«Крокодил авызы» ябылып беткәч, самолёт акрын гына гүли, калтырый башлады. «Нәрсә бу, моңа кадәр болай булганы юк иде бит, әллә авырыйммы?» – дип уйлады ул. Ә башы аның саен ныграк авырта, Рифкать, авырту басылмасмы дип, маңгаен самолёт тәрәзәсенең салкын пыяласына терәде. Тәрәзә артында, кул сузымы гына ераклыктагы офыкта, кызыл мишеньга охшаган кояш күтәрелеп килә. Таң ата.

Тәрәзә аша төшкән кызыл кояш нурларыннан солдатларның йөзләре бронза төсенә кергән. Рифкать, тәрәзә артындагы матурлыкны күрсәтергә дип, Илдуска эндәшмәкче булган иде, түшәмдә кабынган сары утны күреп, уеннан кире кайтты.

– Әзерләнергә!

Бронза һәйкәлләргә охшап утырган десантниклар калкынып куйдылар, парашютларын, автоматларын рәтләгәч, дәррәү торып бастылар. Шулчак түшәмдә яшел ут кабынды. Тавыш-тынсыз гына люклар ачылды.

– Киттек! – дип кычкырды командир.

Бүген рәт башында Вагыйз тора. Бүген ул беренче булып сикерәчәк. «Беренче булып сикерү бигрәк куркынычтыр», – дип уйлады Рифкать. Иксез-чиксез күк дәрьясына берүзең, ялгызың гына чумасың бит. Берүзең генә су коенган кебек. Самолётта бөркү. Их, су коенудан да рәхәт нәрсә бар микән дөньяда?! Әтисе карьерда эшләгәндә, көн саен барып йөри иде Рифкать. Ул алып килгән ризыкны бергәләп ашыйлар да хуш исле печәнгә чалкан ятып бераз хәл җыялар.

– Үскәч кем булырсың икән син? – дип сорап куя әтисе.

Икесе бергә калдылармы, гел шулай дип сорый ул. Ә Рифкать ни дип тә җавап бирергә белми.

– Ә бабай нигә Түбән Камага килми? – дип, әтисенең соравына сорау белән җавап бирә ул. – Анда ялгызына читендер бит, бездә яшәр иде.

– Әллә ничә әйтеп карадым инде. Киләме соң?! Үзең күрдең бит, кунакка килгәч тә, бер кич кунуга: «Илмәт, Илмәт», – дип сөйләнә башлады. Авылы да ерак түгел, Кама аръягында гына бит. Кайтып-китеп йөрер иде. Юк шул, аерып булмый кешене үз нигезеннән.

– Менә сез аерылгансыз бит әле. Авылны ташлап, Кизелга да киткәнсез, монда да килгәнсез.

– Әй улым, үз ихтыярың белән йөрүмени ул?! Нужа куып йөртте бит, нужа. Сугыштан соң, бәхет эзләп, ярты авыл шахта ягына кузгалды. Әниең белән без дә шуларга иярдек. Шунда тормыш корып җибәрдек. Ике авылдаш бергә булгач, азрак күңел дә тынычланып китте, ике сагышны бер итеп яшәдек инде шунда. Аннары сез дөньяга килдегез. Ә менә син: «Нигә авылны ташлап киттегез?» – дисең. Яратмаганнан дип уйлыйсыңмы әллә? Ярату гына түгел, чуар тавыкларына, урам этләренә кадәр сагына идем, төнлә төшләремә кереп тилмертә иде. Кан береккән, җан береккән инде безнең ул авылга. Ата-баба туфрагы бит. Кама буенда шәһәр салынуын ишеткәч, дәррәү күтәрелеп кайтып төштек. Ни өчен кайттык дисең? Шәһәр кайда да шәһәр инде ул: таш белән тимер дә төтен. Үзебезнең якка, туган якка якынрак булыйк, дидек. Әменә авылга ук кайтып җитеп булмады. Бер аерылып киткәч, кире кайтулары һaй кыен ул! Авыл безне үз итмәс, кешеләре иш итмәс кебек тоелды.

Рифкать чалкан яткан да күктә талпынып-талпынып сайраучы тургайны күзәтә.

– Әллә тыңламыйсың да инде?

– Тыңлыйм, тыңлыйм.

