Таайым, урут чөчүөккэни хаһан да көрбөтөх оҕо, дьонноруттан хаалсыбакка эдьиийин кытта ходуһаҕа окко киирсэр эбитэ. Күһүөрү сайын, кус оҕото кынатыгар уйдарбытын кэннэ, биир күн балаҕаныгар соҕотоҕун хаалбыт. Дьоно тахсан мэнээк барбатын диэн дүлүҥ маһынан таһыттан баттатан кэбиспиттэр. Күнүс түннүк анныгар турар остуолга ийэтэ аах бэлэмнээн хаалларбыт астарын аһаан, суорат сиэн мотуйа олордоҕуна кэннигэр оҕо күлэн чачыгырыыр саҥата иһиллибит, онуоха эргиллэн көрбүтэ, оһох холумтанын үөһэ кыыһа да, уола да биллибэт оҕо лаҕыай буола хатырбыт тахтайбыт атахтарынан тэбиэлэнэ олороро үһү… Ити күнтэн ыла Бүөтүр, дьоно отторугар бардаллар эрэ, уһун күнү быһа чөчүөккэлиин бэркэ тапсан оонньуур үгэстэммит. «Дьүһүнэ эмиэ да улахан киһиэхэ, эмиэ да оҕоҕо маарынныыра…» – диэн кэпсиирэ. Тобугун ааһар, киртийэн өҥө көстүбэт буолбут, тырыттыбыт ырбаахылааҕа эрэ үһү. Үтэһэҕэ үөлүллүбүт быччыкы курдук, эмиэ да ойуун эмэгэтигэр майгынныыр оонньуурдардааҕа, онтуларын состуок анныттан куруук бэйэтин кытта илдьэ тахсара, киирэригэр хонноҕун анныгар кыбынан төттөрү илдьэ барара үһү. Чөчүөккэ таайым талах сүөһүлэриттэн сырыы аайы куруук биир оҕуһу талан, ордук сөбүлээн оонньуур эбит.

Бүөтүр дьоно хаалларбыт аһылыктарын холумтан анныттан тахсыбыт оҕоҕо биэрэн аһатара үһү. Бэйэтэ буоллаҕына чөчүөккэ биэрбит лэппиэскэҕэ майгынныыр аһын сиир эбит. Кыра эрдэҕинэ иринньэх, борбуйун көтөҕөн да баран аһаах оҕо эмискэ этэ-сиинэ эбии уостан, ыран-дьүдьэйэн барбыт. Биир күн таайым оонньуу сылдьан адарай орон анныгар турбут, тимир куустарыы курдаах дьааһыгы арыйан чөчүөккэҕэ ийэтин саҥа тиктибит халадаай ырбаахытын тэнитэн көрдөрбүт. Онуоха чөчүөккэ улаханнык сэҥээрбэтэх, хата тоһоҕоҕо тимир кыптыый буутуттан иилиллэн турарын ылан ырбаахы байбарытын түөрэтин салама курдук эргиччи кырыйан кэбиспит. Иккиэн иэрийэ сыһыахтарыгар диэри күлүс да күлүс буолбуттар…

Эбэм Лөкүөрүйэ уола олус хотторбутун көрөн уйатыгар уу киирбит. Киһи дьиктиргиэх, ирээт анаан хаалларбыт астарын барытын аһыыр эбит, бэл диэтэр үгэххэ сойута ууруллубут чабычахтаах үүттэрин үрдүн халбыйан сиир дьарыктаммыт уолларын мөхпөтөхтөр. Эһэм аах Хочот күөлүгэр олороллорун саҕана оччолорго Көтүппэт диэн ыттаахтара эбитэ үһү. Сарсыарда ходуһаҕа киирсэн баран, киэһэ тахсалларыгар иннилэригэр куота кэлэн, балаҕан халҕанын тарбыыр үгэстээх эбит. Көтүппэт ынах тириитэ бүрүөһүннээх хаптаһын халҕаны тарбаатаҕына, чөчүөккэ сиппииртэн биир талаҕы сыыйан ылан, киитэ хоҥнон атыгыраабыт эркин быыһынан анньыалаан ыты дьээбэлиирэ үһү. Оттон дьон саҥата ньамалаһарын иһиттэр, киһи чугаһаабыт сибикитин биллэр эрэ: «Миигин кытта оонньообуккун отой кимиэхэ да кэпсээйэҕин, этээйэҕин, оччоҕуна сарсын эмиэ оонньуохпут…» – диэт, оонньуурдарын хонноҕун анныгар кыбынаат, состуок быыһынан бэрт холкутук киирэн, сүтэн-симэлийэн хаалара. «Көтүппэти тоҕо дьээбэлиигиний?» – диэн таайым ыйытар эбит. Онуоха чөчүөккэ: «Ыт тугу да көрбүтүн иһин кэпсиир тыла суох…» – диирэ үһү.

