Сигезенче күренеш

Мамадышта – Пугачёвның штабы урнашкан өйнең болдыры. Болдырда Пугачёв, Кинҗә Арсланов, Иван Белобородов басып торалар.

Кинҗә. Карашыңыз уйчан, галиҗәнап, сезне нидер борчый, ахры?

Пугачёв. Безнең уйны син беләсең, Кинҗә.

Кинҗә. Алда – Мәскәү…

Пугачёв. Мәскәүгә юл Казан аркылы. (Белобородовка.) Атаман, син ни әйтәсең?

Белобородов. Казан – каты чикләвек.

Пугачёв. Ватылмаган чикләвек юк…

Белобородов. Шулай да… Чүлмәк Казанга бәрелеп чыдармы?

Пугачёв. Синең башың чүлмәк булса, безнең башыбыз чүлмәк түгел, атаман. Исеңдә тот һәм рәнҗемә. Безнең егерме меңлек гаскәребез бар.

Кинҗә. Һәм ул сәгать саен арта тора.

Белобородов. Егерме мең күп, әлбәттә. Ләкин ничәсе сугыш һөнәрен белә? Бәлки, бераз сабыр итәргәдер?

Пугачёв. Син аларны сугыш һөнәренә өйрәтмәкче буласыңмы, атаман? Гомерең җитәрме? Син өйрәткәнне этләр көтеп торырлармы? Михельсон эт үкчәгә басып килә.

Белобородов. Ни боерасыз?

Пугачёв. Бүген хәрби коллегияне җыярга кирәк, Кинҗә. Фикерегез анык булсын. Әлегә безнең сүзебез шул: озак көтәргә ярамый. Казанда безне көтәләр, үзегез шаһит – аннан кешеләр килә. Салаваттан ни хәбәр бар?

Кинҗә. Әлегә юк, галиҗәнап. Башкорт җирендә яраларын дәвалыйдыр.

Пугачёв. Яз үзенә – гаскәр җыйсын, монда килергә ашыкмасын. Канзафарга да шулай языгыз. Алар анда да бик кирәк. (Белобородовка.) Полковник Бәхтияр Канкай углын син бик мактадың, атаман, чынмы, әллә безнең күңелебезне күрер өченме?

Белобородов. Сүземдә шигегез булса, Бәхтиярның эшләгән эшләрен үзегез беләсез.

Артта тавыш.

Пугачёв. Ни бар анда?

Кинҗә (баскычтан төшеп карап). Ниндәйдер гаскәр килә.

Белобородов (баскычтан төшеп карап). Ат өстендә – Бәхтияр Канкаев. Ни боерасыз, галиҗәнап?

Пугачёв. Каршы ал, атаман, монда алып кил. Кинҗә, әйт, утырырга урын әзерләсеннәр. Монда, болдырда.

Белобородов китә. Кинҗә өйгә керә. Өйдән тәхет алып чыгалар, аңа келәм җәяләр. Пугачёв утыра. Белобородов белән Бәхтияр, Теләчев керәләр. Теләчев арттарак кала. Бәхтияр, бер-ике баскыч өскә менеп, Пугачёв каршына тезләнә.

Пугачёв. Тор, полковник, хуш килдең.

Бәхтияр (башын күтәреп). Бөек падишаһымыз, бар гаскәремез илә сезнең мәрхәмәтегезгә өмет баглап каршыңызга тезләндек. Сезне атамыз дип таныган хәлдә, сезгә озын вә озын гомерләр теләдек.

Пугачёв. Ярлыкадым. Гаскәреңдә корал күпме?

Бәхтияр. Корал аз, падишаһ, кешеләр меңнән артык. Төрле халайыклардан җыелган. Янә тагы да пудпулкувник Абдулла Мостай углы Кама аръягында тора, Рахманкул Дусли углын Шумбут аракы заводына җибәрдек.

Пугачёв. Тупларың ничә?

Бәхтияр. Өч чуен, бер лафетсыз бакыр туп.

Пугачёв. Төшендек. Бер сорау, полковник Бәхтияр Канкай углы. Син безне государь дип таныдың, аның аягына башыңны ордың, нигә баш киемеңне салмадың? Безнең аңлавыбызча, бу – государьны хөрмәтләмәү, аңа баш бирмәү.

Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһымыз, татарның кәләпүше башыннан башы белән бергә генә салына.

Пугачёв. Ни өчен?

Бәхтияр. Безнең башлар кырулы, бөек галиҗәнап, кәләпүшне салсак, суык тия.

Пугачёв көлә. Аңа бүтәннәр кушыла.

Пугачёв. Җавабың тапкыр, полковник, кичерәбез. Кинҗә, Канкай углына түрдән урын күрсәт.

Кинҗә (Бәхтияр янына килеп). Әссәламегаләйкем, Бәхтияр туган! Без Кинҗә атлы буламыз. Башкорт иленнән. Ишеткәнеңез бардыр.

Бәхтияр. Вәгаләйкемәссәлам, мулла. Сезне күрү безгә зур куаныч. Исемегез – халык арасында. Гомерегез озын булсын.

Кинҗә. Амин. Әйдәңез, рәхим итеңез. (Бәхтиярны култыклап, өскә алып менә, Пугачёвның уң ягына бастыра.)

Пугачёв. Атаман Белобородов сине күккә чөеп мактый, Канкай углы. Һәм без ышанабыз. Бүгенге көндә татарлар минем гаскәремнең яртысы. Уннан артык полковнигым татар. Алар минем арка терәгем. Киләчәктә дә шулай булыр дип уйлыйбыз. Без сезне өлкән полковник иттек, указны алдыгызмы?

Бәхтияр. Шатлыгымыз эчкә сыймый, бөек падишаһ. Сезнең акылга манчылган указларыгыз күк йөзендәге ай булып безнең юлларымызны яктырта.

Пугачёв, башын күтәреп, Бәхтиярга карап ала, һәм икесенең дә күзләре очраша. Бәхтияр чигенеп куя.

Пугачёв. Нәрсәдәндер өректең, ахры, полковник?

Бәхтияр. Күзләрем…

Пугачёв (аны бүлдереп). Күзләреңнең Казан ягына төбәлгәнен әйтмәсәң дә беләбез, Канкай углы. Әмма Казанны алу мәҗлесендә күңел ачарга әлегә сиңа насыйп булмаячак. Син гаскәреңне безгә тапшырасың да үзең монда каласың. Яңадан гаскәр җыясың.

Бәхтияр. Колагым сүзләрегезне тыңлый, күзләрем…

Пугачёв (Кинҗә белән Белобородовка). Кинҗә, атаман! Полковникның үзенә генә әйтәсе сүзем бар.

Кинҗә һәм Белобородов өйгә кереп китәләр.

Пугачёв (Теләчевкә күрсәтеп). Кемең?

Бәхтияр. Писер.

Пугачёв. Китсен.

Бәхтияр (Теләчевкә). Әбүбәкер, отряд янына бар. Кешеләрне ашату хәстәрен күр.

Теләчев китә.

Пугачёв. Тыңлыйм, полковник. Күзләрең ни күрә?

Бәхтияр. Кичерегез, шигем бар.

Пугачёв. Телең «государь» дип әйтергә онытты, полковник. Әйт шигеңне.

Бәхтияр. Без бөек падишаһымыз дип баш орган кешенең йөзе безгә таныш.

Пугачёв. Кем ул?

Бәхтияр. Минем фигылем, табигатем алдашуларны кичерә алмый. Күңелендә шик-шөбһә булган кешенең йөрәгенә курку оялый.

Пугачёв. Государьның полковнигы күңелендә шик йөртә икән, государь кылычка тотына.

Бәхтияр. Мин сезнең хөкемдә. Ләкин…

Пугачёв. Ләкин, полковник, миңа синең гомерең кирәк. Бөркетләр дөньяда болай да аз. Нигә аларның башын кисәргә? Әгәр инде бөркет дигәнебез карга булса, һәм ул карга булып карылдаса… Максатың ни, полковник? Ни өчен яуга чыктың?! Әгәр государьны яклап кына булса, государьны ни өчен яклаганың аңламасаң, государь сиңа тиешле хөрмәтен күрсәтер, тик беркайчан да Канкай углы Бәхтияр дип әйтмәс.

Бәхтияр. Зиһенем чуалды.

