Борчак чәчкәнне карарга Гариф абыйсы белән Вафа да килербез дигәннәр иде. Килерләр микән? Ашлама ташучы машина да һаман күренми. Тамчы, авылдан киткәндә, үзәк диспетчерга шалтыраткан иде, Зиннуров, кайту белән җибәрербез, юкка хафаланып йөрмә, дип тынычландырган булды. Бәлкем, ул машина чәчү агрегатлары янындадыр, Тамчы гел юкка борчыладыр? Иртәгә Май бәйрәме, бүген чәчү төгәлләнәсе көн. Чәчүчеләр янында кинооператорлар, фото һәм газета корреспондентлары булачак, диделәр. Киножурналга төшерсәләр…

Тамчы өс-башына күз салып алды. Әйе, бик шәптән түгел икән шул. Сөргән җир өстендә йөрергә туры килер дип, резин итек кигән булды, өстендә – кыршыла башлаган иске куртка, башында – күк яулык. Һәй, бу Каюм абыйсын, иртәрәк әйтсә ни була иде инде. Ичмасам, Тамчы бераз ясаныбрак киенгән, ыспайланыбрак килгән булыр иде.

Таз тавындагы каланча зәңгәр һавада тулгана, җирдән фирүзәдәй бу күтәрелә, борынны ярып, черегән үлән, камыл, яфрак исе килә. Бик биектән реактив самолёт үтеп китте. Якында гына йомран сызгырып-сызгырып куя… Яз килде, барча тереклеккә мәшәкатьләр башланды. Балалар үстерәсе, азык җыясы бар. Аерата кешегә кыен: җәй буе иген игә, кыш үтеп яз килүгә янә шул эшкә керешә. Юк икән шул инде, кеше турында фәлсәфә сатарга вакыты калмаган Тамчының. Аның күзе шәмәхә төскә кереп калган урман полосаларына төште. Полоса буйлап, тракторына вымпел таккан агрегат килеп чыкты. Шуннан соң гына двигатель гөрелтесен ишетте Тамчы. Беренче трактор артыннан икенчесе, өченчесе күренде.

«Вымпел такканы Кәрам абый агрегаты, былтыр да беренчелекне алган иде, быел да алда, – дип юрады Тамчы. – Ике-өч көн элек радиодан да Кәрам абый алда бара дип әйткәннәр иде».

Ул арада агрегатлар да килеп җитте. Басуны гөрелте күмде. Алар артыннан орлык төягән машиналар… Агрегатлар килеп туктауга, чәчүчеләр чәчкечләрне караштыра, майлый, көйли башладылар. Тракторчы егетләр, яңа шытып килгән чирәмгә кырын төшеп, тәмәке көйрәтергә керештеләр.

Тамчы да алар янына килде.

– Исәнмесез! Килеп җиттекме, Кәрам абый?

– Менә фәрман көтәбез, – диде Кәрам, сузылып ятты, кулларын баш астына куйды. – Кинога төшерүчеләр тоткарлый. Тегеләй ит, болай ит дигән булалар, ничаклы вакытны ашадылар.

Кәрам янына ук кырын төшкән Мәгъсүм терсәгенә таянып күтәрелде дә:

– Шуңа бүген миннән артта калдыңмы? – диде һәм, йөзен кояшка борып, Кәрамга да әйтмәгән сыман бер кыяфәттә: – Иң элек, Кәрам иптәш, вымпелны минем тракторга күчереп эл, аннары сөйләшерсең безнең белән, дускаем!..

Кәрам «эһ» дигәнче торып утырды һәм авыз читендәге сигаретны бер читкә төкереп җибәрде дә чәчкечләр янында маташкан егеткә:

– Рафаэль, вымпелны Мәгъсүм абыеңның тракторына күчереп эл! – дип кычкырды.

