Инде август ахыры булуга карамастан, көннәр бик эссе. Ла- герь әсирләр белән шыгрым тулды. Авырулар көннән-көн күбәя бара. Бигрәк тә эч авыруы әсирләрне җәфалый башлады.
Немецлар авыруларга ярдәм күрсәтү турында хәтта уйлап та карамыйлар. Үзләренә бездән берәр төрле авыру йогар дип куркалар. Алар лагерьга бик сирәк керәләр. Анда да әсирләр янына якын килмиләр, читтән генә күзәтеп торалар да тизрәк чыгып китәргә ашыгалар. Хәер, без дә аларны сагынып көтеп тормый идек.
Василий Петрович, чыннан да, доктор булып чыкты. Ул инде үзенең кем икәнлеген яшерми. Без анык полк кыр госпиталендә эшләгәнен һәм яралы солдатлар белән бергә әсир булганын белдек. Үзе белән бергә әсир төшкән кайбер солдатларны да ул лагерьда очраткан иде.
Василий Петрович белән мин якынрак танышырга булдым. Бүген мин аның белән озак сөйләшеп утырдым. Мин аңа үземнең Казаннан икәнемне әйттем. Василий Петрович үзенең кайчандыр Казанда практикада булганлыгын сөйләде. Ул Казанның бик күп урыннарын, хәтта шәһәр читендәге күлләрен дә белә икән.
Тоткыннар һәрвакытта шулай, күрәсең: үзара сөйләшкәндә, тормышта булган берәр уртак хәлне эзлиләр һәм табалар. Василий Петрович белән заманында бер шәһәрдә булуыбыз, шул шәһәрнең бер үк урамнарында йөрүебез безне бик күптәнге танышлар кебек якын итә иде. Бу бер-береңә ачыграк булырга, серләрне шикләнмичә уртаклашырга юл ача.
Василий Петрович коммунист идеме, – мин анысын белмим. Мин сорамадым, ә ул әйтмәде. Ләкин ул чын рус кешесе иде. Аның ачык йөзе, аз гына зәңгәррәк күзләре беренче очрашканда ук күңелдә ышаныч тудыралар. Аның белән сөйләшкәндә, ничектер, кайгылар таралгандай була. Шуңа күрәдер ул бервакытта да ялгыз калмый. Ул кем белән булса да һаман сөйләшә торган иде. Лагерьда аны бик тиз белеп алдылар.
Авырулар, яралылар аңа киңәшкә килеп йөри башладылар. Ул үзе дә хәлсез яткан авырулар янына бара. Аларның башын тотып карый, хәлләрен сораша. Авыруга ярдәм итәр өчен, докторның кул астында бертөрле дә дару юк. Василий Петрович, үзе өчен генә түгел, меңләгән авыру әсирләр өчен дә кайгыра. Доктор кешегә үз дусларының шулай ачлыктан, авырудан һәлак булуларын күреп торуы, әлбәттә, җиңел түгел иде. Нишләргә соң? Фашисттан дару сораргамы? Ә ул бирерме? Бирсә, нинди дару бирер, яшәтә торганнымы, әллә тагын да тизрәк үтерә торганнымы?..
Мин Василий Петровичка үземнең күптән уйлап йөргән серемне ачарга булдым. Мин әле тормышымда беренче мәртәбә шундый авыр хәлдә калдым, миңа кем беләндер киңәш итәргә кирәк иде. Минем өчен бу тимерчыбыклар аша иркен дөньяга чыгу уен түгел. Василий Петрович минем уйларымны тиз сизеп алды. Ул минем янга якын ук елышып утырды һәм, бик әкрен тавыш белән генә:
– Ничек соң аякларың, авыртмыймы? – диде.
– Хәзергә авыртмый әле.
– Шулай, ә күзләрең ничек, яхшы күрәме, колагың ничек, яхшы ишетәме? – Ул, минем җилкәмнән тотып, гәүдәмне селкетеп карады. – Әле көчең бар, егет, – диде доктор.
– Ә сезнең аяклар ничегрәк соң? – дип сорадым мин.
– Һәрхәлдә, синнән калышмас идем…
Минем эчемә шатлык йөгерде. Димәк, Василий Петрович «юлга» җыена. Ә юлда андый кеше белән бергә булуың ни тора! Василий Петрович тагын бер мәртәбә минем җилкәмә сугып алды. Әйтерсең ул минем авыр уйларымны кагып төшерергә тели иде.
– Аякларың исән булгач, җаеңны кара. Югыйсә соң булыр…
– Ә сез? – дидем мин, аны бүлдереп.
– Ә мин… – диде ул, ашыкмыйча гына, – качарга җыенмыйм.
Мин кинәт бер туңып, бер эсселәп киттем. Аның сүзләрен аңлап җитмәдем бугай, ләкин шул ук вакытта бу сүзләр минем йөрәгемне телгәндәй булды.
