Вил Мирзаянов турында

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Кеше хокуклары турында, читтә яшәүче милләттәшләребез, качаклар турында күп сөйлибез. Әйе, күп сөйлибез, әмма, кызганычка каршы, аз эшлибез яисә бөтенләй эшләмибез. Әлеге проблемаларны күрмәскә тырышабыз, гәрчә андый проблемалар бар, һәм аларны кичекмәстән хәл итәргә кирәк. Бу җәһәттән Россия парламенты һәм хөкүмәте Россиядән читтә яшәүче рус халкын яклау буенча шактый эшләр эшләде. Мин биредә Балтыйк буе республикаларында, Молдовада, Урта Азия илләрендә яшәүче рус халкын күз алдында тотам.

Безгә дә читтәге милләттәшләребезне яклауның ниндидер бер механизмын ашыгыч рәвештә табарга кирәк. Шунсыз без һәрвакыттагыча иң кирәк чакларда да авыз ачып утырачакбыз. Менә өр-яңа бер мисал. Сез инде матбугат һәм радио-телевидение аша Вил Мирзаянов исеме тирәсендә барган ыгы-зыгы, ажиотаж турында беләсездер. 22 октябрь көнне химия фәннәре докторы, күренекле галим Вил Мирзаяновны Россия Федерациясенең куркынычсызлык органнары кулга алды. Сәбәбе – «Московские новости» атналык газетасында чыккан «Агуланган сәясәт» («Отравленная политика») дигән мәкалә.

Шунысы кызык: әлеге мәкаләне ике автор – химия фәннәре докторлары Вил Мирзаянов һәм Лев Фёдоров язган. Әмма, ни өчендер, Лев Фёдоров иректә калган, Вил Мирзаянов кулга алынган.

Миңа бүген генә Вил Мирзаяновның хатыны – татарның танылган шагыйрәсе Нурия ханым Измайлова шалтыратты. Ул дәүләт куркынычсызлыгы органнары хезмәткәрләренең фатирларына бәреп керүләре, ничек итеп тентү уздырулары һәм ирен кулга алулары турында елый-елый сөйләде. Матбугат хәбәрләренә караганда, Вил Мирзаянов хәзер Мәскәүнең Лефортово төрмәсендә булырга тиеш. Әмма Нурия Измайлова бу хакта берни дә белми, күпме генә артыннан йөрсә дә, ире белән очрашуга рөхсәт ала алганы юк.

Гражданлык батырлыгы күрсәткән милләттәшебезне суд көтә. Россиянең матбугат чаралары, радио-телевидение, шулай ук киң җәмәгатьчелек күренекле галим Вил Мирзаяновны яклап чыкты. Татарстан парламенты депутатлары да үз чиратында милләттәшебезнең язмышына битараф калырга тиеш түгел.

3 ноябрь, 1992

А завтра – референдум!

(Выступление на сессии Государственного Совета)

Вчера ночью многие из нас смотрели российский телеканал, где показывали сессию Верховного Совета Российской Федерации. Это был шоу-спектакль специально для народов Татарстана. Может быть, и для других национальных республик, чтобы показать, вот, мол, если вы будете возникать или же у вас появится желание обрести суверенитет, вам тоже устроим такое же судилище. Страшно было смотреть: обозлённые, высокомерные, беспардонные народные депутаты друг за другом поднимались на трибуну и обливали грязью нашу республику, высмеивали святые чувства нашего народа, нахальным образом критиковали, иронизировали, по-разному обзывали наших руководителей. Сразу было видно – им не нравится наше стремление к самостоятельности, их не устраивает спокойная, более-менее нормальная жизнь республики.

Оказывается, мы жили и живём на какие-то сказочные льготы, за счёт других областей. Оказывается, мы и раньше жили лучше, чем другие регионы России, и с этим пора кончать. Оказывается, мы должны жить по-нищенски, как и другие области. Оказывается, если мы будем вести себя плохо, русское казачество в любой момент может подняться против нас и тогда нам конец. Оказывается, татарский народ вообще не хочет самостоятельности. Депутаты из Чувашии и Самарской области уверяли нас в этом.