– Нәрсә тыңлыйсың, тургайнымы?

– Әткәй, ә мин үскәч авылга кайтам. Харис бабай белән бергә яшим. Печән чабам, утын китерәм, гармунда уйнарга өйрәнәм.

– Һе-һе, – дип көлемсери әтисе. – Карарбыз, азрак күзең ачыла башласын әле.

Аннары ул фуражкасын батырып кия дә, олы-олы атлап, экскаваторына таба китә. Чылбыр тәгәрмәчкә менеп баскач, артына борылып, Рифкатькә кычкыра:

– Әйдә, утырасыңмы? Йөртергә өйрәтәм.

– Юк! – дип кычкыра Рифкать. – Юк! Мин балык тотам. Уха пешерәм.

Кармак таягын текә ярга кадап куйгач, ул, аскарак төшеп чишенә дә суга чума. Ләкин артык эчкә керми, яр буенда гына йөзә. Әтисе белән йә Әнфисә белән коенганда, бу күлне аркылыга-буйга иңләп йөри ул, ә үзең генә булганда ничектер куркыта. Юк, батудан курыкмый ул, кирәк булса, Рифкать Каманы да аркылы йөзеп чыга ала. Су түгел, ялгызлык куркыта бугай аны. Мәктәптә дә, урманда да берүзе йөрергә яратмый ул, өйдә дә ялгызы каласы килми. Янында кеше булмаса, бик тә моңсулана, хәтта башы авыртырга тотына. Әле менә хәзер дә чигәләре кыса. Яр буенда экскаватор үкерә, аның тавышы да миен бораулап-бораулап керә.

– Киттек!

Рифкать, сискәнеп, башын күтәрә һәм каршында янып торган яшел утны, бераз алга иелеп баскан десантникларны күреп елмая. Соңгы арада шулай бик еш хыялга чума башлады әле ул. Әллә сагындыра инде. Менә бу өйрәнүләр үткәч, озакламый көз дә җитәр. Ә аннары – отпускка!

Самолёт моторларының тонык, авыр гүләве колакларны чыңлата. Әйтерсең кемдер иләмсез зур агач тукмак белән башка суга да суга, суга да суга.

Каршында – ачык люк. Командирның «Киттек!» диюен ишетү белән, ул алга ыргыла. Тизрәк сикерергә, тизрәк котылырга кирәк бу мәхшәрдән. Самолёттан сикерүгә, мотор тавышлары тынуга, салкын җил кочагына чумар да баш авыртуы басылыр кебек тоела аңа. Ләкин бер адым атлауга, битне кайнар дулкын сыйпап ала, аркасы, бөтен тәне буйлап ток йөгергәндәй була. Әйтерсең ул очмый, ә бер урында һавада асылынып тора. Аннары әкрен-әкрен баш авыртуы да кими. Бөтен тән буйлап рәхәт җылылык йөгерә. Еракта, бик еракта кемнеңдер сөйләшкәне ишетелә.

3

– Хәле ничек? – ди калын тавышлы ир кеше.

– Саташа. Вакыт-вакыт онытылып китә. Кычкыра. Укол кадагач, тагын аңына килә. Бик күп кан югалткан. Кан бирергә кирәк. – Тавышы ягымлы хатын-кыз, гаепле кеше сыман, бик тә борчылып сөйли.

– Өлкән лейтенант Сидоров, ротага хәбәр итегез: «Рядовой Миргазизовка кан кирәк», – диегез. Округ госпиталеннән хирург килеп җитмәдеме?

– Берничә минуттан самолётлары аэродромда булачак. Каршыларга машина җибәрдек.

– Яхшы. Барыгыз.

Таныш тавышлар ишеткәч, Рифкать күзләрен ача. Палатада шул ук кешеләр. Генерал гына киткән. Аның урындыгында полк командиры утыра. Сул кулына шприц тоткан халатлы апа уң кулы белән аның битен сыйпый. Кулы шундый җылы, йомшак. «Битне сыйпаган җылы җил шушы икән», – дип уйлый Рифкать.

– Уяндыкмы? Хәлләр ничек? – дип, акрын гына, сак кына сүз башлады полковник.

– Иптәш полковник, авыруны борчырга ярамый, ул бераз ныгырга, хәл җыярга тиеш.