Пугачёв. Чуалган зиһенеңне чишәр өчен мин сиңа вакыт бирәм, полковник. Ләкин без вакытның кадерен белергә өйрәнгән. (Кискен борылып, өйгә кереп китә.)

Бәхтияр (ялгызы). Бөек падишаһымыз Питыр Фидрувич… «Максатың ни? Ни өчен яуга чыктың?.. Бөтен Россиядә мескен кара халык рәнҗетелә, талана… Чиге булырга тиеш… Минем тарафтан мәрхәмәт алыгыз: казаклар, вә калмыклар, вә татарлар… Максатың ни? Җирегезне вә суыгызны ярлыкагучы булырмын…»

Кинҗә керә.

Кинҗә. Падишаһ хәзрәтләре полковник Канкай углын уйландырырлык сүз әйткәнме?

Бәхтияр. Уйлану адәм баласына хас нәрсәдер, мулла.

Кинҗә. Әлбәттә, әлбәттә.

Бәхтияр. Ишетүебезчә, сез – падишаһымызның уң кулы. Әгәр безгә дә белергә яраса, әйтегезче, мулла, максатыгыз ни? Ни өчен яуга күтәрелдегез?

Кинҗә. Патша хәзрәтләренең уң кулы берәү генә түгел. Ишеткәнсеңдер, татарлардан Идыр Мәхмүтев, Садыйк Сеитов та Югары совет әгъзалары. Без янә Канкай углы Бәхтиярны да падишаһымызның уң кулы дип таныйбыз. Бу сөальләргә җавапны ул үзе дә белә дип фараз кылаек.

Бәхтияр. Без падишаһымыз манифесында күңелләргә хуш сүзләрне укыдык.

Кинҗә. Күңелегезгә хуш сүзләр нидән гыйбарәт?

Бәхтияр. Җир, су…

Кинҗә. Безнең дә максатымыз шулдыр, Канкай углы. Җир, су… Әмма ләкин оныттыңыз, адәм баласына иң кирәге – ирек. Ирек!.. Җан иреге, рух иреге. Җанга ирек булмаса, һай авыр, Бәхтияр туганым. Минем җирем дә, суым да бар иде, тамагым тук иде. Рухыма ирек җитми иде, читлектәге кош кеби иде. Әгәр дә син бүтәннәр кеби үк Адәм илә Хәваның газиз баласы булып та, сиңа үги балага караган кебек кимсетеп карасалар, кыерсытсалар, телеңне киссәләр, динеңне-иманыңны таптасалар, тамак хәсрәте онытыла, туганым.

Мортаза керә, Бәхтиярны күреп, йөгереп, аның янына килә.

Мортаза. Бәхтияр агай, килеп җиттем.

Бәхтияр. Минем янда кеше бар, сәламең бир, туң авыз.

Мортаза (Кинҗәгә). Әссәламегаләйкем, агай… (Бәхтиярга.) Нурсолтан да килде.

Бәхтияр. Кичерә күрегез, мулла… (Мортазаны читкәрәк алып китеп.) Кайда ул?

Мортаза. Теләч абзый янында калдырдым.

Бәхтияр. Сөйлә.

Мортаза. Авылга кайттык. Юкәче Бигеш өенә кердек. Мин әйттем, хатыныңны китердем, дидем. Син әйткәннәрне әйттем, «асып куям» дип әйтте Бәхтияр абзыкаем дигәч, коты ботына төште, Нурсолтанга күрсәтте: ул минем хатыным түгел, диде, «талак» дип әйттем, диде, өемнән чыгып кит, дип, Нурсолтанны куды, Нурсолтан белән без чыгып киттек, Нурсолтан елады, мин сөендем, әйдә Бәхтияр абзыкаем янына, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем. Ул да мине куып җибәрер, ди. Бәхтияр абзыкаем куып җибәрми, дидем, ул синең өчен үлә, дидем. Кулыннан тоттым да алып килдем, үзе килде, карышмады. Өеннән чыгып киткәндә юкәче Бигешкә яман сүзләр әйтте Нурсолтан, өеннән чыккач елады.

Бәхтияр. Анысын сөйләдең.

Мортаза. Юлда мин аңа мәзәк сөйләдем, көлде, валлаһи дип әйтәм, көлде. Патша хәзрәтләрен күрдеңме, Бәхтияр агай?