Народные депутаты России требуют, чтобы мы навсегда забыли о своей истории, нечего ворошить прошлое. Они нас пугают исламским фундаментализмом, национал-фашизмом, национал-карьеристами и т. д. Особенно старались депутаты, избранные из нашей республики. Они тыкали пальцами на Председателя Верховного Совета Республики Татарстан Фарида Хайрулловича Мухаметшина, председателя комиссии Рафаэля Хафизова, которые были приглашены для участия на сессии. Это депутаты, которые не знают и не хотят знать о чаяниях татарского народа. Они вели себя безнравственно по отношению к своему народу. И в этом зале сидел среди своих единомышленников наш коллега Александр Штанин, как на белом коне победителя. Да, Москва, как и прежде, учит нас как жить, что есть, сколько есть, кого любить и сам определяет: кто – враг, кто – друг. Я окончательно убедился, что парламент России не в состоянии понять малые народы. Для них мы – только букашки, которых в любое время можно раздавить. На устах у них одно – единая, неделимая Россия. Хоть нищая, хоть отсталая, но неделимая. Здесь и не пахнет демократией. Не мы, а они в буквальном смысле жаждут крови. Им, конечно же, всё равно. Они сами раздувают, разжигают национальную вражду. А когда добьются своего, то с удовольствием будут смотреть со стороны.

Я обращаюсь к своим коллегам-депутатам – членам группы «Народовластие». Уважаемые коллеги! Несколько лет тому назад вы неплохо начали свою политическую деятельность. Не скрою, в своё время я вам симпатизировал. Но вы ни слова не сказали в защиту татарского народа, в защиту суверенного Татарстана. Скорее – наоборот. В условиях нашей многонациональной республики, уважаемые депутаты из «Народовластие», ваша деятельность обречена на провал, так как демократия не может быть шовинистической или же вненациональной. Не скрою, вы сильны в области экономики, вы хорошие ораторы, прекрасно знаете регламент, законы, а вот в проблемах национально-государственного устройства у вас преобладают имперские замашки. Да, вы чувствуете себя увереннее, так как за вами российское руководство, многомиллионный русский народ. А Татарстан – последний и единственный бастион татарского народа. Нам некуда идти и неоткуда ждать помощи. И кроме издевательства и оскорбления со стороны России, за последние годы мы не слышали ничего. Вы должны понять, что когда-то поставленный на колени народ хочет встать на ноги. Он хочет только одного – равноправия! Он хочет жить, как и все другие. Только этого! Вам, наверно, тоже не хочется жить и работать рядом с таким обиженным, оскорблённым, потерявшим своё лицо, язык, культуру, народом. Я вас уверяю, не сладко нам жить на этой земле. История – фальсифицирована. Общественность до сих пор не знает настоящую историю татар. Нам и так нелегко будет пробиваться не только в международное сообщество, но и в новое содружество. Вы – представители великого народа, если вы на самом деле наш старший брат, дайте шанс выжить, развиваться и процветать нашему народу. Я уверен, если великий народ не поймёт чаяний малочисленных народов, у нас ничего не получится. Если молдаване не будут признавать гагаузов, украинцы – крымских татар, грузины – осетинов, турков-месхетинцев, русские – поволжских немцев и нас, татар, мы никогда не решим национальную проблему. Тогда счастья и покоя не будет никому!

Вот некоторые говорят, мол, мы без России пропадём, без России мы никто. Каждый народ сам должен навести порядок у себя дома. Мы до сих пор жили в российском доме. Не было у нас своего. Я часто вспоминаю, как я жил со своей семьёй на частной квартире по улице Задне-Бойничной в Казани. Как я мог там навести порядок, если был только квартирантом?! Нельзя было прийти поздно – сиди дома. По ночам нельзя было работать – счётчик крутился, утюг включить тоже проблема и т. д. На каждом шагу – такие запреты. Вот почему каждому хочется получить отдельную квартиру, каждому хочется жить по-своему. Так же каждый народ хочет жить в своей республике, как в своём доме. А пока мы все живём в коммуналке матушки России.