– Менә шулай, – диде Мәгъсүм, янә ятты да, йөзен кояш нурларына куеп, күзләрен йомды. – Быел, ниһаять, инандыңмы инде минем алда булуыма? Юкса былтыр кыстырганны быел кычкыргансың дип ишеттем әле мин…

– Ә нигә, әллә рас түгелме? Килмәдеңме салган баштан, чиләр калдыра-калдыра чәчмәдеңме?

Мәгъсүм торып утырды һәм, сул күзен кыса төшеп, теш арасыннан гына черт итеп төкереп алды.

– Төртер җирдә кизәнмиләр, заманы ул түгел. Кем эчми хәзер, әллә синме?!

– Минем чамам бар.

– Карагыз әле монда берәүне, чамалы кеше килгән. Чаманы аны бизмән белән үлчиләр, ә кеше карынында үлчәү юк. Берәүгә йөз грамм да бугазыннан ашып киткән, салып алса, күзенә ак-кара күренми башлый, икенче берәүгә ярты литр да нипочём. Минем эчүемдә синең ни эшең бар соң әле, синекен эчәмме, дигәндәй?..

– Шауламагыз әле, егетләр. Көн туса, чәкәшергә генә торалар, эт белән мәче диярсең үзләрен! – дип сүз башлады өлкән тракторчыларның берсе. – Кем кайчан, кайда чи калдырганны тикшергәнче кузгала башларга кирәк. Атна буена күзгә рәтләп йокы кергәне юк, якты күздә тәмамласак, кайтып мунча кереп, хатыннарыгыз янында йоклар идегез, ичмасам. Җитмәсә, иртәгә бәйрәм.

– Бригадир кая югалды соң? Ашламаны нигә болай озак китермиләр?

– Ярый, Кәрамның башкортлардан урлап алып кайткан бичәсе бар да… Мунча ягып көтүчем булмагач, мин нишләргә тиеш соң, Шәйморза абзый? – дип сөйләнүен белде Мәгъсүм. – Талип абый әллә шашты инде, кибеттә зәмзәм саттырмый башлаган.

– Чәчүләр беткәнче генә ул, – диде баядан бирле егетләрне тыя килгән Шәйморза. – Акчаң бик кычкырса, әнә Наратбашка барып кил, анда өелеп ята, ди. Ә мунча ягу мәсьәләсендә, кем гаепле аңа? Үзең. Йөрмәс идең утыз яшеңә чаклы чирәбең кашып. Равил әнә Сабантуйга төшерәм, ди. Авылда бер Зариф белән син генә калдыгыз инде капка төбен иснәп йөрүчеләр. Башкорт кызын урлап кайтты да Кәрам әнә авыз ерып кына утыра.

Механизаторлар шулай әрепләшкән арада, «летучка» белән тагын ике агрегат ияртеп, бригадир Зариф та килеп җитте һәм тракторчыларның арка кыздырып ятуларын күрүгә:

– Ни җаннарыгыз белән арт кыздырып ятасыз әле! Ни машиналарыгызга май салмыйсыз, ни чәчкечләргә орлык төямисез. Ниндәен сүлпәнлек бу! Мәгъсүм, кабыз тракторыңны! Кабыз да эзгә төш! – дип кыздырып алып китте.

– Борчакны гранулаланган ашлама белән катнаштырып чәчәргә диделәр түгелме соң? – дип сикереп торды Мәгъсүм.

– Ашлама килгәләгәнче әйләнә торсак та берни булмас. Талип абый нәрсә дип әйтеп китте?!

«Летучка» дан коелган фотокорреспондентлар, кинооператорлар килеп җиттеләр. Алар, бригадирны бер читкә дәшеп, нидер сорадылар да чәчеләсе җир башына таба киттеләр.

– Йә, ничек, башлыйбызмы, сеңелкәш? – дип сорады бригадир әлегә кадәр бер читтәрәк басып торган Тамчыдан.

– Зариф абый, ашламасыз чәчмибез. Мидхәт миңа шулай дип кисәтеп әйтеп китте.

