Яшәү белән үлем арасында

Җиде көн узды. Безнең арабызда инде ачлыктан шешенә башлаган кешеләр дә күренгәли. Яткан урыннарыннан тора алмаучылар да бар.

Әле бу көннәрдә без ниндидер бер өмет белән, безне дошман кулыннан коткарырлар дигән ышаныч белән яши идек. Лагерьда әсирләр арасында бу атнада безнекеләр һөҗүм башларлар һәм немец үзе чолганышта калыр дигән сүзләр йөри иде. Хәтта, безнекеләр немецны юри шулай тылга кертеп, аны капчыкка ябарга уйлыйлар дип, сугыш стратегиясенең кайбер ысулларын да телгә алучылар булды.

Көннәр узган саен, бу сүзләр азая бара, өметләр сүнә, котылуга ышаныч бетә бара иде. Чөнки инде туплар аткан тавышлар ишетелми. Орша өстендә бомбалар да шартламый. Фронт бик ерак тылга киткән. Ә фронт ил эченәрәк кергән саен, без дә туган илдән ераклашабыз кебек.

Лагерь капкасыннан яңа әсирләр һаман кереп тора. Аларны безнең белән очраштырмыйлар, ишегалдының тимерчыбык белән бүлеп алынган икенче ягына куып кертәләр. Шулай да, тимерчыбык аша булса да, дуслар дусларны табалар.

– Әй Петро, нихәл? Безнекеләр әле һаман чигенәләрме? – ди бу яктан берәү.

Бу сүзләрне ишеткән Петро тиз генә тимерчыбыклы койма буена килә. Ул үзенең дустын күреп шатланырга да, гаҗәпләнергә дә белми.

– Васька, Васька, син дә биредәмени?

– Күрәсең.

Алар тынып торалар. Бер батальонның ике сугышчысы бер-берсе алдында бу әсирлек өчен уңайсызланып калалар.

– Эшләр начар, егет, немец Минск юлына чыгып алган да туры Мәскәүгә чаптыра, – ди Петро.

Ә үзе дустының ачлыктан зураеп калган күзләренә карый. Бу авыр хәбәрне, бәлки, әйтергә дә кирәкмәс иде. Нишлисең, бу дөрес ич.

Дуслар батальонда бергә хезмәт иткән иптәшләре турында сөйләшәләр. Кемне генә искә алсалар да, кайсы үлгән, кайсы хәбәрсез югалган. Күңелне аз гына да куандырырлык хәбәр юк.

– Да, – ди Вася, – батальон беткән.

Алар тагын тынып калалар. Тагын ни сөйлисең?

Петро теге яктан әсирләргә карый:

– Ә сезнең хәлләр ничегрәк соң? – ди.

Вася эндәшми. Сүзсез дә аңлашыла ич…

Шулчак теге яктан да, бу яктан да ике немец солдатының ашыгып килгәне күренә.

– Век! Век! – дип кычкыралар алар.

Иске әсирләр белән яңа килгәннәрне сөйләштермиләр. Ике дусның икесе дә артка чигенә. Өстәвенә немец, Васяны куып җитеп, җилкәсенә мылтык көпшәсе белән төртә. Вася алга сөрлегә һәм төркем арасына кереп югала. Моңа беркем дә гаҗәпләнми. Дошманнан нәрсә көтәргә мөмкин соң?

Мин инде берничә көн Василий Петровичны очрата алмыйм. Кайда ул, әллә качып киткәнме?

Шулвакыт мин аның тавышын тагын ишеттем:

– Егетләр, берәр газета алып килмәдегезме? – диде ул теге яктагыларга.

Җавап булмады. Тик төн җиткәч, безнең якка вак кына ташлар төшә башлады. Әсирләрнең кыр почтасы эшкә кереште. Бу ташларга бәйләнгән язу кисәкләре аша без сугыш турында бик күп хәбәрләр белдек. Һәм безнең кулда «Правда» газетасы да бар иде инде.

Василий Петрович бүген ни өчендер бик шат күренә, ул пилоткасын артка ук төшереп кигән, гимнастёрка өстеннән билен бау белән буган. Ул сакал баскан битен сыпырып карады да:

– Кырынып җибәрәсе иде, – диде.