Рифкать күз карашын табибәгә таба күчерде. Түгәрәк йөзле, коңгырт чәчле. Маңгаенда сырлары да бар. Нәкъ аның әнисе инде. Мөлаем, моңсу күзләрендә әнисенеке төсле бераз киная дә бар төсле. Әйтерсең Рифкать бер-бер ярамаган эш эшләгән дә, ул аны: «И-и, шулай итәләрме соң, нәрсә уйладың соң, бала?» – дип, яратып кына орыша сыман.

– Бик авыртмыймы, улым? Яхшы, яхшы. Тик кенә ят. Кыймшанма, улым, кыймшанма. Хәзер менә кан бирәбез. Хирург та килеп җитәр.

Аның сүзләре шундый ягымлы, шундый йомшак, җылы иде ки, табибә апа сөйләшкән саен, баш авыртуы кими бара, баш эчендә янган ялкын сүрелә төшә, кулларга, аякларга, күкрәккә җылы йөгерә. Аннары ул җылы бергә җыела да тамак төбенә килеп тыгыла. «Еламаска, еламаска! Еларга ярамый!» – дип, эчтән генә кабатлый Рифкать. Шуңа гаҗәпләнә ул: кыйнаганнары да, ачуланганнары да бар аны, берчакта да еламый иде. Ә менә җылы сүз ишеткәч, «улым» дип битеннән сыйпагач, ирексездән күңеле тулды да куйды.

Ул озак кына, бернәрсә дә уйламаска тырышып, түшәмгә карап ятты.

Шулчак, сулык-сулык килеп, уң кулы сызларга тотынды, сызлау тора-бара бөтен гәүдәсенә күчте. Ул тешләрен кысты, йөзе җыерылып килде. Аңа тагын укол кададылар, бераздан авыру тынычлана төште, ул, хәлдән таеп, бер хәрәкәтсез ята бирде. Әйтерсең аны бик каты кыйнаганнар да ул, әнисе сизмәсен дип, тын гына ята. Ыңгырашмый да, зарланмый да. Ә әнисе, сизсә дә, сизмәгәнгә салыша: «Нәрсә, әллә арыдыңмы? Ят, ял ит, авырып китә күрмә тагын», – дип юата.

Аның эчендә ачу кайный. Шул малайларга кыйнатып торган өчен җаны әрни… Арттан килеп сукмаган булсалар, үзләренә дә эләгәсе иде…

4

Алар, Рифкать, Әнфисә, Галия, Илдус, танцыдан кайтып килгәндә, каршыга биш малай чыгып басты. Аларның берсен, сары чәчле, олы башлы, озын гәүдәле егетне инде берничә тапкыр күргәне бар Рифкатьнең. Күрше мәктәптән, баскетбол командасында уйнап йөри. Танцы мәйданчыгыннан читтәрәк бер эскәмиядә Рифкать гитара уйнап утырганда, өерләре белән әллә ничәве бөтерелгәннәр иде. Малайлар-кызлар Рифкать утырган эскәмияне сырып алганнар да шау-гөр киләләр. Әле көлешәләр, әле җыр башлап җибәрәләр. Ә тегеләр ни танцыга бармыйлар, ни бу төркемгә килеп кушылмыйлар.

– Әй, тартырга бармы? – дип сорады озын буйлы егет эскәмиядәгеләрдән.

– Тартмыйбыз бит, әнә безнең өчен химкомбинат торбасы тарта. – Тәлгать илтифатсыз гына шәһәр читендә кара төтен болыты ургып торган иләмсез биек торбаларга таба ымлады.

Әнфисә белән Галия пырхылдап куйдылар.

Озын буйлы егет кабаланмый гына кесәсенә тыгылды. Егетләр-кызлар нидер көтеп, тынып калдылар, гитара да, җыр авазлары да өзелде, бары тик танцы мәйданчыгында гына, колакларны чыңлатып, музыка авазы ишетелә иде. Егет, башын чайкап, тузган чәчләрен артка чөйде дә уч төбеннән бер бакыр акча алып Тәлгатькә сузды:

– Никулинга өч тәңкә түләп кергән идем. Мә, үз бәяңне ал, юморист! Кәмит күрсәтсәң, биш тиен дә бирермен. – Шулай диде дә, инде үзенә каршы сүз әйтә алмаслыгына ныклап ышангандай, авызын ерып җибәрде. Аннары, кисәк кенә борылып, Галияне култыклады: – Әйдә, чибәркәй, бер селкенеп килик әле!

