән иде. Соңыннан Галимҗан Ибраһимовның төрекчәдән бер тәрҗемәсе икәнлеген белдем. Әлеге китапны укыган чагында мин «Кәримов, Хөсәенов вә шөракасы» матбагасында баш редактор һәм «Чүкеч» журналында мөдир-мөхәррир булып эшли идем.

Шул елның – хәтерем алдамаса, август аенда иде шикелле – әлеге матбаганың директоры Тимерша Соловьёв минем яныма төсе белән дә, өс-башлары белән дә Көнчыгыш халыкларына охшаган бер кешене алып керде. Аның кулында газетага төрелгән зур гына бер төргәк тә бар иде. Элек ул мине кунак кеше белән таныштырды:

– Төркстан шәһәре сартларыннан¹⁵ сәүдәгәр Сәет-Насыйр әфәнде Мирҗәлилов. – Аннан соң кулындагы төргәкне минем алдыма куйды. – Бу әфәнде безнең матбагада бастыру өчен зур гына бер китап алып килгән икән, син шуны яхшылап карап бастыр инде…

Теге кеше миңа:

– Мөмкин булса, эштән бушагач, кичкә без төшкән гостиницага барсагыз иде, – дигән тәклифне ясады.

– Ярый! – дидем дә аның адресын алып калдым.

Алар чыгып киткәч тә, мин әлеге төргәкне актарып карадым: «Борынгы ислам мәдәнияте». Галимҗан Ибраһимов әсәре.

Шул сүзләрне укыгач та, иң элек минем күз алдымда «Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы» дигән хикәя язылган төрле кәгазьләр җанланды. Аның бу әсәре исә тигез бер үлчәүдә киселгән шома ак кәгазьләргә язылган иде. Миндә тирән гаҗәпләнү дә, белергә теләү дә уянды.

Дөресен әйтергә кирәк: ул чакларда безнең күпләребез Урта Азия халыкларына, бигрәк тә үзбәкләргә кимсетеп карый һәм шул карашларга ышана торган идек. Имештер, алар культурада, белемдә шулчаклы артта калган, хәтта үзләренең артта калганлыкларын да белмәслек дәрәҗәдә наданнар!..

Имештер, аларда матбугат, әдәбият дигән нәрсә дә юк кына түгел, хәтта алар арасында боларның нәрсә икәнлеген дә белгән кеше юк!

Имештер, аларда тик шул гына бар: әтәч, бүдәнә сугыштыру, нәша тарту, әфьюн салу!..

Менә мин бүген үзебез әнә шулай караган бер халыкның вәкилен күрәм. Ә бу кешенең өсте-башы, мөгамәләсе, үзен тота белүе – һәммәсе дә аның шактый тәрбияле, культуралы бер кеше булганлыгын күрсәтә. Шуның өстенә тагын ул Галимҗан шикелле әдәбият мәйданына килгән өметле берәүнең китабын да бастыра…

Миндә шундый фикерләр туу өстенә әлеге кешенең Галимҗан белән ничек бәйләнеш тотуын белү теләге дә кузгалды. Эштән тукталгач та гостиницага киттем.

Сәет-Насыйр әфәнде берүзе генә түгел, аның янында шундый ук сөйкемле, ыспай торышлы тагын бер кеше бар иде. Ул да шул ук Төркстан шәһәреннән бер үзбәк икән. Ләкин Сәет-Насыйр әфәнде мине аның белән таныштырса да, аның исем-фамилиясе минем хәтеремдә калмаган, бер колагымнан керде, икенчесеннән чыгып та китте, чөнки минем бөтен уем, дикъкатем башка мәсьәләләр белән мәшгуль иде. Сәет-Насыйр әфәнде сүзнең кайда тартканлыгын аз гына бер ишарәдән дә аңлап ала торган шактый зирәк бер кеше иде, ахрысы, иң элек шуларны әйтеп алды:

– Безнең сартия халкында шактый уяну, алга, яңалыкка омтылу бара бит хәзерендә! – диде. – Ысулы җәдид мәктәпләре ачабыз, аларга татарлардан мөгаллимнәр китерәбез. Казан, Оренбург, Уфа шикелле шәһәрләрдәге мәдрәсәләргә укучылар җибәрәбез, татар матбугатын, татар әдәбиятын укыйбыз…

Шуннан соң ул бераз гына уйланып, көлемсерәп торды да:

– Тарих шулай икән ул! – диде. – Бервакытны татарлар Бохарага килеп гыйлем алган. Инде хәзер без алардан шуның бурычын түләтергә тырышабыз. Алардан белем алырга, алар аркылы Аурупа мәдәниятенә якынлашырга телибез!