– Ә пәке каян алырга?

– Туктагыз әле, – диде берәү. – Мин бит парикмахер. Бөтенләй онытып җибәргәнмен. Мин бит Харьков салоннарында эшләгән беренче класслы мастер…

Ул урыныннан торды. Җимерек стена буеннан берничә кирпеч китереп, берсе өстенә берсен өеп куйды. Без аңа гаҗәпләнеп карап тора башладык. Бу нишләргә уйлый икән?

Шуннан соң пыяла ватыклары алып килде. Аларны бер-берсенә чыңгылдатып ышкып алды һәм, бары парикмахерларда гына була торган җитдилек белән, шул пыялаларның йөзенә бармагын тидереп уздырды.

– Шәп! – диде ул. – Хәзер лагерьда беренче номерлы парикмахерский ачып җибәрербез…

Мин элек тә «пыяла белән кырынып була» дигән сүзләрне ишеткән идем. Аның дөреслегенә бик үк ышанып җитми идем. Бу юлы чынлап ышанырга туры килде. Күпләребезгә әле таныш булмаган мастер үзенең «классын» күрсәтте.

Парикмахерскийны ачарга әзерлек эшләре әле бетеп җитмәгән иде. Тарак һәм кайчы кирәк иде. Мастер монысына да аптырап калмады. Ул унлап шырпыны бер агачка тезеп бәйләде дә, моннан бик уңайлы ике яклы тарак килеп чыкты. Ул арада аңа, кирпечләрдән өеп, «өстәл» дә ясап өлгерделәр. Инде көзге генә кирәк иде. «Көзгесез дә ярар», – диючеләргә мастер:

– Көзгесез эшләмим. Көзгесез ул нинди парикмахерский булсын инде?! – дип, кулларын як-якка җәеп җибәрде. Әйтерсең, чыннан да, ул «салон» ачарга җыена иде.

Бер солдат каяндыр ватык машина фарасы табып китерде. Мастер аны алып карады.

– Ярый торган нәрсә бу. Биредә йөз аслы-өсле күренә икән күренүен, зыян юк, – дип, ул көзгене бер әсиргә тотып торырга кушты. Аннан соң гимнастёркасын салып, аны алъяпкыч кебек итеп биленә бәйләде дә, бик эре кыланган булып:

– Йә, Василий Петрович, утыр. Сез минем беренче клиентым, шулай булгач, сезне түләүсез генә кырам, – диде.

Василий Петрович утырды. Көзгедә ул башы белән түбән асылынып торган кебек күренә иде. Аңа бу кызык булып тоелды, ирексездән көлеп җибәрде. Читтән түгәрәк фарага карап торучылар да көлештеләр.

– Прошу внимания! – диде мастер һәм пыяла китеген алып, Василий Петровичның битенә куеп, әкрен генә түбәнгә таба кырып төшерә башлады.

Ун-унбиш минуттан соң Василий Петрович инде яшәреп калган иде. Мин шунда гына аның әле яшь кеше икәнен күрдем. Сакал-мыекларын кыргач, ул тагын да ябыграк булып калды.

– Рәхмәт, – диде ул мастерга.

Ә мастер исә, үз эшеннән бик канәгать булып:

– Следующий! – дип кычкырды.

Бу, бер карасаң, уен-көлке кебек иде. Ләкин чынлап уйласаң, бу яшәргә омтылу, җанга сүнәргә ирек бирмәү, кыскасы, тормышның бер саламына тотыну иде.

Озакламыйча безнең лагерьда шундый парикмахерскийлар берничә урында оешып китте. Хәтта кырынган өчен «түләү» дә кертелде. Мәсәлән, сакал-мыек кырган өчен – бер төрерлек тәмәке. Тәмәкең булмаса, башка берәр нәрсә, хәтта гимнастёрка төймәсе дә ярый иде.

Лагерьда башка һөнәрчеләр дә табылды. Безнең арабызда тимерчыбыктан энә ясаучылар да, ут чыгарыр өчен чакматаш ясаучылар да, хәтта анда-монда аунап яткан түбә калайларыннан котелок һәм кружка ясаучылар да эшкә керештеләр. Билгеле, болар яшерен, лагерьда немецлар йөрмәгән вакытта эшләнә иде.