Галия башта югалып калды, ләкин, тиз генә аңына килеп, кулын тартып алырга теләде:

– Җибәр! Авырттырасың!

Ләкин егет аңа колак та салмады, Галияне өстерәп диярлек музыка гөрелтесенә таба баруында булды.

– Җибәр, дим! Нәрсәгә каныктың, оятсыз!

– Минме оятсыз? Ха-ха-ха! – Егет көчәнеп кенә көлде. – Минме оятсыз? Оятымның кайда икәнен күрсәтер идем инде мин сиңа. – Ул тешләрен шыгырдатты да чертләтеп төкерде. – Бала-чага бар. Әйдә, читкәрәк…

Сары башның әйтә башлаган җөмләсе ярты юлда өзелеп калды, Галия, кулы бушаганны сизеп, бер читкә йөгерде.

Рифкать егетнең сул кулын артка каерып китергән, ә тегесе, авыртудан кыймшанырга да кыймыйча, алга бөгелгән килеш тик басып тора иде. Менә ул ачы тавыш белән кычкырып җибәрде:

– Егетләр! Нәрсә карап торасыз? Егетләр, бирегез шуларга!

Ләкин «егетләр» урыннарыннан кыймшанмадылар, танцы мәйданчыгы янында йөрүче дружинникларга карап, бер урында тик басып тордылар.

– Җибәр! Сиңа тигән кеше юк бит.

– Әгәр тагын кызларга кагыласы булсаң, тәмәкенең кайда үскәнен күрсәтермен мин сиңа. – Ачудан Рифкатьнең тавышы калтырап чыга иде.

Рифкать, синең белән нигә кул пычратам дигәндәй, җирәнгән кыяфәт белән егетне этеп җибәрде.

– Бар, әниең янына кайт. Сөйләшергә өйрәнмичә монда күренәсе булма.

Сары баш сөрлегеп китте, ләкин егылмады, барган уңайга гәүдәсен турайта-турайта, куаклар арасына кереп югалды. Моңа кадәр, кузгалырга да куркып, бер урында шым торган дүрт егет аның артыннан иярде. Бераз баргач, алар, туктап, куак төбендә казына башладылар.

– Ни эзлисез анда? Әллә җир тишегенә кереп качмак буласызмы? – Ниһаять, Илдус та телгә килде.

– Синең кебек бер бәләкәй малаебызны шушында калдырган идек. Еламасын дип. Шуны таба алмыйбыз. – Озын буйлы егетнең тавышы тагын көрәйгән, аңа элекке усаллыгы кире кайткан иде.

– Кара аны, артык шалтырама, баганаң башына фонарь элеп куймасыннар. – Илдус бер-ике адым алга атлап куйды.

– Ташла, Илдус, тәмәке төпчеге эзлиләрдер, – дип, Рифкать аның итәгеннән тартты. Аннары гитарасын, солдатлар автомат аскан сыман, җилкәсенә шудырып куйды да уң кулын дустының иңбашына салды һәм әкрен генә атлап китте. Үзе гамьсез генә сызгыра, үзе тегеләргә таба бара. Аның артыннан башкалар да иярде. Агач төбендә казынучы сары башның кулында нидер бар иде бугай, шуңа күрә исе китми, сукмак уртасында басып тора. Аның артында «тән сакчылары» караеп күренә. Ләкин, үз өстенә тоташ стена булып килүче малайларны күргәч, ул югалып калды, бераз таптанып торды да, кыеклый-кыеклый атлап, әкрен генә китеп барды.

– Аракы исе аңкый үзеннән, – диде Галия.

– Кесәсенә ниндидер тимер салды, тагын берәрсенә бәйләнә инде болар, – дип өзгәләнде Илдус. – Өченчекөн генә бер егетнең башын ярганнар иде.

Ләкин болар сөйләшеп торган арада колга егет тә, аның иптәшләре дә юкка чыккан иде инде. Тегеләйгә чабып карадылар, болайга йөгерделәр – җир астына кереп киттеләрмени, эзләре дә юк.

– Фу, бандитлар, – дип, алар югалган якка йодрык күрсәтте Әнфисә.

