Карабәк үзе белән бер йөз җайдак кына алып чыккан, ә сәфәре хакында һичбер кемне кисәтмәгән иде. Ык ярында Кормаш, Балтач, Уразай бәкләр иярләреннән төшеп каршы алгач, гаҗәпләнүдән баш чайкарга гына мәҗбүр булды. Аның:

– Минем хәзер ауга чыгарга да мөмкинлегем юк, бу хакта белеп, сез киекләрне миннән алда урачаксыз икән, – дип шаяртуына каршы көлеп кенә җавап кайтардылар.

– Кунакка кисәтмичә килеп төшкән кода-кодагыйлар бик тиз бозылыша дигән сүзне ишеткәнең юкмы әллә, Карабәк әмиребез? Кунак килгәч кенә чәкчәк ясарга керешкән йә токмач баса башлаган кодагыйны ялкауга чыгаралар, ә хатыннар аркасында кодалар да бер-берсенә сыртын куеша…

– Ау димәктән, түрәләрнең авы да кешенеке төсле булмый икән лә ул, – дип, Карабәк чаптарының йөгәнен эләктергән Балтач бәк авыз ачты. – Олы түрә кисәтеп килә торган булса, вак түрәләр киекләрне бауга бәйләп йә элмәккә үк утыртып чыга икән. Шуннан олы хаким үзен мәргән дип шапырына да инде. Нәкъ төртмә әйтемдәгечә. «Карт алаша, үз койрыгын күргәч, мин – колын дип масая икән».

– Әһә, мине карт алашага да чыгара башлады бу Балтач, – дип, Карабәк бер үпкәсез рәхәтләнеп көлде. – Алай алаша икән, хатыннарың белән бер мунчага җибәр.

Айгырлар шикелле кешнәп көлешкәннән соң, төтен сызып утырган казаннар һәм кыркылган чирәмгә җәелгән ашъяулыклар янына барып тезләнделәр. Хатыннар уртага зур-зур җамаяклар белән ит кисәкләре, карта-эчәгеләр китереп тезгән арада, Карабәк тирә-якка күз йөгертеп алды. Мул ябалдашлы, матур гына тирәк ышыгы бу. Яр астында Ык чайпала. Кул сузымында гына бер күл елтырап күренә. Әйләнәсе ике чакрымга сузылган тип-тигез үзәнлек, аны ике ягыннан мәгърур наратлардан да биегрәк тау уратып алган. Бер уйласаң, бу иңкүлек үзе – олы таба, ә җайдаклар һәм бәкләр шуның бер читендә утыралар сыман. Авыл кору өчен менә дигән урын.

– Бу төбәккә килеп төпләнгәнгә биш ел үтеп китте. Инде ничә авыл калкып чыкты икән? – дип сорады ул, аерым гына беркемнең дә йөзенә текәлмичә.

– Һи, кем санаган аны! – дигән җаваптан соң ук шундук чамалады. Әһә, Кормаш телгә килде, күрәсең, калган ике бәк алдында абруе төплерәктер.

– Үзебезнең түбәдә генә дә җиде авыл булдык, – дип, һаман да шул Кормаш дәвам итте. – Шуларын әйләнеп чыгарга да вакыт җитми әле. Былтыр гына, менә көз ахырында, кар тирән ятканчы дип, Сөн буйларын айкап кайтканыем. Юк ла инде, үземне олы түрә итеп күккә чөяр өчен дә, күркә сыман кабарып йөрер өчен дә түгел. Башкалар ни кылана, шулардан артта калырга, адәм хуры булып йөрергә язмасын дип кенә…

Карабәкнең:

– Ни-нәрсә җитмәсә, артта калган булып, тар маңгайлы булып саналасыз соң? – дигән соравыннан да мәлҗерәп төшмәде Кормаш бәк.

– Һе, ни дип, авылда шул инде. Мәчетең юк, тегермәнең аякка басмаган, аннан килеп, арба-чана ясый торган осталарыңа, тимерчеләреңә алачык юк икән – син үзеңне Аллаһның кашка тәкәсенә санап, күкрәк киереп йөрмә инде, туган.

