Бишьеллык дәлил!

(Татарстан радиосыннан ясаган чыгыш)

Яу узганнан соң, гадәттә, батырлар күбәючән була. «Мин дә мин» дип күкрәк кагучылар, алгарак чыгарга тырышучылар һәрчак табылыр. Беренче юбилеебыз мөнәсәбәтеннән дә «батырлар» табылмый калмас. Шуңа күрә дә «Мин Татарстанның бәйсезлеге өчен көрәшеп йөргән кеше» дип мактанырга җыенмыйм. Аллам сакласын! Әмма республикабызның мөстәкыйльлеге турындагы Декларацияне кабул итүдә турыдан-туры катнашкан кеше, килешү комиссиясендә эшләгән халык депутаты буларак, радиотыңлаучыларга үземнең кайбер уйларымны, фикерләремне генә җиткерергә кирәк дип саныйм.

Декларацияне әзерләүдә, аны кабул итүдә бик күп фидакяр кешеләрнең, гомумән, Татарстан халкының өлеше зур булды. Һәркем үзенчә көрәште, һәркем кулыннан килгәнчә катнашты. Республикада ул көннәрдә битарафлар булса да, бармак белән генә санарлык булгандыр. Билгеле, кайберәүләр кул чабып кына тормады. Каршылар да җитәрлек иде. Анысы – башка мәсьәлә. Әмма ничек кенә булмасын, Декларацияне Татарстан Республикасының Югары Советы кабул итте. Шуңа күрә мин элекке парламентның эшчәнлеген бик югары бәялим, һич тә курыкмыйча, «Татарстан тарихын алтын хәрефләр белән язган парламент» дип исәплим. Үземнең элекке коллегаларымны – Югары Совет депутатларын – зур хөрмәт белән, рәхмәт хисләре белән искә алам. Җәмгыятебезнең, республикабызның иң катлаулы чорлары иде ул. Әмма парламент һәрчак вакытлы, әһәмиятле һәм иң кирәкле карарлар кабул итә алды, хәлиткеч минутларда бер тапкыр да югалып калмады.

Бүгенге күзлектән караганда, Декларацияне бик җиңел кабул иткәннәрдер дип уйларга да мөмкин. Андый декларацияләрне калган бөтен республикалар да кабул итте бит, янәсе. Ләкин аның авырлыгын һәм катлаулылыгын шунда катнашкан кешеләр генә бөтен тирәнлеге белән аңлый аладыр, мөгаен. Хикмәт шунда: Татарстанга һәрвакыт беренче булырга туры килә. Бу юлы да шулай булды. Аннары безгә Россия тарафыннан коточкыч басым ясалды. Эшкә үзебездәге «сакаллылар»ны да җиктеләр. Аннары үзебезнең депутатлар корпусы белән дә җиң сызганып эшләргә туры килде. Әгәр шул чакта кыюлыгыбыз җитмәгән булса, Декларацияне кабул итә алмаган булсак, Россиядәге үзгәрешләр, бәлки, бөтенләй башка юнәлештә дә киткән булыр иде. Ә ул көннәрдә бөтен халык, бөтен республикалар, тын да алмыйча, безгә карап торды, дулкынланып, безне күзәтте, җиңүебезгә өмет баглады. Нәкъ менә моннан биш ел элек Татарстан Россиядә, дөнья күләмендә иң абруйлы республикаларның берсенә әверелде. Хәзер инде безнең белән санлашалар, теләсәләр-теләмәсәләр дә, безнең фикергә колак салалар. Бу, мөгаен, максатыбыздан читкә тайпылмавыбыздан да киләдер. Фәкать шундыйларны гына хөрмәт итәләр дә бу дөньяда.