Шулай итеп, чәнечкеле тимерчыбык белән уралып алынган йортта яшәү өчен көрәш үзенең беренче адымын атлады.

Хәтергә язылган көндәлектән

Мин лагерьда көндәлек яза алмадым. Язган булсам да, ул көндәлек дәфтәрен мин үзем белән алып кайта алмаган булыр идем. Әледән-әле булып торган тентүләрнең берсендә алар, утка төшеп, көлгә әйләнерләр иде. Ләкин, немец шагыйре Гейне әйткәнчә, кеше күңеленә тентү ясап булмый, һәм мин бары шул күңел дәфтәренә күргәннәремне, белгәннәремне яза бардым. Ул көннәрдәге авыр язмыш кайчан да булса онытылырмы соң? Әгәр мин тоткынлыкта мең көн яшәгән булсам, шул мең көннең барысын да сәгатьләп сөйли алам. Тик сүзем бик озакка китәр дип кенә уңайсызланам.

Менә шул хәтергә язылган көндәлектән берничә өзек.

25 август, 1941 ел.

Бүген безгә икешәр шалкан бирделәр. Аны әсирләр «Гитлер паёгы» дип атадылар. Мин шалканны бу хәтле тәмледер дип уйламаган идем. Их, күбрәк булса икән!

Тукта әле, бу шалкан турында ишәк фәлсәфәсе түгелме соң? Әйе, ишәк уйлануы. Оят! Ләкин нишләргә? Әгәр немецлар, чыннан да, Поляков теләгәнчә, безгә ак калач ашатсалар, йомшак урыннарда йоклатсалар, шуның өстенә тагын шәраб та эчерсәләр, оятыңнан кая качар идең? Син яшәр идең, ләкин шул көннән алып үзеңне туган илең өчен үлгән дип санарга тиешсең. Әйе, үлгән дип. Ярый әле дошман безне дус итми. Дошман ашын ашап симерү – бу ишәк булудан да түбәнрәк хурлык ич.

26 август, 1941 ел.

Бүген безгә «тие» дигән нәрсә бирергә булдылар. Нәрсә соң ул «тие»? Берәүләр әйтә: ул дөгедән әвәләп пешерелгән икмәк, имеш. Берәүләр әйтә: юк, икмәк түгел, ботка, имеш. Ә берәүләр: ул «тие» дигән нәрсә камырдан пешерелә торган салма, имеш, ди.

Ләкин берсе дә дөрес булмады. Немецларның ул «тие» дигәне ниндидер үлән салып кайнаткан су икән. «Тие» ул, безнеңчә, чәй дигән сүз булып чыкты.

27 август, 1941 ел.

Безнең лагерьга бүген тагын теге яшелле-зәңгәрле тавышлы офицер килде. Аның артыннан бер көтү солдат ияреп керде. Тагын нәрсә була? һичкем дә белми әле.

Безне яңадан стройга тезделәр. Теге офицер кулындагы бизәкле таягын әйләндереп-әйләндереп уйный.

Аннан соң ул:

– Ахтунг! – дип кычкырды.

Лагерь тынды. Офицер строй буйлап йөри башлады. Бераз гына селкенгән әсиргә ул таяк белән суга.

– Кайне дисциплина! – ди. – Русски некс хорош.

Аннан соң офицер стройдан бер-ике адым читкәрәк китеп басты. Янына тәрҗемәчене чакырды. Тәрҗемәче сүзләрен без тыңларга ярата торган идек. Чөнки ул рус телен шулкадәр җимереп сөйләшә, ул хәтле итеп һичбер артист та уйлап чыгара алмас иде. Тәрҗемәче сөйләгәндә, безнең көләсебез килә иде, шул ук вакытта рус сүзен шулай тырышып-тырышып сөйләргә теләүче бу немецта кешелек хисләре дә бардыр кебек тоела. Чөнки, дошман булса да, рус телен аның авызыннан ишеткәч, без: «Әллә бу яхшы немецмы икән?» – дип тә уйлап куйгалый торган идек.

Офицер сүзгә кереште.