«Чөчүөккэттэн отой куттамматым, ыалбыт оҕото киирэрин курдук саныырым уонна сүрдээҕин тапсан оонньуурбут. Ардах түһэн эһэм аах отторугар барбакка өрөөтөхтөрүнэ чөчүөккэ тахсыбата, оччоҕо суохтуурум…» – диэн кэпсиирэ таайым. Бүөтүр ардыгар холумтан анныттан тахсар хаһан да көрбөтөх оҕотун кытта оонньуурун дьонугар кэпсиэх санаата кэлэн айаҕын аттар эрэ, тыла булдьуйан, букатын эппэт кэлэҕэй буолан хаалара үһү.

Күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ, хас эмэ хонуктаах иэппэт ынах курдук кэлэ-кэлэ түспүт ардах астыбытыгар, биир күн Лөкүөрүйэ икки көстөн ордук ыраах баар Нарыйачаан күөлүгэр олорор, көрсүспэтэхтэрэ ырааппыт чугас дьүөгэтигэр тымтакаҕа сиикэй арыы оҕото кэһиилэнэн дьаарбайа, бэйэтэ этэринии, «туйаҕын сойутта», сөргүйэ, сэргэхсийэ диэн барбыт. Ол иннинэ өссө, маанымсыйаары, таҥас хаалыыр дьааһыгын арыйан саҥа тиктибит ырбаахытын хостообута байбарыта түөрэтэ биир да бүттэтэ суох гына кыптыыйынан сарыпыай-ирипиэй курдук быһыта кырыллыбытын көрөн уолун сэмэлээбит.

Лөкүөрүйэ киһи этин-сиинин дьагдьатар, курас тыаллаах күн буолан уолугар халыҥ суккун сонун кэтэрдэн, биир үксүн олус хотторо ырбыт-дьүдьэйбит уолун Нарыйачаан күөлүгэр олорор Доҕойко ойууҥҥа көрдөрөөрү бэйэтин кытта илдьэ сиэтэн барбыт. Өлөксөй от үлэтин кэннэ Кэҥэрэччигэ көһөн кыстыахтаах саҥа балаҕаннарын ситэрээри онно үрдүттэн хоно-өрүү сылдьара эбитэ үһү. Таайым хас кэлбит-барбыт киһиэхэ киэн тутта көрдөрөр, икки өттүнэн киэҥ сиэптэрдээх суккун сонугар аҕата кыһан-кыладыйан оҥорбут талах ынахтарын, оҕустарын уктан барбыт. Аара тохтоон сынньанар, үссэнэ түһэн ылар кэмнэригэр сүөһүлэринэн оонньуур эбит.