– Борын салындырмагыз, әйдәгез, көлегез әле, – диде Рифкать. Аннары, нәрсәдер исенә төшергәндәй, кинәт кенә кычкырып җибәрде: – Рөстәм, Галия, Серёжа, Илдус, Тәлгать, әйдәгез Саша янына!

– Ни сөйлисең, Рифкать, безне бу вакытта кем больницага кертсен? – диде Тәлгать.

– Ә без кермәбез, тәрәзә төбендә генә торырбыз. Гитара уйнарбыз, җырларбыз.

– Берүзенә күңелсездер аның, – дип, Әнфисә Рифкатьне куәтләде.

– Хәле бик авыр аның, малайлар, безнең күршедә табибә тора, шул әйтә, терелеп чыгуы да икеле, ди.

– Әйе, әйе, – дип, Серёжаны баш кагып тыңлады Илдус. – Умыртка сөяге сыну уен эш түгел.

– Киттек, егетләр, киттек! – диде Рифкать һәм, дәртләндереп, егетләрнең җилкәләренә суккалады да, гитарасын алып, озын көй башлады.

Кара да гына урман, караңгы төн,

Яхшы атлар кирәк үтәргә…

Менә кызык, «караңгы төн» дип җырлыйлар, ә җырлаган саен, киресенчә, төн яктыра барган кебек. Бигрәк серле, сихерле инде бу җыр дигән нәрсә. Җыр булмаса, дөнья бик тә күңелсез булыр иде.

Больница ишегалдына кергәч, җырлаудан туктадылар. Тәрәзәдә утлар балкый. Тәрәзә аша палаталарның ак түшәме, ак стеналары күренә.

– Кайсы тәрәзәдә икән соң ул? – дип пышылдады Илдус.

– Теге якта, – диде Рифкать.

– Каян беләсең?

– Мин монда көн саен киләм. Палатадагылар өйрәнеп беттеләр инде. Килгәнне көтеп торалар. Саша гына тәрәзә янына килә алмый. Ләкин барыбер ишетә бит ул. Сөйләшә дә.

– Рифкать, Сашаның тәрәзәдән сикерүе дөресме? – дип, кыяр-кыймас кына сорады Тәлгать (ул бүтән мәктәптә укый, шуңа күрә бу турыда кешедән ишетеп кенә белә иде).

– Сикергән шул.

– Сикереп дөрес тә иткән, – дип чәчрәп сүзгә кушылды Әнфисә.– Егет кеше андый чакта ике уйлап торырга тиеш түгел.

– Кызлар бит аңа яхшылык эшләргә теләгәннәр. Азрак акылга утыртмакчы булганнар. – Илдус, кызларны яклавына үзе дә оялып, башын аска иде.

– Дәрестән соң алып калып самосуд оештырганчы, кызларга башта эшнең нидә икәнен, Сашаның нигә начар укый башлаганын ачыкларга кирәк иде. Ә алар тотканнар да тәрбия эшенә тотынганнар. – Рифкать ачудан гитара кылларына берьюлы биш бармагы белән сугып куйды. Гитара ыңгырашты да тынды, Рифкатьнең дә ачуы басылды.

– Фу, кызларның шул инде аларның, – дип, саргылт кашларын җыерып куйды Әнфисә. – Алга-артка карап тормыйлар, турыга яралар. Ә Сашаның начар укый башлавының үз сәбәбе булган. Әйбәт кенә укып килгән егет тик торганда «икеле» ала башламый бит инде. Димәк, ул йә берәр начар компаниягә ияргән, йә аның өендә бер-бер хәл булган. Өйләрендә гауга купкан аларның, әтисе белән әнисе аерылышуга кадәр барып җиткән. Билгеле инде, шундый чакта кемнең кәефе булсын да кемнең дәрес әзерләп утырасы килсен?! Малаебыз көннәр буе, кичләр буе урамда каңгырап йөри икән. Шул чакта кызларга аның күңелен юатырга, үзләре арасына алырга кирәк иде дә бит, ә алар тотканнар да самосуд оештырганнар.