– Менә сиңа иске авыздан яңа сүз, – дип, Карабәк баш чайкады. – Ә мин әле авылларга тимерче кирәклеген күз чалымына да китереп карамаган идем.

– И апаем, тимерче дә, аннан килеп, ияр ясый торган, камыт вә ыңгырчак эшли белә торган осталары да күче-күче белән кирәк аның. Атларның урманнан агач ташымый, кибән тарттырмый торган чагы юк та бит бичаракайларның. Өстәвенә, ара ерак дими, унар-унбишәр чакрымга кунакка йөрешәбез. Анда да, Аллаһның кашка тәкәсе кебек, гел атларда инде. Менә шуңа күрә, дирбия-камыт ясаучыларыннан тыш, каз каклый, чәкчәк-гөбәдияләрен телеңне йотардай итеп пешерә, килешле итеп күлмәк тегә белә торган алтын куллы хатыннарыбыз да, ай-яй, бик кадерле безгә!

– Ә шулай да Сөн ярында ничәләп авыл санап кайттың? – дип, Карабәк янә иске эзгә төште.

– Сикиядан Сөнгә бара-бара, уннан артык авыл санадым. Беренче чиратта мәчетләре, базарлары булган олырак авылларга исләр китте. Яхшый, Үрәзмәт, Әмәкәй, Күбәк, Гайсар, Аккүз, Исәммәт, Яркәй, тагын… э-э-э, Шәммәт, Кадермәт, Аеш, Кыргыз, Ябалак… Менә шуларын башыннан ахырына чаклы урап чыктым, мәчет төзеп өлгермәгәннәренә кереп вакланмадым.

– Нинди Яхшый, каян килеп төшкән Исәммәт, Кадермәт ул? – дип, күкерттәй кабынды Карабәк. – Исемнәрен һич кенә дә аңлап бетермәдем.

– Һе, безнең татар менә шулай кисек телле инде, мин нишләтим? – дип, Кормаш иңбашларын гына сикертте. – Яхшый дигәнен Яхшыбай бәк кора башлады да, үзе Сарман бәк янына китеп барды. Тегесе моңа кызын биргән дә Зәңгәр тау итәгенә сарай салган икән. Ул югалып бер кыш үтүгә үк авыл исеменең койрыгын кыскарттылар. Аннары шундый ук, очкылык чиреннән Әлмөхәммәт урынына – Әмәкәй, Кадыйрмөхәммәт урынына Кадермәт торып калды. Тегеләрдән күрмеш, Уразмөхәммәт, Ярмөхәммәт белән Шәймөхәммәтне дә тач шул рәвешчә сөннәткә утырттылар.

– И-и, болай барса, без үзебезнең әткәйләрнең исемнәрен дә онытачакбыз икән! Әйтергә шулай ансат дип, иртәгә сабыйларны Габдулла урынына Апуш, тагын да яманрагы, урыслардан күрмеш, Нәчтүк, Ләксәй, Ибан дип йөртә башлаулардан Ходай саклый күрсен!

– Әстәгъфирулла! – дип, һәммәсе төкеренде, әмма Карабәккә каршы төшмәделәр…

Кормаш, Балтач авылларын карап чыкканнан соң, Уразай бәк әмирне Ак Идел ягына таба алып китте. Дистәләп күл ялтыраган үзәнлектә кайсы иңкүлектә, кайсы тау итәгенә сузылып урнашкан дүрт авыл ягына, сабырсызланып, камчы очы белән төртеп күрсәтте ул.