Өтөхтөрүттэн сарсыарда бэрт эрдэ хоҥнубут дьон күнүс сөпкө соҕус Нарыйачаан эбэҕэ Бөдүөрэлээх диэн ыалга тиийбиттэрэ, түөрэ бары дьиэнэн, сүөһүлүүн-майдыын кыстыктарыгар, көстөн ордуктаах сиргэ, көһөн күккүрээн хаалбыттар. Бөдүөрэлээх биир өтөххө олорбут ыаллара Доҕойко ойуун ойоҕунаан бааллара. Атын ыал курдук ханна да көспөккө, сайыннары-кыһыннары наар Нарыйачааҥҥа сүөһү ииттэн, оттоон-мастаан олороллоро эбитэ үһү. Доҕойко былаайахтанан, дүҥүрдэнэн кыырарын таһынан оту-маһы хомуйан отоһуттуур, өссө уҥуох тутар үтүө дьарыктаах кырдьаҕас эбит. Дьиэлээх эмээхсин үөрэ-көтө көрсөн, ас тардан остуолга ыҥырбытыгар, сээкэйи кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа күө бааччы чэйдээбиттэр. Доҕойколоох икки кыыстаахтара ситэн-хотон, эргэ тахсан туспа сиргэ, туһунан өтөххө бэйэлэрэ буруо таһаарынан, оҕолонон-урууланан, эмээхсиннээх оҕонньор балаҕаннарыгар бэйэлэрэ эрэ эбиттэрэ.

Бүөтүр аһаан баран били сиэбигэр уктан аҕалбыт талах сүөһүлэринэн состуок аттыгар олорон сэмээр, бэрт көрсүөтүк, ийэтэ аах кэпсэтэллэригэр мэһэйдэспэккэ оонньуу олорбут. Ол ыккардыгар Доҕойко эбэтин үрэҕэр баран ардьатын көрө охсон кэлбит. Тымтайга кутан аҕалбыт соботун чабычахха сүөкээн баран, сирэй оһох ыксатыгар киниэхэ көхсүнэн буолан бэйэтэ-бэйэтигэр тыаһа-сыма суох оонньуу олорор Бүөтүргэ туһаайан:

– Хайа, тоом, тугунан оонньуугунуй? – диэн ыйыппыт.

– Эһэм оҥорбут талах оҕустарынан, ынахтарынан, – диэбит Бүөтүр.

– Оок-сиэ, Өлөксөй эһэҥ, уус муҥутаан, кини диэтэх киһи тутан-хабан кыспыта, кыладыйбыта тупсаҕай ынахтаах, оҕустаах урааҥхай буолуохтааххын, ыл көрдөр эрэ биир бэркин, – Доҕойко уол аттыгар кэлбит.

– Бу баар бастыҥ оҕуһум… – диэт, таайым көхсүн хатырыга оҥо быһыы дьэрэкээн ойуулаах талах оҕуһун ууммут.

Доҕойко өс киирбэх оҕуһу көрөөрү хаба тардан ылбыт да, сонно өмүрэн төлө тутаат, ньилбэгин охсуна-охсуна, атын аҕайдык татыахайдана түспүт.

– Оо, бабат-татат, атын киһи оонньуура!.. Оо, бабат-татат, атын оҕо оонньуура!.. – дии-дии, саннын байаатыгар тиийэр аас маҥан баттахтаах оҕонньор, бэрт чэпчэкитик өрө ыстана-ыстана, бэдьэҥэлээбит, тарбахтарын сараччы тутта-тутта, ыстаҥалаабыт.

Ону көрөн Бүөтүр, иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ, буор муостаҕа төкүнүйэ сылдьан, быара кэйэн, тыынын кыайан ылбакка иэрийэ сыһыар диэри күл да күл буолбут… Ийэтэ кэлэн өрө көтөҕөн, илгиэлээн нэһиилэ тыын киллэрбит.

– Бу да киһи эҥин-иктэ буолан, хата оҕону иэритэн бопторо сыста… – диэн дьиэлээх эмээхсин кырдьаҕаһы сэмэлээбит.

Уола уоскуйбутун кэннэ Лөкүөрүйэ:

– Оҕом сайын олох быста ыран, дьүдьэйэн хаалаахтаата, туга ыалдьан моһуоктуура биллибэт… Баҕар, көрүөҥ буолаарай да диэммин аҕаллым ээ… – аат ааттаан кэлбит сүрүн соругун дьэ эппит.