Сөйли торгач, ул үзләрендә татарларга карата үпкә барлыгын да әйтеп куйды:

– Без татар кардәшләр белән мәдәни нигездә нык аралашырга телибез. Безгә хәтта кыз алып, кыз биреп тә яшәргә кирәк. Тик татар кардәшләр безгә түбән күз беләнрәк карый, тиңгә санамыйсыз…

– Наданнар кайда да бар, – дигән булдым мин. – Мәдәниятебезнең борынгы тамырлары Төркстанда икәнлеген без беләбез.

Аннары ул үзенең Галимҗан белән танышу мәсьәләсенә күчеп, аның да үзләрендә яңалыкка омтылу уңае белән килеп чыкканлыгын әйтте. Ул менә болай була.

Әлеге Сәет-Насыйр Мирҗәлиловлар Төркстанның бер шәһәрендә утыз биш-кырык балалык бер ысулы җәдид мәктәбе (яңа методлы мәктәп) оештыралар. Аңа Уфадан бер укытучы китертәләр. Ул укытучы Галимҗан Ибраһимовның туган агасы Шакирҗан икән. Ул мәктәпне яхшы юлга куюы, укытуы белән Төркстан шәһәре халкын канәгатьләндереп, мәхәббәтләрен казана. Үзбәкләрнең алдынгырак яшьләре, буш вакыт таптылар исә, аның янына киләләр, фикер алышалар, матбугат, әдәбият укыйлар, дөнья хәлләре белән танышалар икән. Менә шундый утырышларның берсендә Галимҗанның кайбер нәрсәләре укыла һәм Шакирҗан Ибраһимов аның үз энесе икәнлеген дә әйтеп куя.

Бу хәл коры сүз белән генә калмый, шул ук җәйне Галимҗанны Төркстан шәһәренә кунакка да чакырып китерәләр.

Шуларны сөйләгәннән соң, Сәет-Насыйр әфәнде:

– Галимҗан безгә бер генә түгел, берничә тапкыр килде, – диде. – Ләкин ул кеше башта без уйлаганча булып чыкмады.

Мин аптыраулы караш ташладым. Сәет-Насыйр әфәнде минем карашымны кире каккандай итеп көлде:

– Юк, алай түгел!

Алар Галимҗанны яхшылап кунак итәргә, сыйларга тырышалар. Шул уңайда үзләре дә аның белән бергә утырып, күбрәк аны сөйләтеп, аңардан күп кенә нәрсәләр алырга телиләр. Аның бик үк яхшы матди тәрбиядә тормавын да искә алып, яхшы ашасын, ял итсен, хәл җыйсын, диләр. Ләкин Галимҗан, аш-су табыны әзерләнде исә, бердән юкка чыга. Алар белән аш-чәй янында бик сирәк була. Булган чагында да бик аз сөйли, бирелгән сорауларга кыска гына җавап кайтара да күбрәк тегеләрнең үзләрен сөйләтергә тырыша. Урта Азия халыкларының тормышлары, гадәтләре турында бертуктаусыз сораулар биреп йөдәтә.

Аш-чәй әзерләнде исә, Галимҗанны эзләп китәләр. Аны кайдан табалар соң? Ул яисә ишегалдында эшләүче казакъ янында, яисә берәр йомышчы тирәсендә, яисә даладан шәһәргә базарга килгән казакъ белән мавыгып сөйләшеп утыра торган була.