– Менә соклан инде, Карабәк, күз уңыннан кичер. Югары Гәрәй берсе, калганнары Түбән, Урта, Кече Гәрәй. Сөннең аръягында тагын бер Гәрәй бар. Барысы да үзебезнең кабилә атамасын йөртә. Аксакаллары Мөхәммәт, Гайнан, Әбелшәех атлы булса да, үзләре баш тартты. Юк, безне бутамасыннар, без – Кырымнан ук ыру канын алып килгән гәрәйлеләр, диделәр. Ун-егерме авыл бер үк атлы булмасын дип кенә кайберләренә Бурсык, Кабан, Әтәч, Куян дигән кушаматлар бирдек, бертөрләрен, үзебезчә гап-гади итеп, Такталачык, Каентүбә, Чалманарат дип атадык…

Юл уңаенда беренче урнашкан Түбән Гәрәй урамнарына барып керүгә үк Карабәкнең күзләрендә якты ут кабынды. Матур, төзек, килешле бит, шайтан, күз тимәсен! Урамнарның киңлеген йөзәр адым чамалы корып куйган болар. Димәк, янгын дигән хәвеф туа калса, очкын йорттан йортка әтәч сыман гына сикерә алмаячак. Капкалары – такта, коймалары – читән. Йортлары йә нарат, йә усактан. Ихата түрендә мунча, келәт, лапас тезелеп киткән. Байтак гомерләрен сәфәрдә йөрсәләр дә, алдан күрүчән, бик нык әзерлекле бит ул гәрәйлеләр. Келәт идәне астында, һичбер шиксез, кар базлары да бардыр.

Урамнарында бер җан иясе дә күренмәгәнгә генә як-ягына, хәтта ихаталарга да күз йөгертеп барырга мәҗбүр булды Карабәк. Әй, юк, җансыз түгел, бер капкадан җитү буйлы бер кыз чыкты әнә. Иңнәрендә – көянтәгә аскан ике чиләк. Җайдакларны күрүгә үк, мәче җитезлеге белән ихатага кире чуммакчы иде, Карабәк аваз салды:

– Без шулай ук өркеп качардай котсызмыни, сылу?

Кызый каушап тормады, яртылаш ачылган капкадан үрелеп, җор мәгънәле сүз ыргытты:

– Юк ла инде, абый кеше, котсыз түгел лә сез. Каршыга буш чиләкле кеше очраса, юл уңмый дигән ырым бар бит. Мин шуңа гына качтым.

– Ә минем барасы җирем шушы авыл иде, менә килеп җиттем, сылукай. Әйдә, чыгып күрен. Мин ырымнар белән баш катыра торган кеше түгел. Аның каравы бер канунны гомерлеккә ятлап куйдым. Бүредән курыксаң, урманнарга йөрмә… Әйдә, чык, дим, ичмаса, су эчер син безгә…

Ниһаять, кыз тәвәккәлләде, чиләкләрен алъяпкычы белән каплый-каплый, кабат пәйда булды. Карабәк күз йөгертте: агайлар әйтмешли, авызыңда эреп китәрдәй җиләк төсле пешеп җиткән сылу бала бу! Яше, мөгаен дә, ундүрт-унбиштәдер, әмма үзе төлке-сыртланнар да куып тота алмас җитез җәйрән сыман. Алъяпкыч канатлары астыннан ике алма төрткән. Алъяпкычны буып куйган биле бер уч көлтә төсле. Озын итәкләре аякларын каплый, тик зеңгелдәп барган чулпы тәңкәле толымнар астына күз текәсәң, тиз-тиз уйнаклаган тыгыз таучыклары аның төз, көчле аяклы икәнлеген ассызыклап тора. Аз да түгел, күп тә түгел, бүген үк яучы җибәрерлек килен ләбаса бу сылу-җанашкаем!

Урам уртасында сиртмәле коены чаптар да инде сизенеп алган, түземлеген җуеп, ул да шунда тартты. Бура янына килеп җитүгә үк Карабәк ияреннән сикереп төшкән иде дә, сиртмә бавын эләктерергә өлгерә алмый калды. Ә кыз бик җитез икән, менә ул, кулларын тиен шикелле җитез биетә-биетә, торна борыныдай кое сиртмәсен әүвәл аска таба иде, аннары күз ачып йомарлык арада бура авызында, ялык-йолык килеп, комнар белән ышкып чистартылган бакыр чиләк калкып чыкты. Сылукай аны бура почмагына җайлап кына утыртты да телгә килде:

– Рәхим итегез, әйдә, эчегез соң!