Тамчыдан шул сүзне ишетүгә, бригадир:

– Синең эшең – биредә, сеңелкәш, тирәнлекне тикшерү, бер сантиметрга төшкән бөртек санын санау. Әгәр дә мәгәр сиңа боларның барысын да Минзәлә килмешәге өйрәтте дип авызың ачасың икән, сөйләшмим бүтән синең белән. Чәчәбез! Минем сиңа киңәшем бар…

– Мин сезнең киңәшегезгә мохтаҗ түгел, Зариф абый. Миңа ышанып калдырган эшкә үзем җавап бирәм. Оят түгелме сезгә, килмешәк дип сөйләргә? Әллә сез революциягә кадәр яшәгән авыл картымы? Сортлы борчак ашлама белән чәчелергә тиеш, мин шуны гына беләм.

– Тиеш, – диде Зариф. – Ат дагалаганда, бака ботын кыстырмый торган иде. Акыллы киңәш бирим әле үзеңә, сеңелкәш, бар кайтып үз эшеңне эшлә, ичмасам, үзеңә дә, галим абыеңа да файда булыр.

Тамчының күзләрендә усал чаткылар кабынып китте.

– Мин биредән беркая да китмәячәкмен, Зарифабый. Ялгышмагыз, ашламасыз бер гектар җирне дә чәчтермәячәкмен!

Зариф өнәми генә кечкенә буйлы Тамчыга карап алды, әмма сүз катмады, гүя янында ул да басып тормаган бер кыяфәттә, җир башына килеп туктаган агрегатка кул изәде.

– Кузгал инде, кузгал, пешмәгән нәстә! Мәгъсүм, дим!

– Ничек инде кузгал? – дип сорады Тамчы. – Ничек инде башла, Зариф абый? Ә ашлама?!

Тамчы җавап көтеп тормастан урыныннан купты да агрегатка таба йөгерде, трактор алдына чыгып басты.

– Кузгалма, кузгалмый тор, Мәгъсүм абый!

Бу хәлне көтмәгән Мәгъсүм ярты гәүдәсен трактордан чыгарды.

– Кит трактор алдыннан, кычыткан чыпчыгы. Тапталасың киләме әллә?

– Китмим! Өстемнән үтсәң үт, баскан җиремнән кузгалмаячакмын!..

Бу тамашаны күреп, кинооператор аппаратын чажлатып төшерә дә башлады.

– Карамалыда җыен килде-китте, әтрәк-әләм, чүп-сәлән. Нишли тагын бу Тамчы анда? – дип сорады Зариф янәшәсенә килеп баскан Равилдән.

– Агрегатны җибәрмәскә маташа. Ашламасыз чәчтермим, ди ич!

– Бар әйт үзенә, ашлама булмый, диген. Агроном, райүзәктән табып җибәрәм дип, ике машина алып киткән иде, әле булса кайтып җитә алганнары юк. Көнозын ашлама көтеп ятыйкмы? Иртәгә бәйрәм, Талип абый, чәчүне кичкә тәмамлыйбыз, дип сводка да биргән иде.

Зариф, сабыры төкәнеп, Мәгъсүмгә янә:

– Кузгал диләр сиңа, туң баш! Котың алынмасын, яшисе килсә, күрәләтә трактор астына кермәс! – дип кычкырды.

– Башың ике булса таптат, явыз! Барыбер китмим, ашламасыз бер гектар да чәчтермим! – дип кычкырды, моңа каршы тагын да гайрәтләнә төшеп, кыз.

Мунча хәтле машина өстеңә ажгырып килгәндә, терсәк буе кыз түгел, типсә тимер өзәрдәй егетең дә шүрләп калыр иде. Мәгъсүм, күрәсең, Тамчыны куркыр, читкә тайпылыр дип уйлады, тракторын кызның күкрәгенә терәгәнче китерде. Бу хәлне күреп, журналга төшерүче оператор да, төшерүдән туктап, кулын күтәрде, янәсе, уеннан уймак чыгарып куюың бар, туктат!