Доҕойко өмүрбүтүн аһара сатаан өрө эппэҥнээн олоро түһэн баран:

– Уу, туома… от охсон тахсыбыт киһитээҕэр ордук илиһинним, бэйэм да кырдьан, мөлтөөн-ахсаан, аны өмүрэр мээрик буолан эрэбин… – диэбит. Онтон туран таайбар кэлэн, төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, таптаан ымманыйбыт. – Хата өмүрдэн өлөрө сыстыҥ… – дии-дии, күлбүт.

– Кырдьаҕас, туох дии саныыгыный? Оҕобун көр-иһит эрэ, – Лөкүөрүйэ ойуун иэйбит дьүһүнүттэн эр ылан санаатын хат эппит.

Доҕойко ойуун сибилигин аҕай өрө көтө-көтө мэнэрийэн уйуһуйа сылдьыбыт дьүһүнэ сүтэн, туох да буолбатаҕын курдук дүлүҥ олоппоско олорон соботун хатырыктыы-хатырыктыы:

– Ээ, ити киһи төрүт туга да ыалдьыбат. Дьиэ иччитин кытта мэниктээн аһыырын-сиирин да умнубут. Дьиэ иччитэ бэрт бор буолар баҕайыта, аһын ол тойооскуга аҥаардастыы аһатан «ырдаҕа-быһыннаҕа». Кини аһа диэхтээн таах уу судураан буоллаҕа. Чэ туох да буолуо суоҕа, хата ырааһырдаҕа… – диэн киһи эмиэ да өйдүүр, эмиэ да ылбычча өйдөөбөт тылынан саҥарбыт.

– Тыый!.. Ол иһин даҕаны… – диэн эбэм улаханнык үөрбүтэ үһү.

Үөрэрэ эмиэ төрүөттээҕэ. Чөчүөккэ киһиэхэ хаһан да куһаҕаны аҕалбата, хата төттөрүтүн дьиэҕэ кыра абааһылары киллэрбэтэ үһү, арай итэҕэһэ диэн таҥаһы кырыйан кэбиһэр адьынаттаах эбит. Чөчүөккэ үксүгэр ааһар ыалдьыт, хонор хоноһо кэриэтэ кыра оҕолору кытта хантан да кэлбитэ биллибэккэ эмискэ баар буолан оонньуу-оонньуу, эмиэ хайдах күөрэйбитэй да ол курдук ханна да барбыта биллибэккэ сүтэн хаалара эбитэ үһү.

Ардыгар биир эмит ыалга тохтоон «уйаланар», оччоҕуна ол ыалга дьиэ иччитин быһыытынан дөрүн-дөрүн баарын биллэрэр уонна дьиэлээхтэри быстах-остох кыра ыарыыттан араҥаччылыыр диэн кэпсииллэрэ. Оҕолору кытта оонньууругар чөчүөккэ куруук бас-көс буолара уонна хаһан да кыыһырсыбата, бииргэ оонньуур оҕотун санаатын сүрдээҕин табара үһү. Ол иһин чөчүөккэлиин оонньообут оҕо дьиэтигэр соҕотоҕун хаала сатыыр үгэстээх эбит. Дэлэҕэ да дьиэтиттэн ханна да барыан баҕарбат оҕону: «Чөчүөккэни кытта оонньоору хаалаҕын дуо?» – диэн тыл дэгэтэ оҥостуохтара дуо? «Чөчүөккэни кытта дьоллоох оҕо оонньуур» диэн кэпсэл эмиэ баар. Дьиэ иччититтэн ураты өссө үгэх иччитэ диэн кыра кыыс оҕо буолан көстөр, үүт уурар уҥучахха сүөһү түүтүнэн уйа туттар, улахан дьонтон туох да сүрдээҕин куттанар туспа иччи баара үһү. Үгэх иччитэ хотоҥҥо тарбыйах абааһытын киллэрбэтэ. Сүөһүлэрин төрүөҕэ тахсар, үтүө туруктаах сүөһүлээх ыаллары: «Хотонноро иччилээх ыаллар», – дииллэрэ. Эбэм аах анаан-минээн, аат ааттаан хотон иччитин аһатар үгэстээхтэрэ. Саас ынах төрөөтөҕүнэ ыаҕайаҕа ыабыт уоһахтарыттан хамыйаҕынан баһа-баһа хотон түөрт эркинигэр ыһаллара, аал уоттарын иччитин хайаан да айах тутан аһаталлара, үрүҥ илгэлэриттэн баһан ылан балаҕан өһүөтүгэр эмиэ ибирдэтэ ыһыахтыыллара.