Карабәк, сихерләнгән сыман, аңа текәлеп тик торуын белде. Кеш тиреседәй елкылдап торган чем-кара, хәтфә, йомшак чәчләр. Карлыгачның ике канаты кебек кыйгач кара кашлар. Озын, куе керфек. Шомырт төсле чем-кара күзләр. Бер генә сыры да булмаган алсу, сусыл иреннәр. Нәни, йомры ияк. Оялуданмы, тарсынуданмы икән, кызарып торган ике матур яңак.

– Үзегез су сораган идегез ләбаса, йә, эчегез инде, – дип кыстап торган кызның елмаюын да күргәч, Карабәк, әйтерсең лә телдән язды…

Менә сиңа мә! Гап-гади бер авыл уртасында иң беренче булып очраган татар кызы әсир итте бит! Син бу күркәм затка гашыйк булмыйча, хәвеф-мазар туса, аны якламыйча, коткармыйча кара!..

Карабәк иреннәре белән көмеш суга чумды. И-и, бу суның келәм кебек йомшаклыгы, нәфислеге, тешләреңне чымырдатырдай хәтфә суыклыгы! Шушы таныш түгел сылу кулыннан алып эчкәнгә генә шулай татлымы соң бу, әллә туган якның тәгәрмәч эзенә җыелган сулары да зәмзәм була микән?..

– Исем-атың кемдер, сылу? – дип әйтә алды Карабәк бераздан, һушын җыеп.

– Айзирәк мин, – дигән җавап Карабәккә болытлар өстеннән төшкәндәй талгын аһәң булып иреште.

– Ә нишләп япа-ялгызың? Авылыгызда нигә адәм заты күренми?

– Ялгыз түгел, өйдә инәкәй бар. Күрше карчыклары, бала-чага монда бик күп.

– Ә өлкәннәр? Мин ирләрне, хатын-кызны әйтәм.

– Һи, абый кеше, мәзәк тә инде син. Гәрәйләрнең хәзер кул арасына керердәй барча кешесе малай-шалаена, кыз-кыркынга тикле болында бит. Инде атна буе Ак Идел буендагы тугайлыкта печән чабып, печән җыеп ята авыл халкы.

– Ә син нишләп монда? Нигә анда түгел?

– Яландагылар көн кызуында ял итеп алырга туктады, мин авылга чаптым. Инәкәй чирләп егылды, мин аның хәлен белергә дип кайттым. Чәй генә эчерәм дә тагын шунда торып йөгерәм.

– Алай икән, алай, – дип, чигәләрен уып торды Карабәк. Аннары, сүз юкта сүз булсын дип кенә тагын сорашты: – Әтиең дә болындадыр инде?

– Минем әткәй юк бит, – дип, юаш тавыш белән җавап тотты сылу. – Өч кыш элек Ак Иделгә батып харап булды.

– Нишләп инде?

– Сусарларга куйган җәтмәләрне тикшерергә дип җыенып киткән иде, Ак Идел өстендә боз ярылган да әткәй мәрхүм су төбенә чумган. Безнекеләр өч көн буе ыргаклар белән эзләп карадылар, таба алмадылар. Идел аңа кушылган Шәбез, Бәҗәнә шикелле вак-төяк инеш түгел, ул бит диңгез сымак. Колга буе гына ярык эченә ыргак ташлап, кеше гәүдәсен ничек таба алсыннар ди?!

– Үлгән артыннан үлеп булмый, сеңел, җаны оҗмахтадыр, син кайгырма бик, – дип юатырга мәҗбүр булды Карабәк. Аннары үзен төрткәләүгә сискәнеп башын борса, чаптары чиләктәге суны төбенә кадәр эчеп бетергән дә, башын чөеп, тагын сорый…

– Җитте, җитте, наный, – дип, хәзер инде атны юатты ул, муеныннан шап-шоп сөеп алды. – Без өебезгә кайтып җитмәдек бит әле, тагын юл чыгасы.