А самостоятельность мы всё равно получим. Если не сегодня, то завтра, если не завтра, то послезавтра. Если не мы, то другие – более объективные, более демократичные придут на наше место. Тогда мы останемся в истории Татарстана в лучшем случае как бездарные политики. Но я ещё верю, что разум возобладает непременно! Так как самостоятельность – это историческая неизбежность. А завтра – референдум!

20 марта 1992

Киләчәк турында уйлап…

(Татарстан радиосыннан ясаган чыгыш)

Күпме генә тәнкыйтьләсәләр дә, Татарстан парламенты акрынлап эшләргә өйрәнә, тәҗрибә туплый, иң хәлиткеч минутларда дөрес карарлар кабул итә. Соңгы вакытта даими комиссияләр дә җитдирәк эшли башлады. Парламент үзе дә, даими эшләүче парламент булмаса да, еш җыела, озаклап эшли, хәлиткеч мәсьәләләрне читтә калдырмаска тырыша. Әлеге сессия дә –шуның бер мисалы. Атна ярым эчендә республикабыз, халкыбыз өчен шактый гына кирәкле законнар кабул итәргә өлгердек. Бу бик табигый хәлдер дип уйлыйм. Хәзер безнең вәкаләтләр бетүгә таба бара. Озакламый яңа сайлауларга әзерлек башланачак. Җәмәгатьчелектә дә, төрле партияләрдә, оешмаларда да. Һәм, әлбәттә, депутатлар корпусында да. Алдагы сайлауларда да депутатлыкка сайланырга теләүчеләр шактый булырга охшый. Андыйлар үзләренең депутатлык эшчәнлекләрен нык кына активлаштыра башладылар да инде. Мондый күренеш, әлбәттә, парламент файдасына.

Ә инде соңгы сессиягә килгәндә, ул шактый эшлекле төстә узды. Буш сүз сөйләүләр, экран алдында күренергә тырышулар сирәк булды. Сайлаучылар түземсезлек белән көткән күп кенә закон проектлары каралды. Шуларның берсе – «Татарстанда торак фондын хосусыйлаштыру турында»гы Закон. Кызганычка каршы, ул бик четерекле мәсьәлә булып чыкты, бик күп сораулар тудырды. Төзәтмәләр дә шактый кертелгән иде. Ул Законны уздырып булмады. Без аны, икенче укылышта карап, эшләүне төгәлләргә җибәрдек.

Минем өчен икенче бер шатлыклы вакыйга ул – мәгариф турындагы Законны кабул итү. Без аны күптән көттек. Комиссия ике елга якын эшләде. Аны эшләүдә бик күп белгечләр катнашты. Дөрес, анда Россия белән бәйләнешле берничә каршылыклы маддә бар иде. Аларны яңадан бер тапкыр карарга туры килде. Ахыр чиктә без аны кабул итүгә ирештек. Билгеле инде, бөтен яктан да камил Закон димәс идем мин аны. Әмма ул Закон безгә, бигрәк тә безнең балаларыбызга, һава кебек кирәк. Милләтебезнең язмышы хәл ителгәндә, мәгариф турындагы Законсыз бернишләп тә булмас иде. Ә инде эшләнеп бетмәгән урыннарын яңадан үзгәртергә туры киләчәк.