– Кит диләр сиңа, кычыткан чыпчыгы! – дип җикерде тракторчы.

Тамчыны авылда шулай дип үрти торганнар иде, бу аның икенче исеме кебегрәк, кушаматы сыманрак нәрсә иде. Тамчы, буе тәбәнәк булгангамы, бу сүз белән үзен үртәүләрен яратмый – ярсып китә, ачуы чыга торган иде. Менә хәзер дә ул Мәгъсүм җикергәнгә читкә тайпылмады, киресенчә, тагын да үҗәтләнебрәк, тураебрак, башын чөебрәк басты.

– Китмим! Үт өстемнән! Чәчмисез ашламасыз!..

Тракторчы түзмәде, рулен ташлап, җиргә сикерде.

– Башымны чапмага бирәм, хатын-кыз затыннан түгел бу. Тфү!

– Төкермә җиргә, Мәгъсүм абый, авызың кутырлар, – диде аңа Тамчы.

Шулчакны трактор каршында озын буйлы Равил күренде. Ул акрын гына килде дә Тамчыны ипләп кенә култык астына кыстырып алды һәм, кызның чырыйлап чәбәләнүенә дә игътибар итмәстән, бер читкә алып китте. Моны күреп, Мәгъсүм, шыр-шыр көлә-көлә, тракторына сикереп менде, гөрелтәп кузгалып та китте. Журналга төшерүче, Равил белән Тамчының кыланышларына карап, авыз ачып калды, иң мөһим вакытны— тракторның чәчә башлавын төшерә алмады.

Тамчы чәбәләнде-чәбәләнде дә, башка чарасы калмагач, аягына басу белән ике куллап Равилнең күкрәген төяргә кереште, ахыр, егетнең авыз ерып торганына күңеле китеп:

– Комсорг, оят түгелме! – дип, күз яше белән елап җибәрде.

Равил күз яше белән елаган кызны кызганыпмы, үзенең ярамастай эш эшләп ташлавын аңлапмы, бригадир янына килде дә:

– Зариф абый, ашлама килгәнне көтикме әллә? Киночылар ни ул, алар төшерерләр дә китәрләр, моның өчен җавап бирергә туры килмәгәе. Усаллык ягыннан бу агрономыбыз Садыйковтан да уздырачак, белмисеңмени? – диде.

– Талип абый ашламасыз чәчәргә кушты, дидем түгелме соң. Бүген бу кишәрлекне таш яуса да чәчеп кайтырга боерык алдым мин председательдән. Ашламаны аны чәчкәннән соң да сибеп була, таптың син дә сәбәп.

– Шулаен шулай да…

– Шулай булгач, авызында ана сөте кипмәгән кыз белән курчак уены уйнап торма. Әйдә, кузгала башлагыз. Кичкә участок чәчелеп бетәргә тиеш. Төнгә калырга исәбеңме әллә тагын? Бел аны, көндез бетермәсәк, Талип абый төнлә булса да чәчтереп бетертәчәк…

…Көн кичкә авышкач, участок тәмамланып барганда, кишәрлек янына Гариф белән Вафа килеп җиттеләр. Бригадир белән әйтешә, тарткалаша тамагы карлыгып, күзләре кызарып беткән Тамчы аларга булган хәлне түкми-чәчми сөйләп бирде.