Карабәк Айзирәкнең кулларыннан алды, кыюланып дәште:

– Син, тагын болынга төшәм, дигән идең. Әйдә, алып төшеп, ул тугайлыкны миңа да күрсәт әле. Мин печән чабып кәҗә маемны чыгарган оста түгел түгелен, шулай да сәнәк тоту, кибән куюларны гына булдыра алырмын сыман.

– Ай-һай, абый! Кибән түбәсендә печән алып тору өчен минем Саттар абый кебек булу кирәк. Менә ул ичмаса булдыра да инде. Кулларына карап өлгереп тә булмый, бер уч печәнне дә кире төшермичә җыеп бара белә. Үзе тиен кебек боргалана, шунда әле тузан болыты күтәрердәй итеп биергә дә өлгерә.

– Ярар, укам коелмас, кирәк булса, мине дә мендерерсез. Алай-болай синең арттан яучы җибәрергә кирәк булса, Саттар абыең белән дуслашып кую артык булмас.

– Әй-лә, абый, тиктомалдан нигә шаяртасың? Синең кебек ай-кояшлар безнең ише хәерче ихатасына нурын ташлый димени инде? – дип, Айзирәк чынлап үпкәләде, ахры, яулыгының бер очын авызына кабып, борылып ук китте.

– Сылуым, сылуым, – дип, артыннан юыртырга мәҗбүр булды әмир. – Серкәң бөтенләй дә су күтәрми икән, миңа шаяртып сүз кушарга да ярамыймыни соң?

– Бу өлкәдә түгел, – дигән коры гына җавап ишетелде, әмма, ни хикмәттер, сылу кызыкай адымнарын барыбер сүлпәнәйтте.

– Мине болынга алып бар дип сорадым лабаса. Әйдә, җыен да чык. Тугайлыкка алып төш инде мине!..

– Ярар, ярар…

Бераздан Айзирәк алмаш чаптарга атланып бара башлагач, Карабәк үзен кызны кысып кочаклап алудан көч-хәл белән тыйды. Ут кебек янган кулларын бер-берсенә тидерергә дә шүрләп, юл буенча талгын юырттылар. Биек тау өстеннән ачылган искиткеч манзараны күреп алгач кына Карабәк капылт чаптарының йөгәненнән тартты.

– Тыр-р-р, малкаем. Тик кенә тор, берүк. Мин мондый матурлыкны кабат кайчан күрәм әле…

Тау астында, тиңсез дәрья булып, Ак Идел-сылукай талгын гына ага. Карабәкнең чал Иделне, Чулман-Нократларны, Тын елганы, Җаек-Сакмар буйларын, Кондырча, Ык, Сөн, Нокыш суларын, хәтта Җидесу төбәгендәге Ак-су белән Күк-су атлы дәрьяларны да барып күргәне бар. Һәммә елга, һәрбер чишмә, пыскып янган учак шикелле үк, гомер бакый карап туймаслык ул. Ләкин кайсысы гына шуларның Ак Идел атлы сылу елга белән тиңләшә ала икән?

Әнә тау астында нинди хәтфә болын! Үләннәре талгын искән җилдә, диңгез дулкыннары кебек, берсе артыннан берсе куышып йөгерешә. Бу үлән диңгезенең чиге-чамасы юк, ул яр буйлап офыкларга кадәр сузылып юкка чыга. Тугайлыкта, түмгәк-түмгәк булып, куе әрәмәлек үсеп чыккан. Агачлар арасыннан кәккүк кычкыруы, былбыл белән тургай сайравы ишетелеп тора. Әрәмәлекләр артындагы сай сулыкта аккош, челән, ләкләк, торна аваз сала. Барысы да хыялларда гына күреп, тоеп иләсләнгән җәннәт бакчасын хәтерләтә, кушылып җырлау өчен монда тутый кошлар һәм тавис-ханбикә генә җитми.