Баштагы көн тәртибендә җинаятьчелеккә багышланган мәсьәлә юк иде. Мин үзем шушы мәсьәләне көн тәртибенә куйган халык депутаты, танылган табиб Тәүфик әфәнде Сафинга бик рәхмәтлемен. Аның бу тәкъдимен депутатлар бертавыштан хупладылар. Моның, билгеле, объектив сәбәбе дә бар иде. Сессия алдыннан гына Татарстанның халык депутаты Сәет Гафиятуллинның үтерелүе депутатлар арасында чын мәгънәсендә борчылу тудырды. Бер көн буе барган ябык утырышта республикабыздагы җинаятьчелекнең артуы турында ачыктан-ачык сөйләшү булды. Җитди, дәлилле, шул ук вакытта тиешле органнар алдына зур таләпләр куеп сөйләшенде. Нәтиҗәдә «Җинаятьчелеккә каршы көрәш буенча гадәттән тыш чаралар турында»гы Закон кабул ителде. Кабатлап әйтәм, гадәттән тыш чаралар. Шуларның берсе – Президент янында Куркынычсызлык советы төзү, хокук саклау органнарына аерым вәкаләтләр бирү… Закон һәм карар матбугатта озакламый басылып чыгачак. Радиотыңлаучылар үзләре дә минем белән килешерләр дип уйлыйм. Һәрхәлдә, ел ахырына кадәр дәвам итәчәк әлеге чаралар республикабызда яшәүче халыкларның иминлеген тәэмин итүдә зур адым булырга тиеш. Югыйсә җинаятьчелек артканнан-арта. Көнкүрештә дә, икътисадта да Татарстанны, аның байлыгын теге яктан да, бу яктан да талыйлар. Һәркем баеп калырга тырыша. Күз алдында миллионерларга әйләнәләр. Беркем бер сүз әйтә алмый. Моңа чик куелыр дигән ышаныч бар. Әгәр дә Закон үтәлсә, әлбәттә. Әгәр үтәлми икән инде, барысы да элеккечә калачак. Мине менә шунысы ныграк борчый. Законны кабул итү белән генә түгел бит әле. Парламент, аның депутатлары үз эшләрен эшләделәр, калганы барыбызның да – сезнең дә, безнең дә намусына, тырышлыгына, гаделлегенә бәйләнгән.

Сессиядә каралган тагын бер мөһим мәсьәлә. Ул да булса Россия Конституциясенә, дөресрәге конституцияләренә, парламентның мөнәсәбәте. Бу мәсьәлә дә көн тәртибендә юк иде. Башта тәкъдим ителсә дә узмады. Икенче тапкыр тавыш бирергә туры килде. Миңа калса, моның бер зыяны да булмады. Киресенчә, без тагын бер тапкыр үзебезнең максатыбызны, позициябезне белдердек. Кайбер депутатлар: «Нигә әле без чит дәүләт конституциясен тикшерергә тиеш», – дигәнрәк фикерләр дә әйткәләделәр. Ләкин мәсьәлә катлаулырак. Без моны барыбыз да яхшы аңлыйбыз. Аннары Россия Федерациясенең нинди Конституция кабул итүе безнең өчен һич тә барыбер булмаска тиеш. Шушы яктан караганда да, бу мәсьәләнең көн тәртибенә кертелүе әйбәт кенә булды. Докладны Парламент Рәисе Фәрит Хәйруллович Мөхәммәтшин үзе сөйләде. Һәм, миңа калса, ул республикабызның позициясен тагын бер кат ачыктан-ачык әйтте. Нигезле, дәлилле, ышандырырлык итеп әйтте. Шуңа күрә фикер алышуларның кирәге дә юк иде. Әмма барыбер фикер алышулар булды. Ләкин яңа сүз булмады диярлек. Депутатларның позицияләре күптән инде ачыкланган. Һәркем үз позициясен яклый. Решетов белән Штанинның ни әйтәсен яисә Мансуров белән Бәйрәмованың ни әйтәсе, ничек әйтәсе һәркемгә билгеле.

Шунысы ачык: Россия Конституциясенең ике проекты да безгә бармый. Карарда безнең өчен бик мөһим пунктлар бар. Мәсәлән, анда «Россия безнең республиканың яңа статусын танырга тиеш» диелгән. Иң элек шуннан башларга кирәк. Бу – безнең иң зур таләбебез. Икенчесе – Россия Конституциясендә Татарстан белән аерым мөнәсәбәт турында махсус маддә булу шарт. Без шушы теләкләрне Россия җитәкчеләренә җиткерүне Президент белән Югары Совет Рәисенә тапшырдык. Аннары шуны да әйтергә кирәк: сессиянең икенче көнендә үк хөкүмәт делегациясе ике арадагы Шартнамә турында сөйләшүләрне дәвам итәргә Мәскәүгә китте. Әлеге карар, сөйләшүләр барышында файдалану өчен, җитди документ булыр дип уйлыйм.