– Биредә, – диде ул, – лейтенантлар, полковниклар һәм башка чиннар бармы? Германия хәрби командованиесе аларны аерым һәм яхшырак шартларда тотарга боерык бирде… – Офицер тынып калды. Тик арабызда беркем дә үзен белгертмәде.

– Димәк, барыгыз да солдатлар гына? – диде ул.

Немец башын селекте. Аңа бу хәл һич аңлашылмый иде. Меңләгән әсирләр арасында бер генә командир да булмасын, имеш. Әлбәттә, моңа кеше ышанырлык түгел иде. Безнең командирларыбыз үз солдатларыннан аерылырга теләмәделәр. Лагерьда, тоткынлыкта без инде бер ил кешеләре, бары чын дуслар гына идек.

Немец командованиесенең бу «чарасы» астында нәрсә ята иде соң?

Инде бер атна буена әсирләр арасыннан коммунистларны эзләп тә уңышсызлыкка очраган гестапочылар командирларны аерып алырга уйлыйлар. Бу коммунистларны табуны җиңеләйтә, чөнки ун командирның кайсы булса да берсе коммунист булырга тиеш иде.

Гомеремдә бик күп мәкерле эшләр турында укыганым бар, ишеткәнем бар иде. Чын мәкерне әле генә белдем. Мәкер ул, алдан якты йөз күрсәтеп, арттан аркага пычак кадау икән.

Мин, стройга басып торган килеш, үз халкымның мәкален исемә төшердем: аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар, дип юкка гына әйтмиләр ич. Без аерылмадык та, бүленмәдек тә. Иртәгә нәрсә булыр, күз күрер.

28 август, 1941 ел.

«Баланда» дигән сүзне минем ишеткәнем юк иде. Ә бүген безнең лагерьда иртәдән алып баланда турында сөйлиләр. Элекке төрмә кухнясында казан астылар. «Беренче класслы» поварлар су кайната башладылар. Кухня тәрәзәләреннән, болыт-болыт булып, пар чыга.

Бүген әсирләргә баланда бирәчәкләр, диләр.

– Нәрсә соң ул баланда? – дип, мин күршемнән сорап куйдым. Минем күршем баланданы яхшы белә икән.

– Баланда суга аз гына ярма, аз гына май, аз гына тоз һәм аз гына он болгаткан аш була, – диде ул.

Немецларның безгә биргән баландасы бөтенләй минем күрше әйткәнче булып чыкмады. Кайнап та чыкмаган суга ярдырма- ган карабодай салганнар. Минем күршем әйткәнчә, бу баландада аз гына тоз да, аз гына он да, аз гына май да юк иде.

Баланда алган вакытта мин күршем белән тагын очраштым.

– Бу син әйткән баландага охшамаган. Әллә инде пешерә белмиләрме?.. – дидем мин аңа.

– Баланда өч сортлы була. Мин әйткән баланда ул беренче сорт, ә бу немецлар баландасы өченче сорт кына, – диде күршем.

29 август, 1941 ел.

Бүген тагын тентү булды. Тик бу юлы башкачарак уздырылды. Безне барыбызны да лагерьның бер ягына кысрыклап җыйдылар. Уртага өстәл һәм урындыклар куйдылар. Шуннан соң капка ачылды, лагерьга бер төркем офицерлар килеп керде. Яшелле-зәңгәрле тавышлы офицер да алар арасында иде. Без инде аны ерактан ук таныйбыз. Аның кушаматы да бар. Безнең бер иптәшебез бервакыт аны «костыргыч порошок» дигән иде. Аның «порошогын» әйтми башладылар, шуннан ул «костыргыч» кына булып калды. Шул көннән алып без барлык немец офицерларын «костыргыч» дип кенә йөри башладык.

Офицерлар өстәл тирәсенә утырыштылар. Алар янына берәм-берәм әсирләрне чакыралар. Бу юлы исем-фамилияләрне дә язарга керештеләр. Гомердә беренче тапкыр безнең исемнәр немец кәгазенә төште. Күңел ярсып тулды. Бу «тере» трофейга әйләнү, дошманыңның җиңү турындагы хәбәренә сан белән генә түгел, исем белән дә язылу иде.