Василий Петрович, йөземә карап, минем кичерешләремне аңлады.
– Мин качмыйм, – диде ул тагын бер мәртәбә. – Кача алмыйм, чөнки качарга хакым юк. Мин – доктор, аңлыйсыңмы? Мин биредәге авырулар, яралыларның гомере өчен үземне җаваплы саныйм. Качып котылган хәлдә дә, мин гомерем буе тынычлык таба алмас идем. Әгәр син хәзер авырып ятсаң, ә мин сине ташлап китсәм, син үзең үк миңа ләгънәтләр яудырыр идең…
Доктор бераз тынып торды. Мин аның йөзеннән күзләремне алмыйм, аның сүзләренә исем китә.
– Шулай, иптәш, хәерле юл телим сезгә! – дип, ул сүзен бетерде һәм урыныннан торды. – Ә хәзер сез миңа булышыгыз, – дип, мине ияртеп китте.
Без төрмә бүлмәләренең берсенә кердек. Биредә аяк басарлык та урын юк. Әсирләр идәнгә тезелешеп утырганнар. Докторны күрү белән, бүлмә җанланып китте.
– Иптәшләр, – диде доктор, – барыгыз да ишегалдына чыгыгыз, яралылар калсын. Без биредә госпиталь оештырачакбыз… Югыйсә безне эпидемия фашистлардан болайрак кырып бетерер.
…Мин Василий Петровичның теләген аңладым. Ул көченнән килгән кадәр үз вазифасын үтәргә омтыла иде.
Бу эш бик үк җиңел булып чыкмады. Әсирләр арасыннан берәү карлыккан тавыш белән:
– Ә мин чыкмыйм. Нишләп чыгыйм? Мин монда беренче булып урын алдым, шунда калам, – дип әрепләшергә кереште.
Әлбәттә, аны гаепләрлек тә түгел иде. Чөнки ишегалдында, ачык һавада газаплануга караганда, бүлмәдә ни әйтсәң дә ышык һәм җайлырак иде.
Докторның тырышып-тырышып аңлатуы да мондый чакта барыбер яхшы нәтиҗә бирмәс иде. Ач кешедә аң белән идарә итү тоткарлана. Мондый вакытта кискен һәм каты кул белән хәрәкәт итәргә кирәк.
Василий Петрович каушап калмады. Ул, гимнастёркасын артка сыпырып, билендәге бавын рәтләде һәм, үзе смирно басып:
– Встать! – дип кычкырды.
Кинәт бүлмәдәгеләр барысы да аякка бастылар. Авырулар башларын күтәреп карап тора башладылар. Бу нәрсә? Бу инде күптән ишетелмәгән русча хәрби команда иде. Ул сүз шундый булып яңгырады, хәтта әсирләр бер минутка үзләрен армия строенда кебек хис иттеләр. Алар, үзләре дә сизмәстән, шул командага буйсындылар.
Василий Петрович дәвам итте:
– Мин, батальонный врач, сезгә боерык бирәм: авырулардан башкалар бүлмәне бушатыгыз, – диде.
– Вон как? – диде бая бәхәс башлаган әсир. Ул тагын нәрсәдер әйтмәкче иде.
Ләкин аның янында басып торган шактый таза буйлы солдат:
– Иптәш батальонный врач! Рөхсәт итегез, – диде һәм үзе, рөхсәтне көтмичә үк, теге әсирне, якасыннан тотып алып, ишек янына китерде, җайлап кына артына тезе белән төртеп чыгарып җибәрде.
– Бар, кабахәт, үз командирыңның сүзен тыңламасаң, фрицның итеген яла, – диде.
Бер минут эчендә булып алган бу хәл кешеләрне айнытып җибәрде. Чыннан да, яралылар, авырулар тышта яталар. Дөньяда дуслык дигән нәрсәнең барлыгы кешеләрнең әле генә исләренә төшкән шикелле булды.
Докторга тагын сөйләп торырга туры килмәде. Әсирләр берәм-берәм бүлмәдән чыга башладылар.
Доктор бу кызу канлы солдатны үз янына чакырды. Солдат, аның каршына килеп «смирно» басты.
– Вольно, – диде доктор, – таныш булыйк, мин Василий Петрович, хәзергә шулай гына булсын, сез кем?
– Мин кече командир Фәттахов Зиннур, разведчик, – диде солдат, ул ни өчендер дулкынлана һәм аның сөйләвендә татарчалык нык сизелә иде.
– Яхшы, иптәш кече командир, сез бу бүлмәдә старший булырсыз… Бирегә беркемне дә кертмәгез. Ә сез, – диде доктор, миңа карап, – идәнне себереп чыгарыгыз!
Доктор ишегалдына чыгып китте. Фәттахов Зиннур ишек төбенә басты. Мин идән себерергә тотындым. Бу эш, ничектер, күңелне күтәреп җибәрде. Әйтерсең без әсирлектән котылганбыз да, менә хәзер безнең тормыш яңача башлана иде кебек.