Тарбыйах абааһыта чөчүөккэҕэ, үгэх иччитигэр майгынныыр эрээри, үтүө иччи буолбатах – абааһы. Аһаҕас харахтаах эбэтэр түүллээх-биттээх дьон кэпсииллэринэн, тарбыйах абааһыта уот кугас баттахтаах, кыһыл ырбаахылаах, тыаһа суох саннын титирэстэтэн күлбүт дьүдьэх дьүһүннээх кыыс оҕо буолара эбитэ үһү. Түүн хотонтон сыбдыйан тахсан утуйа сытар дьону бадьыыстыыр кыыбаҕалааҕа, дьиибэлээбит киһитэ улаханнык баттатан, ыһыытаан-хаһыытаан, ийэ хара көлөһүнэ сарт түһэн тиритэн-хорутан, кута көтө сыһан уһуктара, онуоха эбии мөлтөх уйулҕалаах буоллаҕына өссө хас эмэ хонукка тумуу-сөтөл, быстах ыарыы киирбитин курдук ыалдьара. Тарбыйах абааһыта мииммит ньирэйэ кэннин кыаммакка, баҕалыы сынан хаалан, мэҥирээн-мэҥирээн баран өлөрө. Итинник абааһы буулаабыт ыала ойуун ыҥыран аҕалан үүрдэрэллэрэ, үтэйтэрэллэрэ. Сорох ыал атын сиргэ көһөн баралларыгар түөрэ бары балаҕаннарыттан, тэлгэһэлэриттэн кэннилэринэн хааман, суолларын муннаран тахсан бараллара үһү, оччоҕо абааһы батыспата. Тарбыйах абааһыта мииммит ньирэйэ хайаан да өлөрө. Ол эрэн урут Кэҥэрэччигэ олорбут Обуйук Уйбаан диэн оҕонньор этиҥ түһэн тырыыҥкалаабыт маһынан кэннин кыаммакка өлөөрү титирэстии сытар ньирэй сиһин ботугуруу-ботугуруу таһыйдаҕына, тарбыйах ардыгар туран өрүттэн, үтүөрэн хаалара үһү. Онон Обуйук Уйбаан ыҥырыкка сылдьар, туһугар эмиэ дьикти айылгылаах, дьарыктаах оҕонньор этэ диэн кэпсииллэрэ.

Чөчүөккэ төһө да үтүө иччи буоллар, Лөкүөрүйэ уолун Доҕойко ойууҥҥа көрдөрүөҕүттэн балаҕаныгар соҕотохтуу хаалларбакка бэйэтин кытта илдьэ, батыһыннара сылдьар буолбут. Урут бэл сайын ыалдьан сытан хаалар аһаах уола ол чөчүөккэни кытта оонньообут сайыныгар, төһө да ырдар, дьүдьэйдэр, киһи эрэ дьиктиргиэх, муннугар тумуу да киирбэтэҕэ эбитэ үһү. Эдьиийин Маарыйаны кытта хааллаҕына чөчүөккэ состуогун анныттан төрүт тахсыбата.