Шуны ассызыклап әйтәсем килә: республикабызның мөстәкыйльлеге нәкъ менә 1990 елның 30 августыннан башланды. Әлбәттә инде, дәүләт суверенлыгы турындагы Декларацияне кабул итү ул әле озын-озак сәяси һәм иҗтимагый юлның башы гына иде. Шул көнне сессиядә ясаган чыгышымны мин түбәндәге сүзләр белән тәмамлаган идем: «Күптән көтеп алган суверенлык турындагы Декларацияне без бүген, мөгаен, кабул итәрбез. Һәм шул чагында гына бер-беребезнең күзләренә туры карый алырбыз. Ләкин бу әле кабул иттек тә, шуның белән эш бетте дигән сүз түгел. Киресенчә, барысын да өр-яңадан башларга туры киләчәк. Безнең барыбызны да яңа проблемалар, яңа авырлыклар көтә. Аларны безгә хәл итәсе!» Күрәсез, шулай булып чыкты да. Соңгы биш ел суверенлыкны ныгыту юнәлешендә чын мәгънәсендә көрәш белән үтте. Мөстәкыйльлегебезнең язмышы кыл өстендә калган чаклар аз булмады. ГКЧПны гына искә төшерик. 1993 елның октябрь вакыйгаларын әле беребез дә онытмагандыр. Без инде Союз договорына кул куярга әзерләнеп беткән идек. Без Федератив договорга кул куймадык. Мөстәкыйльлегебезне бөтенхалык референдумы белән ныгыттык. Күптән инде үз Конституциябез белән яшибез, дәүләт символларыбызны булдырдык. «Татарстан халыклары телләре турында» Закон кабул иттек.

Әлбәттә, Декларация кабул иткән көннәрдә эйфория көчлерәк иде. Кайберәүләребез тулы бәйсезлек турында да хыялланды. Шуңа күрә милләттәшләребез арасында «хыялларыбыз тормышка ашмады, өметләр өзелде» дигәнрәк фикерләр белән яшәүчеләр очравы да гаҗәп түгел. Әмма, миңа калса, булганны күрә дә белергә кирәк, уңышларыбызга сөенә, ирешелгәннәребезнең кадерен дә белергә кирәк безгә. Гел шыңшып кына, зарланып, мескенләнеп кенә, кызгандырып һәм теләнеп кенә яшәп булмый хәзер. Әгәр инде үз көнебезне үзебез күрергә уйлаганбыз икән, рәхим итеп эшлик, иҗат итик, үз Ватаныбызга – Татарстаныбызга хезмәт күрсәтик. Ә инде ирешелгәннәр бер дә аз түгел. Биш ел элекке белән чагыштырып карасак, республикабыздагы сәяси, иҗтимагый һәм мәдәни тормышның аермасы җир белән күк арасы. Күпме генә зарлансак та, без иң элек Татарстаныбызны мөстәкыйль дәүләт итеп тоя башладык. Үзебезне башка халыклар белән бер дәрәҗәдәге, дөнья базарына чыга алырлык олы халык дип хис итеп, татарлыгыбыздан, үз-үзебездән оялмый башладык. Киләчәккә өметебез артты, беркемнән дә курыкмау хисе, күпләребездә «булдыра алабыз икән без дә!» дигән горурлык хисләре уянды. Гасырлар буена изелеп, бик күп хокуклардан мәхрүм булып яшәгән халык өчен бу – үзе бер зур казаныш, дип уйлыйм мин. Һәм минем белән күпләр килешәдер.