– Ул әйткән бит, кисәткән бит, – дип, Әнфисәне бүлдерде Рифкать. – Хәтта ялынган да бугай әле. Кызлар, чыгарыгыз, чыгармасагыз, тәрәзәдән сикерәм, дигән. «Хөрәсән судьялар» көлгән генә. Сикерә, имеш, каян килгән Котовский! Ә ул тоткан да ачык тәрәзәдән урамга сикергән…

– Тсс… – Әнфисә бармагын авызына куйды. – Ачык тәрәзә шуларныкы бугай, ишетмәсен.

Тәрәзә төбенә килеп җитүгә, Рифкать, сигнал биргәндәй, гитараның иң нечкә кылына чиертеп алды. Шунда ук тәрәзәдән берничә баш күренде.

– Килде, безнең гитарист килде! – дип шаулашты алар. – О-о, бүген тулы бер ансамбль болар! Саша, дустың килде.

– Безнең парашютистның хәле ничек? – дип кычкырды Рифкать.

Палата эченнән Сашаның тонык кына тавышы ишетелде:

– Исем китте, сез килде дип сикереп тордым ди менә. Рәхәтләнеп ятам әле.

– Сикерүен сикергәнсең, ә парашют алырга оныткансың, – дип шаяртты Әнфисә.

– Соң син морфлотка китәм дигән идең бит, нишләп десантныйга язылырга булдың әле? – Рифкать шулай диде дә, ник әйткәненә үкенеп, башын аска иде. «Кая инде хәзер аңа морфлот? Сынган умыртка сөяге белән, адәм рәтенә кереп, тигез җирдән атлап йөри алса да әйбәт булыр әле. Юкка әйттем, морфлот дип авыз суларын корыта иде бит ул. Иң авырткан җиренә кагылдым», – дип уйлады Рифкать.

– Мин бит үземне океан лайнерында йөзәм дип уйладым. Корабка «дошман» басып кергәч, тоттым да суга сикердем. Ләкин мин йөзәсе диңгез өстен асфальтлап өлгергәннәр икән.

– Әй, Рифкатьме әле исемең? Ташлагыз әле юк сүз сөйләвегезне. Сашагыз нык егет, бирешә торганнардан түгел, терелер, капитан гына түгел, контр-адмирал булыр әле.

– Контр булдым инде, адмирал буласы гына калды.

– Әй, җырлап күрсәт әле, – дип, өзелгән сүзен ялгап китте тәрәзәдәге агай. – Мать якасына ул авыру-сырхауларның. Шул гитараңда бер-бер җыру сузып җибәр! Дару түгел, җыру терелтә адәм баласын. И-их, гармунда уйнасаң икән син. Бу шалтыравыгың күңелне кытыклап кына уза бит ул. Ә гармун бар хәсрәт-кайгыңны актарып чыгара. – Агай, «и-их» дип, озын итеп сузып куйды да буй-буй больница күлмәгенең якасын ачып җибәрде. – И-их, без яшь чакта… Әйдә, Рифкать энем, чиртеп җибәр әле шул нечкә муенлы нәрсәңне!

Рифкать гитара кылларын барлап чыкты, аннары авызын тутырып елмайды, тыңлагыз дигәндәй, тәрәзәгә күтәрелеп карады. Тәрәзә төбенә сөялгән агайның ачык якасыннан бинт белән уралган күкрәге агарып күренә, уң кулы, гипслап, муенына асып куелган— күкрәгенә ак биләүле сабый кысып тоткан диярсең.

– Ә син үзең турында сөйлим дигән идең бит. Ничек больницага эләгүең турында. Сөйләмичә – уйнау юк.

Рифкать, чынлап әйтәм дигәндәй, гитараны аркасына ук этәреп куйды.

– Нәрсәсен сөйлисең аның?

– Сөйлә инде!

– Сөйлә, абый!

– Ялындырма инде!

Егетләр-кызлар, берсен берсе бүлеп, агайны кыстый-үгетли башладылар.

– Муеныгызны сузып тормагыз, әнә теге каралты өстенә менегез. Аннан палата эче дә уч төбендәге шикелле күренергә тиеш. «Парашютист» ны да күрерсез.

– Әй, шуңа да башыбыз җитмәгән. Киттек, егетләр!

Әнфисә артыннан тәрәзә каршында гына җиткерелә башлаган каралтының караңгы баскычы буйлап менеп киттеләр.

– Берни күренми бит монда.

– Аякны сындыра яздым.