Ардыгар сорох ыал саҥа дьиэ-уот туттан көһөн бардахтарына, чөчүөккэ көспүт ыал өтөҕөр хаалан хаалара үһү. Ону өтөх иччитэ диэн ааттыыллара. Соҕотоҕун холумтан үөһэ тахсан күлү буккуйа олорор буолара уонна өтөххө кэлбит оҕону кытта эмиэ бэркэ тапсан оонньуура диэн кэпсииллэр. Кырдьаҕастар сэһэннэрин-сэппэннэрин иһиттэххэ, чөчүөккэ отой ураты айылгылаах, төрүөтэх түстэммит куттарын-сүрдэрин кутугунаппатах, аймаабатах, чөл туруктаах ыалга эрэ олохсуйар, тастан киирэр саҥаны, сонуну төрүт сөбүлээбэт уонна оннук ыалтан букатын баран, көһөн хаалар дииллэр.

* * *

Тээкиччэҕэ тэлгэһэбитигэр турар ампаар иннигэр сандалы остуол сирэйинээҕэр эрэ арыый дьоҕус маҥан өҥнөөх, дьоһуннаах хаптаҕай таас сытара. Өрдөөҕүтэ Уйбаныап баай мэлииһэ тааһа гынаары Түҥ өрүстэн таһаартарбыт. Ампаар иннигэр ол тааска олорон сэһэргэһэр, кэпсэтэр үгэстээхпит. Улахан дьон дьээбэрэннэр көтөҕөн көрөөччүлэр да, дьоҕойон анныгар салгын эрэ киллэрэллэрэ, ону да кыахтаахтара. Уйбаныап баайы саҥа былаас дьоно кулаак гынан куолаһын быһан, баайын-дуолун уоппустаан ылбыттар, мэлииһэ гыныахтаах тааһа ол курдук биһиги тиэргэммитигэр сыппытынан хаалбыт. Кыһын хаар үрдүнэн саба тибэн кэбиһэрэ, саас хаар уулуннаҕына сэмээр быган тахсара. Сайын өҥүрүк куйааска киһи олорботун курдук итийэрэ. Мискээйэптэр аҕалара Хахалдьыйа Ньукулай сайын эһэм ааҕы кытта тиэргэн кырыс сиригэр олорон сээкэйи ыаһахтаһар кэмнэригэр күн сыралҕаныттан итийбит тааска тиэрэ түһэн сытан, үгэһинэн, сиһин угуттуура. «Аам, тоҕо бэрдэй… аам, тоҕо баҕас астыгай, итиитэй, суоһай…» – дии-дии, иһэ көстөн нанайа сытар оҕонньору көрөн, эбэм Лөкүөрүйэ уоһун үмүрүтэн сонньуйара. «Кыра оҕоҕо дылы бу да оҕонньору…» – диэн күлэрэ.

Биэстээхпэр күһүн күөл мууһа туран күрэх муҥхата саҕаланан ийэм аҕатын инитэ Отчут Мэхээлэ дьону түмэн муҥхалаабытыгар хас эмэ хонукка хоно-өрүү барбытын кэннэ титириир ыарыынан ыалдьыбытым. Дьэ ыарыы да ыарыы… Амырыын ыарыы… Ис-испиттэн тоҥон, силиим кытта бөһүйбүккэ дылы сананан, туох да тохтоло суох дьигиһийэн, бабыгырыы-бабыгырыы, мэктиэтигэр тииһим тыаһа лаһыгырыы-лаһыгырыы, титирээ да титирээ. Эбэлээх эһэм хайдах да үллүйэ, хат-хат хаттыгастаан суулуу сатаабыттарын үрдүнэн, санаабар, тула өттүбүттэн аргыар аргыйарын курдук. Бэрт уһуннук ол курдук титирии сытан баран үллүгүм да халыҥыттан этим-сииним ирэн тиритэбин, баһым ыарыыта диэн, сиигинэн хайа барыах курдук. Уһун күнү быһа тохтоло суох биир кэм титирээн, сыраны-сылбаны быһар улахан илистиилээх үлэни үлэлээбит киһилии, сэниэ, күүс букатын эстэр. Титириир ыарыы, киһи дьиктиргиэх, «өрөбүллээх» буолар. Биир күн титирээ да титирээ, нөҥүө күнүгэр кэм аматыйа, «тыын ыла» түһэҕин, онтон ол нөҥүө күнүгэр эмиэ хат титирээн бараҕын. Эбэлээх эһэм соҕотох сиэннэрин, миигин бүөбэйдээн, солбуһа-солбуһа, аттыбыттан арахсыбаттар. Ыалдьыбытым хаһыс да күнүгэр эмиэ бэргээн титирээн дьигиһитэ сыттахпына, таайым Алаастан кэлэригэр баартыктаах биир иһит тыыннаах испиир аҕалла уонна онтутун иһиккэ кутан уулаан, сылытан баран миигин ньилбэгэр көтөҕөн олорон, икки омурпун хам тутан айахпын атытан иһэртэ. Испиир аһыыта диэн сүр, чачайа-чачайа син ыйыстабын. Өс киирбэх этим-сииним дырылыы-дырылыы сылыйан, сымнаан, титириирбиттэн да сылайбытым бэрдиттэн, улук курдук ууллубукка дылы буолан, устунан сылаам таайан утуйан хаалбытым.