Бәхтияр. Син, мокыт, һәмиш миңа агай дисең.

Мортаза. Пулкувник хәзрәтләре, күрдеңме? Миңа да күрергә насыйп булыр микән?

Бәхтияр. Бар, Нурсолтан янында бул. (Мортаза чыгып чапкач, Кинҗә Арсланов янына килә.) Кичерегез, мулла, сүзегезне бүлдек.

Кинҗә. Иртәгә чаклы сөйләшергә вакыт булыр дип уйлаек. Нурсолтанны кем дип беләек?

Бәхтияр. Минем кәләшем. Никахлашырга падишаһымызның фатихасын сорарга уем.

Кинҗә. Ай-һай, Бәхтияр. Яу вакытында андый эшләрне падишаһ өнәп бетерер микән.

Бәхтияр. Аягыгызга баш орам, мулла. Олуг падишаһымыз сезнең сүзләрегезгә колак салыр. Минем өчен сорагыз.

Өйдән Пугачёв чыга. Бәхтияр Пугачёвка карап тора да, баш киемен салып, Пугачёв каршына тезләнә.

Бәхтияр. Әгъзам падишаһымыз бөек галиҗәнап…

Пугачёв. Тор, полковник. Кинҗә, Канкай углы Бәхтиярның тамагы тукмы?

Кинҗә. Галиҗәнап, Канкай углының сездән түбәнчелек илә сорый торган гозерен сезгә җиткерергә рөхсәт итегез. Әгәр фатихагызны бирсәгез, аның никахлашуга уе бар.

Пугачёв. Кем белән? (Бәхтиярга.) Кайда кәләшең, полковник?

Бәхтияр. Командам янында.

Пугачёв. Болай уйлыйк, Кинҗә. Әгәр дә кәләш матурлыгы белән Канкай углының батырлыгына тиң булса, фатихабызны бирербез. Государьны туйга чакырырга онытмасалар, туй итәрбез. Алып кил кәләшеңне, полковник.

Ут сүнә.

Тугызынчы күренеш

Сигезенче күренештәге болдыр. Тәхетендә Пугачёв утыра. Янында Кинҗә Арсланов, Белобородов, Югары совет, Хәрби коллегия членнары, Бәхтияр Канкаев һәм Нурсолтан. Факеллар яна. Туйның кызган чагы. Менә бер төркем сугышчылар – руслар – болдыр янына килеп кияү белән килен хөрмәтенә җыр башлыйлар.

 
Вьётся, вьётся, стелется,
Вьётся, вьётся, стелется
По лугам трава шелковая,
По лугам трава шелковая.
Мил со милою сходятся,
Мил со милою сходятся.
Целуются, милуются,
Целуются, милуются…
 

Руслар җырлап үтәләр, аларны марилар алыштыра.

 
Суан толеш – соет толеш,
Путат пеле шыл кулеш;
Путат пеле шылым шолташ
Артанат пеле пу кулеш,
Артанат пеле пу погашыже.
Ончылно шогышо удер кулеш,
Ончылно шогышо удержо – лай
Сагус марийым йодалеш…
 

Мариларны чувашлар алыштыра.

 
Туй, туй, туй теше,
Туй, туй, туй теше.
Пурнас йытта ветерсе,
Парапан туса килтемер.
Пат-пат, параппан!
Пат-пат, параппан!
Сок парапаан мен калать.
Вуник туя кайрам, тет,
Кун пеккине курман, тет.
Ой, йой, ой-йорах…
 

Болдыр янына татарлар килә.

 
Уҗикәрәм, буҗикәрәм,
Болыт тамырланадыр;
Кыз куенына кергән чакта,
Егет сабырланадыр.
Келәтеңнән башкынасын
Болыт белән япканнар;
Ни гаебеңне тапканнар –
Кыз янына япканнар…
 

Пугачёв. Шигаев! Әйт, тагын бер мичкәне ватсыннар.

Белобородов. Галиҗәнап, таң беленүгә, поход чыгабыз.

Пугачёв. Атаман! Халык күңел ача, ачсын. Казанга җиткәнче айнырлар. Шигаев, әйт!