Әйтергә кирәк: ул чагында үзбәкләр Төркстанның шәһәрләрендә генә күпчелек тәшкил итәләр иде. Төркстан шәһәре тирәсендә үзбәк кышлаклары-авыллары бик аз, анда күчмә казакълар яши. Шулай ук шәһәр халкының йомышчы, ялчылары да бөтенләе белән диярлек әнә шул казакъ ярлыларыннан тора иде. Шунлыктан Галимҗан күбрәк әнә шулар белән аралашкан, алар тормышын өйрәнергә тырышкан.

Алар яныннан кайткан чагында Галимҗанның кулында карандаш-каләм белән арлы-бирле язылган, озынлы-кыскалы, киң, тар кәгазь кисәкләре була икән. Ул боларны үзенең фанердан ясалган юл сандыгына салып бара. Аңардан:

– Галимҗан әфәнде, ул кәгазьләргә нәрсә язасың соң, алар нәрсәгә кирәк? – дип сорыйлар.

Галимҗан көлеп кенә җавап бирә:

– Хәерче капчыгы өчен күзгә күренгән һәрбер нәрсә – калакмы, шырпы тартмасымы, калай кисәкләреме, каткан икмәк-шикәрме – һәммәсе дә зур байлык булган шикелле, әдип өчен дә әнә шундый кәгазьләр кыйммәтле җәүһәрләр!

Шәһәрдә бераз яшәгәннән соң, Галимҗан далага – берәр хәллерәк казакъка илтеп куюларын сорый. «Килгән-килгән, саф, иркен һавалы далада бераз кымыз эчеп, кузы ите ашап киткәндә дә зарар булмас иде», – ди.

Сәет-Насыйр әфәнде аны үзенең яхшы гына тормышлы таныш-дус казакъларыннан берсенә илтеп куя:

– Кәттә мулдәкә булады бу¹⁶! – ди.

Соңыңнан әлеге казакъ та Сәет-Насыйр әфәндегә зарлана:

– Мулдакә дигәнең ау исәр булды гуй!¹⁷ – ди. – Кузы¹⁸ гуште, кымыз дигәнең аның өчен анчиси бер тамак гуй!¹⁹ – ди. – Киленчәкләр белән бүз балалык кылып йөрүдән башкага төк карамайды.

Галимҗан монда да шулай була: кайда падачы (куй багучы – көтүче), кайда куй савучы хатын-кыз, кайда яшьләр уены, ул гел шулар тирәсендә, шулар белән мәш килә. Аннан соң казакъларның асау атлары²⁰, айгырлары белән кызыксына. Бәла бит ул далада туып үсеп, кулга ияләшмәгән казакъ айгырлары белән эш итү!.. Иң элек аны тота алмый теңкәң корый, эштән чыгасың. Ул сине янына да җибәрми яисә арт аяклары белән тибеп очыра, яки берәр җиреңнән тешләп эләктереп ала да бер читкә селтәп ташлый. Ниһаять, колакларын торгыза да киң дала буйлап оча; аның артыннан ни яхшы чаптар атларга атланган дүрт-биш кеше башларына элмәк арканнар тагылган озын кура агачларын күтәреп куып йөриләр. Аның муенына элмәкле җеп ташлап эләктерергә азапланалар, ә ул якын да җибәрми сине!..

Әле аны тотып, эләктереп алганда да аңа атланалмый яисә аңа атлангач та шома гына йөреп китә алмый йөдисең. Мең бәла белән атланып та өлгермисең, ул алгы аякларын югары күтәреп, арт аяклары белән баса да, кинәт кенә мәтәлчек атып, сине бер кырый ыргытып җибәрә. Галимҗан, кайчакларны бөтен дөньясын, ашау-эчүен онытып, көне буе әнә шундый асау айгырлар янында була. Казакълар исләре китеп сөйлиләр:

– Киленчәкләр белән ат җене сугылган, күрәсең, аңарга, – диләр. – Нигә кирәк иде инде ул мулдәкә кешегә… Әнә бит башка мулдәкәләр карт-корыларга «Ясин», «Тәбарәк»²¹ өйрәтүдән башканы белмиләр.

Аннары тагын да шунысына исләре китә.