Гариф бер сүз әйтмәде, берсе артыннан берсе тезелеп чәчкән агрегатларга, Таз тауга җитәр-җитмәс өзелеп калган урман полосасына, офык читендә кабара башлаган күк болытларга күз йөртеп чыкты һәм туры чәчкән җир өстенә кереп китте. Галимнең плащы җилбәгәй киткән, аягындагы кирза итегенә балчык ябышкан иде. Җир өстенә керүгә, ул иелде, бөртекләрнең чәчелү тирәнлеген тикшерде, аннары тураеп басты, уч төбенә салган кара туфракка карап торды, шуннан соң гына үз янына килеп баскан Вафага:

– Тотыгыз да өлкә газетасына языгыз. Бала-чага кебек елап йөрмәгез. Сезгә хәзер үз принципларыгыз өчен үзегезгә көрәшергә вакыт инде. Бригадирны да гаепләп булмый, ул – председатель боерыгын үтәүче генә… Шулай да ике-өч көн көтәргә мөмкин иде әле, минемчә, – диде.

Гариф туфрагы күпереп торган чәчкән җир өстеннән чыкты да утырып килгән атка таба китте.

– Вафа, әйдә, чынлап та язабыз, – диде Тамчы, егетнең җиңенә сарылып.

– Их, беткән баш беткән, председатель белән дәгъвага кермәм дигән идем, булмады инде болай булгач. Язабыз!

– Чынлап язарсыңмы, Вафа?

– Син нәрсә? Кем дип беләсең син Вафаны? Былтыр атлы егет булыр бу! – дип, Вафа шап итеп күкрәгенә сукты.

12

Гариф өчен Карамалы авылы үзенә бер дөнья булып ачылды, ул, урам буйлап атлаганда, һәр өйнең ишегалдына күз ташлый, анда кош-корт, түбәтәй кигән картлар, ак яулык бәйләгән, бөрмәле күлмәк кигән карчык-хатыннар күреп, уй-хыялы белән еракка – унтугызынчы елларга күчә, әтисен үтергән акларны, аларның нигәдер авылдагы өч-дүрт большевикны гына атып китүләрен күңел күгеннән кичерә. Шушы авыл, аның һәр урамы, кешеләре Гариф күңелендә тел белән әйтеп бетермәслек җылы хис уята, ул, түбән урамнан чыгып, Зур күл буйлап атлый, аннан урманга җитә, урманны үтеп, Ык ярына килеп чыккач, яр өстенә басып, чоңгыллап аккан елганың күксел-зәңгәр суына карап тора. Шушы юлдан узган саен, аның күңел ярсуы арта, ат өстенә салган әтисенең гәүдәсе күз алдына килә. Аннары уйлап куя: әтинең гәүдә-сөякләрен булса да табып, кешечә күмсәң иде. Ул шуны эшләргә бурычлы. Ләкин кайда ята ул сөякләр, кайда ул әтисе күмелгән исемсез кабер? Гомумән, күмелү тигәнме аңа, әллә булмаса, муенына таш бәйләп, менә шул чоңгыллап аккан елгага ташлаганнармы?

Гариф гүя революция елларында корбан булган халык алдында җаваплы. Халык аңардан бу эшне дәвам итүен сорый, юк, сорамый, таләп итә. Бу фани дөнья, аның чор-заманнарына туры килгән азатлык, ирек өчен булган канлы көрәшләр, шушы канлы көрәшнең яр-упкыннары, чоңгыллары төбендә үз язмышларын сынаган әтисе кебек шәхесләрне онытырга хаклары бармы аларның? Юк! Гариф, Ык ярына килеп баскан саен, ниндидер үзенә генә билгеле булган өмет белән яши башлый, менә аның юл өстенә беленер-беленмәс кенә калкулыктагы кабер килеп чыгар, аңа, һич югы, таш утыртылгандыр, ташка штык очы белән булса да әтисенең исеме-фамилиясе язылган булыр. Бу өмет, бер алдавыч кебек, Гарифның күңелен ашкындырса да, ул көннән-көн моның чын булуына ышана бара, һәр калку урынга туктап тезләнә, юеш, дымлы, хуш исләр килеп торган чәчкә-үләннәрне актарып ниндидер кабер эзләре, шуңа охшаш билгеләр эзли иде…