Тентү бик җитди һәм озак барды. Немец солдатлары, киемнәрне салдырып, барысын да үзләре карап чыктылар. Кулларны күтәртеп, култык асларына кадәр тикшерделәр. Кәгазь, карандаш кебек нәрсәләрне барысын да бер өемгә өеп яндыра бардылар.

Минем алдагы солдатның күкрәк кесәсеннән бер бала рәсеме килеп чыкты. Офицерлар аны кулдан-кулга йөртеп карадылар. Солдат ап-ак булып агарынды.

Бу аның бердәнбер кыз баласының сугыш башланыр алдыннан гына төшерелгән рәсеме иде. Ата кеше баласын үлем түшәгендә күргән кебек калтырана. Әйтерсең менә-менә нәнинең соңгы сулышы тынар һәм ул күзләрен йомар кебек тоела иде аңа. Ата кеше, бәлки, бу минутта шул бала рәсеме өчен генә дә утка ташланырга риза булыр иде. Аның өчен бу – бердәнбер, иң кадерле истәлек. Ул әле, шул рәсемне кесәсенә салып, ниндидер өметләр белән яши. Рәсемне яндырсалар, ата өчен барысы да бетте, хәтта аның шул кечкенә генә өмете дә югала иде шикелле.

Офицер рәсемне утка ташлады. Ләкин, бәхеткә, кинәт кенә исеп куйган җил аны учак яныннан очыра-очыра алып китте. Рәсем бер карт кына немец солдатының аягы янына килеп төште. Немец аны, иелеп алып, кесәсенә салып куйды. Әсир аңа таба бармакчы иде. Икенче немец аның юлына каршы чыкты:

– Век, век! – дип, әсирне инде тентүдән узган иптәшләре янына куды. Әсир, башын түбән иеп, дуслары янына атлады.

Ярый, немецлар безнең сәгатьләрне һәм башка әйберләрне алдылар. Ә рәсем аларга нигә кирәк?..

Тентү тәмам булгач, лагерь яңадан үзенең көндәлек тормышына кайтты. Мин тентү вакытында рәсемне кесәсенә алып салган карт немец солдатын күрдем. Ул лагерь буенча кемнедер эзләп йөри иде.

– Гаврилов! Бу фриц сине эзли бугай, – диде кемдер.

Гаврилов дигәне бая рәсемен алдырган әсир иде. Ул да немецны танып алды һәм аңа каршы китте. Алар очраштылар.

Немец солдаты Гавриловны баштанаяк карап чыкты. Аннан соң нигәдер йодрыклары белән кизәнә-кизәнә кычкырыныр- га тотынды, ә үзе һаман тирә-ягына карана. Гаврилов берни аңламаган килеш басып тора. Немец күпме генә кычкырынса да, аның йөзендә ачу күренми. Шул арада ул, кесәсеннән бала рәсемен алып, Гавриловка тиз генә бирде һәм, үз күкрәгенә төртеп, өч бармагын күрсәтте. Әкрен тавыш белән генә нәрсәдер әйтте дә китеп барды.

Гаврилов, рәсемне алып, кызының йөзенә озак карап торды, аны берничә мәртәбә үпте. Без дә, аның янына җыелып, рәсемне карый башладык: бер нәни генә кыз бала, бишек читенә тотынып, түгәрәк, тулы аяклары белән мендәргә басып тора. Йомшак мендәр аның көчсез һәм җиңел аяклары астында әз генә яньчелеп тора. Ул, күзләрен зур ачып, нәрсәгәдер гаҗәпләнгән кебек, туп-туры караган. Әтисенең күкрәк кесәсендә сугыш юлы аша узган шушы кыз бала рәсеме безнең күңелләребезне йомшартты. Безнең бит барыбызның да диярлек өйләребездә балаларыбыз бар иде. Сагыну хисләре кабат йөрәкләрдә дөрләп кабынды. Безне чәнечкеле тимерчыбык дөньядан аерса да, балаларыбыз өчен без бар, без яшибез. Алар безне көтәләр.

Мин дә үз баламны күз алдыма китердем. Аның дөньяга туганына бишенче ай гына. Мин аны киткән чакта, вагонга алып, соңгы мәртәбә үпкән идем, ә ул, аерылышуны белгән кебек, минем күзләремә карады, муеныма сырышты. Шул килеш ул минем күңелемдә мәңгелек рәсем булып калды. Кая барсам да, нишләсәм дә, күзләремә тик шул рәсем генә күренә иде.