Иҗат иреге, мәдәният һәм мәгариф өлкәсендәге уңышларыбыз турында, яңа ачылган йөзләрчә татар гимназиясе, лицейлар, сәнгать мәктәпләре турында, яңа ачылган йөзләрчә мәчет турында мин бүген әйтеп тә тормыйм. Алар барысы да күз алдыбызда. Алар да – безнең соңгы еллардагы казанышларыбыз. Халыкка адреслы социаль ярдәм күрсәтү, колхоз-совхозларыбызны саклап калу – шулай ук иң изге эшләребездән. Авылларны саклап калу исә – татар халкын саклап калу, аның киләчәген кайгырту ул. Әмма бөтен проблемалар да хәл ителеп беткән дигән сүз түгел әле. Киресенчә, хәл итәсе проблемалар хәттин ашкан. Аларның күбесе төрле объектив сәбәпләр аркасында бер көндә генә хәл дә итә торган түгел. Әлбәттә, уңай якка үзгәрешләрне тизрәк күрәсе килә, тизрәк рәхәт тормышта яшисе килә. Бу – бик табигый халәт, әмма реаль тормыш бар бит әле. Аннан беркая да китә алмыйсың, качып та булмый. Читтән күзәтеп, өйрәтеп торуы гына җиңел ул. Ә менә үзең тотып эшли башлагач, хәлнең үтә дә катлаулы икәнен күрәсең. Заманында митингларда, җыелышларда, гомумән, теләсә кайда хөкүмәтне, депутатларны, Президентны тиргәп, тәнкыйтьләп йөргән берничә кешене беләм мин. Шуларга, тынсыннар дип микән, шактый гына җаваплы эшләр тапшырдылар. Аларның хәзер тыннары да чыкмый. Эшлиләр. Эшнең авырлыгын аңлаганнардыр, күрәсең! Республикабызның, халкыбызның язмышы барыбызга да бәйле димәкче булам мин. Җаваплылык тойгысы, гражданлык тойгысы һәм, ниһаять, милли тойгы ул һәркайсыбызда булырга тиеш. Тел мәсьәләсен генә алыйк. Телләр турында без әйбәт кенә Закон кабул иттек. Өметләребез зурдан иде. Аннары республика күләмендә Дәүләт программасы кабул иттек. Анда, әлбәттә, җитешмәгән урыннар да җитәрлек. Шулай булса да кабул иттек бит. Программада һәр эшкә җаваплы оешмалар, җаваплы җитәкчеләр билгеләнгән. Ләкин күреп торасыз, Закон да, Программа да яртылаш кына, ярты-йорты гына эшли. Бу хәл безнең Дәүләт Советын да борчымый калмый, билгеле. Һәм без көз айларының берсендә, телләр турындагы Законның һәм Программаның үтәлешен тикшерү уңаеннан, парламент тыңлаулары уздырырга җыенабыз. Парламент контроле белән берлектә, әлбәттә. Кемнең ничек эшләгәнен, кемнең эшләмәгәнен, кемнең милләт җанлы булуын, кемнең, киресенчә, артистланып кына, үз мәнфәгатен генә кайгыртып йөрүен күрербез дип ышанам.

Без инде юбилейларны яхшы итеп уздыра беләбез. Бигрәк тә 50, 60, 70 еллыкларны. Шуңа күрә «бишьеллык юбилей буламыни» диючеләр дә табылыр. Әгәр андыйлар булса, алар, әлбәттә, хаклы түгел. Гомер булса, республикабызның 10, 20, 25 еллыгын да уздырырбыз әле. Бездән соңгы буыннарга 50, 70, 100 еллыкларны да уздырырга язсын. Ә бүген без бишьеллыкны бәйрәм итәбез. Бүген – кайбер нәтиҗәләр ясый торган көн, артка борылып уйлана, кылган гамәлләребезгә, эшләгән эшләребезгә бәя бирә торган көн. Әйе, эшләнеп җитмәгән эшләребез дә җитәрлек, ялгышларыбыз да булгандыр. Бәндә хатадан хали түгел икәнен барыбыз да яхшы белә. Бүген – алга карап планнар кора торган, максатыбызга муафыйк нинди эшләр башкарырга кирәк дип, үз-үзебезгә сораулар да бирә торган көн. Әлбәттә, тормыш вакыт-вакыт эшләребезгә үзенең төзәтмәләрен дә кертә тора. Иң мөһиме, без сайлап алган юлыбыздан атлавыбызны дәвам итәбез. Кайвакытта туп-туры, кайчагында алга-артка, як-якка карана-карана гына. Ничек кенә булмасын, алга баруыбыздан туктамыйбыз. Башкалар алдында сер бирмәскә тырышабыз. Үз-үзебезнең бәябезне белү, горурлыгыбызны саклау, Татарстанның патриотлары булу – бүгенге көндә ул үзе бер зур хәзинә. Безгә әнә шул хисләребезне югалтмаска кирәк. Бәйрәмнәр алар уза да китә. Бер-ике көн, өч көн бәйрәм итәргә була. Бәйрәмнән соң да безгә шушы Туган илебездә – туган Татарстаныбызда – бергә-бергә яшисе, эшлисе, гомер итәсе, иген игәсе, балалар үстерәсе. Мин республикабызның, туган халкыбызның матур, бәхетле киләчәгенә чын күңелемнән ышанам.

Соңгы биш ел – шуның ачык дәлиле!