Шигаев (алга чыгып). Тыңлагыз! Бөек государь сезгә тагын бер мичкә бал бүләк итә… Тәгәрәтегез мичкәне!

Шау-шу башлана. Берничә кеше мичкә тәгәрәтеп чыгара. Халык мичкә артыннан ияреп чыгып китә.

Пугачёв. Полковник Бәхтияр Канкай углы, туең үзеңә ошыймы?

Бәхтияр. Мәрхәмәтле падишаһымыз…

Пугачёв. Рәхмәтең кирәкми. Тик шуны бел: Канкай углы, мондый бәхет минем һәр полковнигыма эләкми. Шуны да бел: иртәгә хатыныңны авылга илтеп куй. Кайтканыңны шунда көтсен. Минем полковникларым сугышка хатыннары белән йөрмиләр. Инде тагын хатыныңның йөзен күрдек, полковник, тавышын ишетәсебез килә.

Бәхтияр. Әгъзам падишаһымыз, ул ояла.

Пугачёв. Кемнән?

Бәхтияр. Бөек падишаһ алдында кайсы татар хатыны авызын ачарга базган.

Пугачёв. Без татар хатыннарын беләбез, Канкай углы. Татар авылы Каргалыда безне хатын-кызлар баш иеп каршыладылар, җырлап-биеп озаттылар.

Бәхтияр. Сезнең сүзегез, галиҗәнап, безнең өчен әмер. Падишаһымызның әмере үтәлергә тиеш. Нурсолтан!

Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер әйтә.

Бәхтияр. Кичерегез, падишаһ, мулла барында хатын-кызга җырлау тыела, гөнаһ.

Пугачёв. Кем ул мулла? (Кинҗәгә карап.) Синме, Кинҗә? Без сине башкортларның старшинасы дип белә идек, соңра полковник чины бирдек.

Кинҗә. Укымышлы кешеләргә мөселманнар «мулла» дип эндәшәләр, галиҗәнап. Курыкма, кызым, без син уйлаган мулла түгелбез.

Пугачёв. Шулай да син өйгә кереп тор, Кинҗә.

Кинҗә. Баш өсте. (Өйгә кереп китә.)

Пугачёв. Хатыныңның теләген үтәдек, полковник. Инде безнең теләгебез үтәлсен.

Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер пышылдый, ике арада тавышсыз бәхәс.

Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһ, аңа минем сүзем үтми, ул җырларга теләми.

Пугачёв кинәт сикереп тора. Барысы да нидер көтеп үрә каталар, тынып калалар. Пугачёв Нурсолтан каршына килә, Бәхтияр араларына кереп өлгерә.

Пугачёв (усал). Канкай углы! Патша әмереннән йөз чөерергә батырчылык кылган хатын-кызлар дөньяга сирәк туа. (Тиз генә өйгә кереп китә дә, аннан затлы киемнәр күтәреп чыгып, Нурсолтан алдына ташлый.) Алсын, бездән бүләк. Әгәр болар аз икән, син сугышта затлырак бүләкләр табарсың һәм безнең исемебездән хатыныңа бүләк итәрсең.

Кинәт артта тавыш куба, ишегалдына халык төркеме кереп тула. Алда ике казак бер симез адәмне сөйрәп алып киләләр. Болдыр янына җиткәч, әлеге адәмне җиргә ташлыйлар.

Пугачёв. Кем?!

Беренче казак. Без пикетта идек. Моны качып барганда тоттык.

Пугачёв. Кем?

Беренче казак. Кем икәнен әйтмәде. Җиккән атлары яхшы токымлы, өстендәге киемнәре затлы, үзе симез.

Пугачёв (симез адәмгә). Кем син?.. Җавап бир, синең каршыңда бөтен Русиянең государе Пётр Өченче басып тора.

Симез адәм. Син государь түгел, син – юлбасар, син – карак…

Пугачёв. Шигаев, хөкемеңне чыгар.

Шигаев. Атларын бирегә китерергә, киемен – ялангачларга, үзен – иблис кочагына.

Симез адәмне сөйрәп китәләр.

Пугачёв (Бәхтиярга). Туеңа тагын бер бүләк. Кара халыкның канын эчеп күбенгән кандаланың әҗәленнән дә зуррак бүләк юк.