Ити курдук таайым «эминэн» хас да күн эмтэммитим. Эбэм сылыйбыт испиир ордугунан түөспүн, көхсүбүн түөрэтин эргитэ сылдьан биһэн, умунуохтаан дэлби имэрийэрэ, илбийэрэ. Ийэм муҥхаттан кэлиэн иннинэ сотору үтүөрдүм. Таайым испиирэ туһалаата эрэ, бэйэтэ ааһыах кэмэ кэлэн ааста эрэ, билбит суох.

Оҕо киһи буолан, ыалдьарбар уостубут этим-сииним сотору чөлүгэр түһэн, эмиэ ыалым оҕолорун кытта сүүрэкэлээбитинэн бардым. Өссө эһэм көтөрүн туһаҕын, сохсотун көрөрүгэр саппай уопсан батыһа сылдьар үгэстэнним. Оҕонньор олорор эбэтин эргийэ, кытыан үүммүт үрдүк кырдалларыгар, хаптаҕас, моонньоҕон өнөрдөөн өрө анньыбыт сиксиктэрдээх өтөхтөргө бэрт өртөн хатыйыы тоҥуу охсон туһахтыыра. Мин чугас эргин эрэ сылдьарыгар батыһабын. Сохсото, туһаҕа үксэ эбэ уҥуоргу эҥээригэр. Биһиги өтөхпүтүттэн чугас Ньалыбыдах өтөҕө диэн баара, онтон айан суола тахсар, ону Күүлэлээх аартыга диэн ааттыыллара уонна кырдьык да ол сайыҥҥы өттүгэр от саба үүнэн көстөр-көстүбэт орҕочуйан барар айан суола Күүлэлээх диэн көлүйэ күөлгэ тиийэрэ. Күүлэлээх аартыгын ээйигэр сайын окко киирэр саҕана сир аһыттан саамай эрдэ ситэн буһааччылара болбукта саһарчы буһан, уулана ньолҕойон турарын тотуохпутугар диэри сиирбит. Буспут ыыс араҕас болбукта көпсөркөй муохтаах, мэлдьи бырдьыгыныы сытар сииктээх, күлүүкүбэлээх маар иэнин биир гына, араҕас өҥнөөх дьэрэкээн былааты тиирэ тарпыт курдук, мэктиэтигэр тунаҕыран көстөрө. Минньигэс болбуктаҕа топпут оҕолор Ньалыбыдах өтөҕөр үүммүт, киһи эрбэҕин саҕа талах курдук суон умнастаах, кытара буспут, айаҕы аһытар, тииһи кыйырдар хаптаҕаһы сии, ылгыы да соруммаппыт. Арай хотуур ортотун саҕана, Иккис Ыспааһап таҥара эргин, өтөх моонньоҕоно хараара бустаҕына ыаҕайаҕа тоноон аҕаларбыт, ону ийэбит аах күөрчэххэ холбуу ытыйдахтарына кэмигэр онтон ордук минньигэс ас суоҕун кэриэтэ буолара. Ньалыбыдах өтөҕүн тулатыгар моонньоҕон арыт сайын олус да өнөрдөөн үүнэрэ. Хойуу аһа хараара буһан баран угун бүк тардан сиргэ сыста хоҥкуйара, ону сэмээр, оргууйкаан өрө өндөтөн анныгар былааппытын тэлгиирбит уонна угун илигирэччи сахсыйарбыт, оччоҕо буспут моонньоҕон бэйэтэ туллан былааппытыгар тобугураччы түһэрэ. Сир аһыгар үлүһүйэн, салгыы өтөхтөн тахсар ыллык суол устун Күүлэлээх диэки барбахтаһан иһэн төннөрбүт. Ол эмиэ төрүөттээҕэ. Дьоммут биһигини мээнэ баран уччуйан аны мунуохтара диэн сэрэхэдийэллэрэ. «Быйыл Күүлэлээх эһэтэ арҕаҕыттан хас да оҕону батыһыннаран тахсыбыт, бэйдиэ бараайаҕыт эрэ…» – дэһэллэрэ. Уонна, кырдьыга да, Күүлэлээххэ эрэ буолуо дуо, дьиэбит таһыгар ойуурдааҕы оҕонньор мэлдьи суол таһаарара, Тээкиччэ эбэҕэ киирэн хас сай аайы хайа эрэ киһи хараҕын далыгар көстөн баарын биллэрэрэ.