30 август, 1995

Татар теленә ихтыяҗ…

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Татар халкы яңадан үзенең дәүләтчелеген торгызырга омтыла. Цивилизацияле, демократик дәүләтләр исә үз законнары белән яшәргә тиеш. Элекке Югары Советның, бүгенге Дәүләт Советының эшчәнлеге бу җәһәттән әйтеп бетергесез зур әһәмияткә ия. Ул кабул иткән законнар, аерым алганда, дәүләт суверенлыгы турындагы Декларация, Татарстан Конституциясе мөстәкыйльлегебезнең нигез ташлары булды. «Татарстан халыклары телләре турында» Законны да мин иң мөһим законнарның берсе дияр идем. Халкыбызның рухи күтәрелеше чорында аның роле, һичшиксез, зур булды. Анда акка кара белән «Татарстан Республикасында тигез хокуклы ике дәүләт теле: татар һәм рус телләре кулланылышта йөри» дип язылган. Димәк, бу Закон татар телен үстерү өчен бөтен мөмкинлекләрне дә бирә. Шул мөмкинлекләрдән файдалана белергә генә кирәк. Файдаланабызмы, файдалана беләбезме соң?

Телләр турындагы Законны тормышка ашыруның беренче этабы, дөресрәге, әзерлек чоры төгәлләнеп килә дияргә мөмкин. Моннан ике ел элек «Татарстан халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасы» кабул ителгән иде. Аның күп кенә өлеше тормышка ашып бара. Саный китсәк, мисалларны күпләп китерергә мөмкин булыр иде. Моннан биш-алты ел элекке белән бүгенгене чагыштырып карасаң, әлбәттә, аерма җир белән күк арасы. Казанда, Татарстанның башка шәһәрләрендә татар мәктәпләре, татар гимназияләре, лицейлары күпләп ачыла. Техник вузларда да татар группалары ачар өчен мөмкинлекләр арта. Мәктәпләр һәм вузлар өчен шактый гына яңа дәреслекләр язылды, сүзлекләр, лексик минимумнар басылып чыкты. Радио-телевидениедән татар теле дәресләре бара. Күп кенә дәүләт оешмаларында татар теленә өйрәтү түгәрәкләре оеша. Балалар бакчаларында татар группалары, хәтта аерым татар балалар бакчалары да бар бездә хәзер. Хөкүмәтнең дә, министрлыкларның да, район җитәкчеләренең дә татар теленә булган мөнәсәбәтләре акрынлап булса да уңай якка үзгәрә дияр идем. Министрлар Кабинетында, мәсәлән, Телләр турындагы Законны тормышка ашыру комитеты төзелде. Шундый ук комитетлар соңгы вакытта һәрбер районда, һәрбер шәһәрдә оеша башлады. Һәрхәлдә, бүгенге яшь буынга, татар телен өйрәнсен өчен, бик күп мөмкинлекләр тудырылган. Һәм алар киләчәктә үз телләрендә иркенләп укырлар, белем алырлар, үзара рәхәтләнеп сөйләшерләр, аралашырлар, татар телен дәүләт теле сыйфатында файдаланырлар дип ышанам.

Әмма шушындый мөмкинлекләр, шушындый зур үзгәрешләр булуга да карамастан, татар теле дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрелүдән шактый ерак тора әле. Моның, әлбәттә, һәм объектив, һәм субъектив сәбәпләре бардыр. Дөресен әйтергә кирәк, бүгенге көндә татар телен гамәлгә кертүнең, гомумән, икетеллелекнең фәнни концепциясе бездә әле бөтенләй эшләнмәгән. Программабыз да бүгенге көн күзлегеннән караганда гади эш планын гына хәтерләтә. Фәлән әйберне фәлән вакытка эшләргә генә диелгән анда. Ә менә ул бурычларны ничек итеп тормышка ашырырга? Ул хакта ләм-мим. Әйтик, Финляндиядә яисә Бельгиядә ике-өч тел дәүләт теле. Беларусьта белорус һәм рус телләре икесе дә – дәүләт теле. Казахстанда казах теле – дәүләт теле, ә рус теле – аралашу теле генә. Аларның эш тәҗрибәләре белән беребез дә таныш түгел. Тырыша-тырыша, велосипед уйлап табарга җыенабыз. Үзара татарча сөйләшеп йөрү ул – әле бер хәл. Анысына акрынлап булса да күнегербез, өйрәнербез. Әмма дәүләт оешмаларында, бөтен эшне дә ике телдә дә алып бармый торып, татар теле чын мәгънәсендә дәүләт теле була алмаячак. Мәсәлән, шул ук Финляндиядә рәсми документлар фин телендә генә языламы, әллә инде ике телдәме? Рәсми җыелышлар нинди телдә бара? Ике телдәме, түгелме? Швед белән фин үзара нинди телдә сөйләшә? Анда ике телне белү мәҗбүриме? Боларның барысын да белергә кирәк бит безгә. Башкаларның тәҗрибәсен өйрәнергә, эшебездә файдаланырга кирәк. Ә иң мөһиме, татар теленә ихтыяҗ тудырырга тиешбез һәм тудырырбыз дигән ышанычым бар. «Башлаган эш – беткән эш», – ди бит халкыбыз.