Белобородов. Таң сызылып килә, галиҗәнап.

Пугачёв. Күзең үткен, акылың салкын синең, атаман… Казанга!.. Казанга!..

Баскычтан йөгереп төшеп китә. Аңа бүтәннәр иярә. Шау-шу. Атлар кешнәгәне, тояк тавышлары ишетелә. Болдырда Бәхтияр белән Нурсолтан, ишегалдында Теләчев, Мортаза, тагын бер-ике кеше кала.

Бәхтияр. Йә, ни дисең, Әбүбәкер?!

Теләчев. Сөбханалла! Бу дәрьяны туктатыр көч җиһанда бар микән.

Бәхтияр. Юк, Әбүбәкер. Бу дәрья – мәңге кипмәс дәрья. Ул дәрьяны дистә меңләп елга, чишмә туендыра. Ул чишмәләрне ачучылар – без. Тагын гаскәр җыйнарга кирәк, Әбүбәкер.

Ут сүнә.

Унынчы күренеш

Бәхтияр Канкаев отрядының лагере. Бәхтияр һәм Теләчев бер читтәрәк Пугачёвның хәрби коллегиясенә хат язалар. Бәхтияр әйтеп тора, Теләчев яза.

Бәхтияр. Рәхимле падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләренең Вуянный коллегиясенә пулкувник Бәхтияр Канкай углындан бәндәчелек илә рапорт.

Кайсы ошбу сәфәремездә тапдык ошбу Казан өязенең җенесле халайыкларыны, кайсылар, безнең каршымызда күз яшьләрен түгеп, «рәхимле падишаһымыз һәм шәфкатьле атамыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре күп-күп йыллар вә озын гомерләре сау вә сәламәт улсын» дип теләк телиләр.

Һәм бу заманда каршымызда йөгерүче гаскәремез алты йөздән артыктыр. Бер үк анларның эчендә киемсез һәм атсызлар вә коралсызлар бардыр. Юлымыз өстендә йакын торучы боярларның үзләрендән калган мал вә хайваннарын аламыз, хәзинәгә тапшырмак хакында… Һәр тарафларга пикит каравылларына командалар йибәрәмез, дошманнар хәбәрен белер өчен дип. Һәм йәнә Иделләрдәге барча пыравузларны иллешәр кешеләр йибәреп каратамыз, вурлар партиясенең хәбәрләре бар өчен. Бетте.

Теләчев. Сәнә 1774, ийүлнең 14 көне.

Бәхтияр. Кичекмәстән җибәрергә кирәк. Әллә үзебезгә барып кайтасы?.. Казанны күрәсе килә, Әбүбәкер. Үзебезнең Казанны, этләрдән арынган Казанны.

Теләчев. Казаны Казан, Бәхтияр, Мәскәү, Питырбур нишләр?

Бәхтияр. Алары да алыныр, Әбүбәкер.

Теләчев. Алынырмы?..

Бәхтияр. Шигең бармы?

Теләчев. Юк дип әйтсәм ялган булыр.

Бәхтияр. Дәлилең ни?

Теләчев. Дәлилем юк, күңелемдә шигем бар.

Бәхтияр. Аңламыйм мин сине, Казан алынганга шатланасы урынга, күңелеңдә шик йөртәсең. Илебездә – ирек, өебездә нигъмәт булса, ни кирәк. Бүген без үз иркебездә – анысы да олы бәхет.

Теләчев. Бүген ирекле булу бәхеттер. Киләчәктә зиндан көткәнен сизеп яшәү дә бик авыр.

Бәхтияр. Әбүбәкер, син сөйләгән сүзләрне башкадан ишетсәм, ул сүзләрне сөйләүчегә яман булыр иде. Сине үзем эзләп таптым. Әмма шунысы да мәгълүм: мин сиңа кайтып китәргә рөхсәт бирдем. Ирекнең кадерен, тәмен, ләззәтен татып өлгергән кеше зиндан турында уйлыймы?

Теләчев. Бәхетле кеше син, Бәхтияр, зиһенең һәрдаим ачык, икеләнүләрнең ни икәнен белмисең!

Бәхтияр. Алай димә, мулла. Мин дә адәм баласы. Абдулла Мостайдан ни өчендер хәбәр юк.