Бу көнне без балаларыбыз турында озак сөйләштек. Шунысы кызык, башка вакытта әгәр берәүгә, балаң турында сөйлә әле, дип әйтсәк, ул: «Ни сөйлисең, бала бала инде ул», – дип кенә сүзен бетерер иде. Ә биредә ата кешеләр үз балалары турында шундый матур итеп сөйлиләр, тыңлаган саен, күңел рәхәтләнеп тора. Һәркемнең баласы үзенчә яхшы, үзенчә матур һәм дөньяда иң акыллы иде. Үзеңнең балаң да шундый булгач, башкаларга ничек ышанмыйсың инде?..

Гаврилов исә шатлыгыннан авызын җыя алмый, ул үзенең нәни кызын чынлап та күргән диярсең. Ул башкаларның сүзен тыңлап ләззәтләнә. Менә ул тагын рәсемне алып карый башлады.

– Карт немец нәрсә әйтте соң, нигә ул өч бармагын күрсәтте? – диде.

– Моны немец телен белмәсәң дә аңларга була, – диде безнең арабыздан берәү. – Немец әйтте: «Мин – солдат, син – солдат. Синең дә балаң бар, минем дә өч балам бар», – диде.

Гаврилов аз гына уйлап торды да:

– Этләр арасында да кешеләр бар икән, – диде һәм лагерь капкасы ягына карап алды.

Анда немец солдатлары постларын алышалар иде.

30 август, 1941 ел.

Көннәр узып тора. Шулай тагын күп еллар үтәр. Күп сулар агар. Дөньяда әллә нәрсәләр булып бетәр. Ә җир үз юлы белән кояш тирәсендә һаман әйләнә торыр. Көннәр, айлар, еллар кабатланыр, һәм бервакыт 2041 ел җитәр, календарь битенә 30 август көне килеп чыгар. Димәк, нәкъ йөз ел узган булыр.

Әле ул вакытта да менә бу көннәр турында сөйләрләр. Тарихчылар ул елларның архив киштәләрен актарырлар, инде саргаеп беткән һәм хәрефләре тоныклана барган газеталарны, журналларны укырлар. Үз замандашларына безнең язмышлар турында яңадан газеталарга, журналларга язарлар, калын-калын китаплар чыгарырлар. Юк, фашизмга каршы көрәштә коелган кан, ул авыр көннәр йөз елдан соң да онытылмас!

Шул уңай белән мин сезгә, тарихчыларга, үз көндәлегемдә бер фоторәсем турында язып калдырырга тиешмен.

Сез шулай архив киштәләрен актарган вакытта, немецның бер газетасында ул рәсемне күреп аптырап калмагыз! Сез иң элек минем сүзләремә игътибар итегез.

Ул рәсемгә ун-унбиш кеше төшерелгән булыр. Алар бик зур өстәл тирәсенә тезелешеп утырганнар. Кайберләре бик тәмле итеп сөяк кимерә, кайберләре, бик зур телем икмәк тотып, тәлинкәдән шулпа ашый! Һәр кеше каршында аракы шешәсе һәм стаканнар. Янәсе, кунаклар аш алдыннан «төшереп» тә алганнар. Ә арткы фонда ак калпак кигән һәм көләч кыяфәтле берничә повар күренә.

Бу рәсем астына: «Рус әсирләре безнең лагерьларда менә ничек яшиләр», – дип язылган булыр. Янәсе, сый-хөрмәт – рәхим ит!

Бәлки, шушы рәсемгә карап, кайберәүләр, чыннан да, гаҗәпләнерләр. Ничек була инде бу, Нәби Дәүли дигән бер кеше үзенең көндәлегендә нинди авыр газап һәм ачлык турында язган, ә немецлар әсирләрне әнә ничек ашатканнар ич?! Кемгә ышанырга диярсез, бәлки, сез?

Ләкин ялгышмагыз, тарихчылар. Мин ул рәсемнең ничек эшләнгәнен менә бу дәфтәремә язып калдырдым.