1996

Федерализм и языки национальных меньшинств – состояние и перспективы на примере Республики Татарстан

(Выступление на Российско-канадской конференции «Проблемы федерализма: опыт и перспективы»)

Когда мы говорим о федерализме, о федеративном устройстве Российской державы, как правило, забываем о языковом факторе. Между тем опыт различных регионов России и СНГ показывает, что языковая проблема в любой момент может стать мощным катализатором межнациональных противоречий. Об этом говорит, в частности, горький опыт Прибалтики и Молдовы. Языковые проблемы обострили взаимоотношения коренного населения Средней Азии с русскоязычным населением.

Понимая и учитывая всё это, Верховный Совет нашей республики в Декларацию о государственном суверенитете, которая была принята 30 августа 1990 года, записал следующие слова: «В Татарской ССР гарантируется равноправное функционирование татарского и русского языков в качестве государственных, сохранение и развитие языков других национальностей». Затем мы приняли Закон «О языках народов Республики Татарстан», в котором сказано, что на территории Республики Татарстан государством создаются условия каждому народу и каждому человеку для сохранения и всестороннего развития родного языка, обеспечивается свобода выбора в использовании языка общения.

Два года назад Верховный Совет принял Государственную программу по сохранению и развитию языков народов республики, и этим мы, с одной стороны, сняли возможность обострения межнациональных отношений, с другой – предъявили особые требования к развитию двуязычия. Всё это определённым образом сняло напряжение в обществе вокруг татарского языка, создав возможности для перехода в практическое русло решение проблем повышения его статуса как государственного.

Обучение в школах сегодня ведётся у нас на шести языках: татарском, русском, чувашском, марийском, удмуртском, мордовском. Есть школы с двумя-тремя языками обучения. В ряде городов открыты воскресные чувашские, еврейские, азербайджанские, армянские, украинские школы и классы. В 143 школах Татарстана 21 процент детей чувашей обучаются на чувашском языке и 44 процента изучают родной язык; в 39 школах 23 процента детей удмуртов обучаются на удмуртском языке и 63 процента изучают родной язык; в 19 школах 22 процента марийских детей обучаются на марийском языке и 42 процента изучают родной язык.

В Татарстане во всех школах, начиная с 1-го класса, введено обязательное изучение татарского языка. Если сравнивать с прошедшими годами, это очень большое достижение. Но это только начало.

Все благодарны великому русскому языку за то, что он открыл татарскому народу путь к европейской цивилизации, к мировой культуре. Но мой народ хочет, чтобы и татарский язык был полноценным государственным языком. К великому сожалению, до последнего времени он являлся чисто бытовым языком. Определённая часть татар перестала говорить на родном языке.

За несколько лет сделано немало. Но реализация закона и программы идёт очень медленно и болезненно. Законотворческий процесс, делопроизводство, судопроизводство осуществляются только на русском языке.

Неравноправное положение русского и татарского языков видно на каждом шагу. Если без знания русского языка полнокровной жизнью жить в Татарстане невозможно, то без знания татарского языка можно жить и здравствовать без особых проблем.

Нам необходимо создать такую общественную атмосферу, когда введение двуязычия велось бы не насильственно, а обучение второму языку было бы привлекательным и желанным занятием.