Менә бервакыт Карабәкнең колагына «Ныклап кара, хәтереңә салып куй, синең гыйшкың менә шунда кала» дигән сәер җөмлә-аһәң килеп ишетелде. Үз-үзенә ышанмыйча, әмир янда утырган Айзирәкнең иреннәренә күз ташлады. Юк, ул түгелдер бу тавыш иясе, аның иреннәре нык кысылган. Алай булгач, әллә Ходай үзе, әллә йөрәге эндәштеме аңа?

– Ай, безнекеләр эшкә кузгалалар! – дип аваз бирде сылу. – Сүзләүләре мөмкин, яннарына ашыгырга кирәк.

Карабәк чаптарының касыгына үкчәләрен тидереп алды, ике янган йөрәк тау өстеннән аска томырылды. Уразай бәк күптән инде бирегә төшеп җиткән, колачын киң ачып каршылап тора.

– Җаны теләгән җылан ите ашаган, ди. Печәнчеләргә ярдәм кулы сузарга ниятләгәнсең икән, рәхим итеп уртасында бул, кунак түрә.

Карабәккә әүвәл чалгы бирделәр, шабыр тиргә баткач, сәнәк тоттырдылар. Кибән куючы яшь-җилкенчәкне күргәч, ул шулар янына чапты. Анда килсә, сүз берләшкән сыман, һәммәсе дә кибән түбәсенә төртеп күрсәтәләр.

– Май ягылган күмәчне ялкау да ярата ул. Син әйдә шул күмәчнең тәмен татып кара әле.

Югарыда унтугыз-егерме яшьләрдә булган, Карабәкнең үзе шикелле үк кара-чутыр егет басып тора. Кунак белән качышлы уйнап та маташмады ул.

– Сиңа су эчергән Айзирәкнең абыйсы инде мин. Саттар атлы булам. Минем белән рәттән, һич югы, тирләгәнче басып тора алсаң, бер атна буена ашаудан баш тартам, – дип рәхәтләнеп көлә.

Өчме-дүртме егет берьюлы чүмәлә чаклы печән ыргытуга, Карабәк кибән өстеннән мәтәлде дә төште. Гарьлегеннән тагын өскә таба ыргылган иде дә, итәгеннән тартып, ирек бирмәделәр.

– Кетәклектә һәр тавыкның үз урыны мәгълүм. Каш ясыйм дип күзеңне чыгарырсың. Печән чүмәләләрен ташып өлгертсәң, безгә шул да җитә.

Кичке эңгер-меңгердә, күз бәйләнә башлаганчы печән ташый-ташый, Карабәкнең ике кулы өзелеп төшә язды. Аякларын да көч-хәл белән генә сөйри иде инде, Аллаһның рәхмәте, «Ярхәмикалла, тәмам» дип кычкырып, эшне туктаттылар. Карабәк чүмәлә төбенә чүгүгә үк йоклап китәр сыман иде, яшьләрнең тугайлык уртасында учак кабызуын күреп, кабат әсәренде. Монысы ни тагын да, болар ни кылмакчы?

Учак өстеннән сикереп уйнаулар да, әйлән-бәйлән килеп биюләр дә, учка йөзек салып җәза бирүләр дә – берсе-бер калмады. Карабәк өчен болар, әлбәттә инде, чит-ят, ул аларның берсе турында да ишетеп белми иде. Хәйран калып, күзәтеп тик утырды. Инде аның күз кабаклары йомыла башлавын шәйләделәр бугай, Уразай бәк чышан-пышан килде.

– Тал белән печәннән әвәләп куйган чатырларның иң кырыйдагысы, әнә тегесе, синеке булыр. Кер дә ят, Карабәк. Иртән йоклап калсаң, хурлыгын соңыннан Ак Идел суы белән дә юып бетерә алмассың…