Галимҗан аз гына вакыт эчендә әнә шундый кыргый айгырларны тоту, аларга тиз генә атланып алып, шома гына җилдереп китү эшендә дә башка бүз балаларны оятка калдыра башлый. Атлап киткәнче үк атка менгән күчмә казакълар да тиз генә кулга ияләштерә алмаган атлар да Галимҗан кулында игә килә икән! Ат җене бардыр моңарда, дип, күчмәннәр дә шаккаткан. Ул айгырның тезгененнән тартып башын артка каера да ялт итеп өстенә менеп атлана һәм, ике аягы белән аның янбашларыннан кысып, ныгып утыра. Айгыр, ал аякларын күтәреп, аны артка атып ташларга да итә, алга чөеп ташларга да азаплана, төрлечә тыпырчынып та карый, юк, булмый. Галимҗан һаман да аның өстендә утырыпмы-утыра. Иң азагында, бу мулдәкә нугайны²² болай гына җиңеп булмады, ахрысы, дигәндәй, айгыр киң дала буйлап җан-фәрманга чабарга тотына. Айгыр чапкан саен, Галимҗан итегенең каты үкчәләре белән аның янбашларына кадап, аны кыздыра гына. Айгыр ап-ак күбеккә төшкәнче чаба-чаба да, сиңа буйсынмый булмады инде дигәндәй, башын аска бөгеп, шып итеп туктый.

Ә Галимҗан, атның ял асларыннан, борын өсләреннән сыйпап, аны иркәли. Айгыр күңелләнеп, пошкырып куя. Шуннан соң ул үзенең бөтен иркен Галимҗанга тапшыра. Егет тезгенне кайсы якка тартса, айгыр шул якка карап, шома гына кузгалып юргалап китә. Картлар:

– Атның телен беләме икән әллә бу мулдәкә? – диләр.

– Мулдәкә буйсындыруның догасын белә торгандыр!

Чытлы, шаян кызлар белән үртәнчек киленчәкләр бүз балалардан көләләр:

– Ат белән бергә туып, ат белән бер далада үскән азаматларны нугай мулдәкә ат тотарга өйрәтә диген, ә!.. Егет булып йөрүегезне әйтер идем!..

Сәет-Насыйр әфәнде тагын шундый бер вакыйганы да сөйләгән иде.

Казакълар арасында шактый зур абруйлы, нык тормышлы, шуның белән бергә «байгуралык» чире белән нык авырган бер манап²³ була. Аныңча, һәммә эштә дә, һәрбер җирдә дә ул өстен булсын, гел аңа шаккатып торсыннар! Көннәрнең берсендә әнә шул манап Галимҗанны кунакка чакырып, аның алдына үзендә булган бөтен сый-хөрмәтне куя. Аннан соң:

– Байлык дигәнең әнә күз алдында, – ди. – Куй, кузы дигәнеңнең исәбе-саны юк, көн дә берсен суй да аша!.. Кымыз дисәң, унлаган бияне тот та бәйлә!.. Айгыр дигәнең тагын да шулай ук – теләгәнеңне тот та, мен дә атлан!.. – Әлеге манап, Галимҗанны шулар белән алдарга теләгәннән соң, аның алдына тагын да кызыклырак бер нәрсәне китереп куя: – Шулар өстенә хур кызыдай кызым бар! Син шуңа кияү бул да тик минем бер теләгемне генә үтә…

– Теләгегез нинди?

– Менә минем унөч-ундүрт яшьлек бер улым бар, син шуны укытып, үзең шикелле белемле яса да, ул да шулай синең кебек һәрбер җирдә дамеллаларның авызларына кургашын коя торган булсын!..

Галимҗанның «Казакъ кызы» романын язу өчен материал җыя башлавы әнә шуннан башлана. Әнә шул рәвешчә атаклы әсәр барлыкка килә.

2

(Галиәсгар Камал)

1909 елның җәендә, Оренбургта эшләгән чагымда, һичбер көтелмәгән, уйланмаган җирдән минем бүлмәгә Галиәсгар абзый Камал килеп керде. Ул җиңелчә генә киенгән, кулында бик үк зур булмаган юл чемоданы.

Мин, аптырап, урынымнан сикереп тордым.

– Кайдан җил ташлады сине, Галиәсгар абзый?!