Дыыкка өтөҕүттэн Ньалыбыдах өтөҕө көстүбэтэ, үөскэ үтэн киирбит тумус тыа мэһэйдиирэ. Тумул тыа өттө, урут өрдөөҕүтэ улахан уот тура сылдьыбытын быһыттаабыттарыттан саҕаланан, отой ыраахха диэри тайыыр ыт мунна баппат ычыкыннааҕа. Күөл кэриитэ сыллата эбэ оттонор ходуһатыгар үттэр үтэн, киирдэр киирэн иһэр хойуу үөттэринэн, иирэ талахтарынан биир кэм будьуруйа үүнэн турара. Саас үнүгэстэрэ тыллыбыт кэмигэр кэрии үөттэрэ түптэ буруотун курдук тараадыйа, тунаҕыра сыыйыллан көстөллөрө. Кыһын хаар халыҥаан, талахтар лабааларын көмнөх сабырыччы баттаабытын кэриини кыйа сылдьар куобахтар кэбийэллэрэ. Онтулара кэлин, хаар ууллубутун кэннэ көрдөххө, отой үөһэ кылбайан турар буолаллара.

* * *

Эһэм миэхэ анаан Ньалыбыдах өтөҕүн бэтэрээ өттүнээҕи күөл кэриитигэр үүммүт хахыйахтар, талахтар анныларыгар хас да саҥа сохсону охсубутун күннэтэ көрөбүн. Оҕонньор: «Дьэ маны эн куруук көрө сылдьаҕын…» – диэбитин иһин үлэ оҥостон кэрийэбин. Балаҕаммыттан чугас буолан судургу. Маҥнай утаа эһэбиниин өс киирбэх хас да куобах баттаппытын ыллыбыт, онтон кэлин мэлийэн хаалла, суоллуун сүттэ. Куруук, өссө күҥҥэ хаста да баран кэлэбин да, сохсолорум өрө өндөһөн турар буолаллар… Хата хабдьылар сэлии иһинэн-таһынан киирбит-тахсыбыт суоллара дьэрэлийэр, ол эрэн тоҕо эрэ кылыыны таарыйан, элбэрээги төлөрүтэн сохсону эспэт көтөрдөр. Бэйэм соҕотоҕун сылдьан куобах ылыахпын наһаа баҕарабын да, биирдэ да табыллыбаппын, наар кураанаҕы кууһабын. Кэлин дьоммор эппэккэ эрэ эһэм суолун омоонунан Тээкиччэ эбэбин кыйа сохсо көрүтэлии бара сырыттым. Икки-үс сохсону көрөөт төннөбүн, санаабар, сүрдээх ыраах баран кэлбит курдук сананабын.