– Яхшы кешегә охшый, – диде Фәттахов Зиннур, – докторны әйтәм әле, монда үзебезне карамасак, фрицның бик исе китмәс…
Сүз шунда өзелеп калды. Инде бүлмәгә берәм-берәм яралылар, авырулар керә башлады. Фәттахов ишек яңагына тырнагы белән сыза барды. Ул бит лазарет башлыгы, бүлмәдә ничә кеше ятканын иң элек аңа белергә кирәк булачак.
Озак та үтмәде, Василий Петрович та килеп керде. Яралылар аңа өметле күз белән карыйлар. Чөнки алар өчен Василий Петрович бердәнбер ярдәмче иде.
Василий Петрович җиңнәрен сызганды һәм бик авыр ыңгырашып яткан яралы солдат янына килде. Бүлмә тын калды.
– Идәнне бик пөхтә себергәнсез, рәхмәт, – диде Василий Петрович, миңа бик ягымлы карап.
Чынлап әйтәм: «рәхмәт» дигән сүзнең шундый җанга ятышлы сүз икәнен әлегә кадәр белми идем. Үзенең тормышы да кыл өстендә торган кеше сиңа рәхмәт әйтсә, ул гомергә онытылмаслык истәлек булып кала икән.
– Тагын нишлим? – дидем мин. Минем Василий Петровичка булышасым килә иде.
– Сезнең үз эшегез бар ич… – диде ул. Василий Петрович миңа хәерле юл тели иде.
Кинәт ишегалдында немец командасы ишетелә башлады. Бу гадәттәге кичке тикшерү вакыты иде. Авырулар да, яралылар да, ишегалдына чыгып, стройга басарга тиешләр.
Василий Петрович тәрәзәдән ишегалдына карады.
– Берегез дә урыныгыздан тормагыз, – диде.
– Тагын кыйнарлар, – диде кемдер, авыр ыңгырашып.
Василий Петрович эндәшмәде. Ул бары тик, агарынып, тешләрен генә кысты. Аның яңак сөякләре төртеп чыкты. Күзләре кысылды. Маңгай өстенә сызык-сызык юллар ятты.
– Барыгыз да ятыгыз, кузгалмагыз, – диде ул һәм үзе ишек янына килеп басты.
– Син дә ят, ыңгыраш, – диде миңа.
Мин авырулар арасына кереп сузылдым һәм эчемне тотып ыңгырашырга әзерләнеп куйдым.
Тышта «аен! цвай! драй!» дигән сүзләр ишетелә.
Немец солдатлары бүлмәләргә кереп йөриләр. Тимер дагалы итекләрнең тавышы якынлаша бара. Менә ишек ачылып китте. Ике солдат бүлмәгә килеп керде. Аларны күрү белән, Василий Петрович немецча:
– Алле кранкен, – диде.
– Вас? – диде бер солдат һәм, Василий Петровичны читкә этәреп, авырулар янына бара башлады.
Немец солдатының күзләрен кан баскан, йөзе тиле кешенеке шикелле мәгънәсез, бите таш кебек шома. Василий Петрович аның юлына аркылы төште.
– Их бин доктор, – диде.
Немец аптырап калды. Бу бары бер генә минут дәвам итте. Немец, кулындагы резин көпшә белән кизәнеп, Василий Петровичка сугып җибәрде. Василий Петрович ап-ак стена кебек булып агарды. Ләкин аягына баскан килеш кала алды. Немец икенче кабат сугарга кулын күтәрә башлаган иде, шулвакыт бер яралы әсир, урыныннан торып, аксый-аксый, немецлар янына килде.
Василий Петрович аны тотып алды.
– Нишлисең, юләр? Рөхсәт итмим, – диде.
Солдат тыңламады, ул, йөзен чытып, авыр сызланды да аягына ураган бинтны сүтеп җибәрде. Аның балтыр ите бөтенләй череп беткән, инде шыр сөякләре күренеп тора иде. Ул немецларны биредә, чыннан да, авырулар ята дип ышандырмакчы булды. Ул шуның белән рус докторын да кыйналудан коткарып калмакчы иде. Бер минут узмагандыр, яралы солдат, чырайсыз калып, Василий Петровичның кулларына ауды. Ул аңын җуйды. Ике немец бер-берсенә караштылар. Бу җан өзгеч күренеш аларны артка чигендерде.
Василий Петрович солдатны әкрен генә идәнгә яткырды. Әсир солдат бик яшь иде. Әле аның битенә пәке йөзе дә тимәгән.
Василий Петровичның җилкәләре калтыранып-калтыранып китә, ул шулай һушсыз яткан солдатка иелеп елый иде.
Немецлар чыгып киттеләр.
О проекте
О подписке