– Җил ташламады, – диде ул, матур гына елмаеп. – Сезгә килдем – матбагада эшләргә!

Аның безнең матбагага эшкә киләчәге турында бер генә сүз дә ишеткәнем юк иде. Шунлыктан тагын да гаҗәпләнеп сорадым:

– Ничек инде ул алай капыл-кара гына? Алдан хәбәр биргән булсагыз, каршы төшеп алган булыр идек!

Галиәсгар абзый сәер генә җавап бирде:

– Алай алдан хәбәр итәрлек үк күңелләнеп килмәдем мин!

1905 ел революциясе булгач та чыга башлаган «Йолдыз» газетасында беренче саныннан башлап шушы көйгә чаклы эшләп килгән Галиәсгар абзый нәрсә өчендер аның редакторы Һади Максуди белән үпкәләшә дә Казанны ташлап чыгып китә. Һәм тиз генә Тимерша Соловьёв белән хәбәрләшеп, Оренбургка эшкә килә.

Мин дә бердән аңлап алдым: аның Оренбургка «сәяхәте» уйланган бер план белән, җиң сызганып, бил бәйләп эшләү өчен түгел, ә тик Һади Максудига булган үпкәдән һәм ачудан гына килеп чыккан икән.

Галиәсгар абзыйны мин шул дәвернең танылган, көчле бер язучысы һәм журналисты итеп кенә түгел, үземә карата булган күп кенә сәбәпләр аркылы да якын күрә һәм хөрмәт итә идем. Минем Оренбургка шушы матбагага эшкә килүем дә Галиәсгар Камал белән Борһан Шәрәфнең димләве аркасында булды. Алар мине барырга кызыктырды. Тимерша Соловьёвка тәкъдим иттеләр. Гәрчә мин күп кенә мәсьәләләрдә Тимерша Соловьёвлар белән килешеп бетә алмасам да, Оренбургка килүемнән шактый канәгать идем. Мин монда яхшы гына журналистлык тәҗрибәсен алдым, матбагачылык эшенә өйрәндем. Бер-ике җәен Тимерша Соловьёвның Мәкәрҗә ярминкәсендәге «Двухсветная» гостиницасына барып, аның кухнясында эшләдем, аш-су әзерләү һөнәрен үзләштердем. Соңгысы хәзер, картлык көнемдә ялгызым калгач, бик кирәк булды, ашханәгә йөрергә сәмән юк, ачлыктан гына егылып үләсе… Шунда яшьлегем искә төште – мин бит суга балта салып та аш пешерергә өйрәнгән кеше! Рәхмәт инде Тимерша агайга…

Минем Галиәсгар Камалга булган онытылмас хөрмәтемнең икенче сәбәбе менә бу иде: Галиәсгар абзый – без укыган Галимҗан хәзрәт мәдрәсәсе шәкерте. Гәрчә бу мәдрәсәдә күп кимчелекләр булса да, һәм ул безне канәгатьләндермәсә дә, Галиәсгар абзый үзенең шушы мәдрәсә шәкерте булуы белән шактый горурлана иде. Сүз уңае чыккан саен, ул:

– Татар матбугат вә әдәбиятына Мәҗит Гафури, Фатих Әмирхан, Кәрим Тинчурин, Миргазиз Укмасый, Хәбиб Исхакый кебек әдип-шагыйрьләрне чыгарган мәдрәсә җимеше бит без! – дип масаеп та куя иде.

Менә шуның өчен дә без язган нәрсәләребезне алып барсак, ул безне үз итеп каршы ала, өйрәтә, юл күрсәтә, киңәшләр бирә торган иде. Янәсе, мәдрәсәи «Мөхәммәдия» шәкерте ярты юлда калмаска тиеш!

Менә шуның өчен дә аның бүген капыл гына килеп керүе, аны хөрмәтләп каршы алмавыбыз миңа әллә ничек авыр тоелды. Шуның белән бергә үк миндә зур шатлану тойгысы да кузгалды: «Эчкә җыелган серләрне сөйләп, һич булмаганда, күңел юатырга бер кеше булды, ичмасам», – дидем мин эчемнән генә.