Искәндәр икеләнә калды: чыгып китәргәме, әллә булмаса сабыр итәргәме? Чыгып китәр иде – тупсабаш аңардан күзен дә алмый, сабыр итәр иде – бер-бер хәл кылырга кирәк, түр якта ким куйганда Җангали ханны кысрыклау бара булса кирәк, һич булмас димә, үтереп ташлаулары да бар. Бу хәлне тизрәк воевода Василий Пенковка җиткерергә иде дә бит, елгыр күзле тупсабаш аңардан күзен дә алмый. Димәк, моңа мине сакларга кушканнар. Кем? Вәзир Коләхмәтме, ханбикә үземе? Аннары нигә болар арасында Юныс морза юк. Сәер, сәер эшләр бара сарайда.

– Мин китим инде, тупсабаш?

Тупсабаш аның ягына хәтта борылып та карамады, гүя Искәндәр аңа да мөрәҗәгать итмәгән иде.

– Мин сине җибәрә алмыйм, син – ханбикә колы. Кол иясен ташламый. Хәер, китә бир, миңа сине сакларга кушмадылар. Ләкин мин сине барыбер беркая да җибәрмәм.

– Ханбикә кушмадымы?

– Ханбикә дә, вәзир Коләхмәт тә.

Әнә ничек икән, ханбикә аны үзе җибәрергә кушмаган. Димәк, аңардан шикләнә. Билгеле инде, воевода Василийга барып әйтер дип курка. Тик, чынлап та, барып әйтер иде микән Искәндәр фетнә хакында? Юк, әйтмәс, ханбикәсенә хыянәт итә алмас. Кем аңа воевода Василий? Кем дә түгел. Баскак. Бүген монда, иртәгә Мәскәүдә. Ә Искәндәргә биредә яшисе дә яшисе. Воевода Василий бөек кенәзгә буйсына, ә ул рухи атакайга – митрополитка. Шулай кушылган, шулай уйланылган. Максатыбыз бер булса да, икебез ике юлдан барабыз икән ләбаса! Бер ул гына түгел, монда урыс сәүдәгәрләре, алат татарларының кайберләре митрополит Макарийга хезмәт итәләр һәм руханилар кулыннан шактый мул акча алып яталар. Аның өчен агасы Пётр Тургенев ала булса кирәктер. Үзе үк: «Исән-имин әйләнеп кайтсаң исәпләшербез», – диде. Димәк, Мәскәү шымчылары сафында кол сурәтендә йөргән Искәндәр дә бар. Александр Глазатый Владимир кенәзләре нәселеннән. Мәскәү рухи атакайлары аны бер дә күздән яздырмыйлар, һәрчак хәлен белеп, хәбәрләшеп торалар, гәрчә моңа кадәр бер генә җитди йөк йөкләмәсәләр дә. Бәлкем, аны кузгатырга куркалардыр. Чөнки Искәндәр турыдан-туры хан сараенда яши. Әйе, митрополит өчен Искәндәр кечкенә генә булса да төш кенә икән шул.

Кем бүген Рәсәй хөкемдары? Бу сорауны Искәндәр еш кына үз-үзенә бирә дә, тәмам җавапсыз калып, гасабилана башлый иде. Бит Иван IV тәхеткә утырганда, аңа нибарысы өч яшь була. Үлем түшәгендә яткан атасы Василий III зиһене саф чакта ук җиде бояр каршында угланы Иванга тәхетен васыять итә. Карачылары итеп туганы Андрей Старицкий кенәзне, хатыны Елена Глинскаяның агасы Михаил Глинскийны куя, олан кенәзнең киңәшчеләре итеп бертуган Василий һәм Иван Шуйскийларны һәм дә Михаил Тучков кенәзләрне билгели. Ләкин җиде кешедән торган боярлар ил белән бары тик бер ел гына идарә итеп калалар. Ире үлгәннән соң, кенәгинә Елена Глинская кенәз Овчина-Оболинский белән якынаеп китә, ә теге үз чиратында олан кенәзнең карачыларын һәм киңәшчеләрен берәм-берәм кулга ала. Ә мәмләкәт белән идарә итүне боярлар алдында кенәгинә Елена Глинскаяга тапшыра. Әйе, гәрчә тәхеттә олан кенәз утырса да. Әнә кая таба бара хәлләр Мәскәүдә. Әллә соң биредә дә, әйтик, мәмләкәт башына Сөембикә ханбикәне утыртырга җыеналармы?..

Башына шундый уйлар килүгә, Искәндәр эсселе-суыклы булып китте. Ул ни кылырга белми арлы-бирле йөренергә кереште. Ахыр артына да әйләнеп карамый өенә кайтып китте. Башта ул чишенми-нитми воевода Василий янына йөгерергә иткән иде, ишегалдында берәүнең йөренүен күрде һәм бу уеннан кире кайтты. Әйе, аның артыннан кемдер күзәтә. Аның кем икәнен беләләр. Хәер, аның бу хәлне яшергәне дә булмады. Яшергәне булмады, әмма берәүгә дә әйткәне дә булмады шикелле. Мәскәүдән ул дәвамлы рәвештә хатлар алды, үзе дә даими җибәреп торды – бары тик. Мәгәр Мәскәүдән бер генә боерык та алмады. Боерыкны аңа воевода Василий җиткерде. Иллә Василий кенәзгә ышануы кыен иде, нигездә, Искәндәр бары тик руханиларга буйсынды. Алар әмереннән башка ул аяк та атламас, чөнки алардан башка аралашмаска ул тәре үбеп ант итте. Воевода Василийның кыланышы аңа тагын, тагын ошамады. Ләкин тыңламый да булдыра алмады, чөнки ул, әйтүе хак булса, аның да иминлеген саклый иде.

Искәндәр тәмам чарасызланды. Ни кылырга тиеш ул? Нигә әле кадала-каплана өенә кайтты?.. Хәзер үк, хәзер үк сарайга йөгерергә һәм ханбикәнең Җангали хан яныннан чыкканын көтеп торырга.

Ул әйләнеп килгәндә, тупсабаш алгы якта шәм салучылар белән кызу-кызу ни турындадыр сөйләшә иде, Искәндәрне күрүгә, аның янына ашыкты.

– Искәндәр мөгаллим, ханбикә сине дәштергән иде, син каядыр китеп баргансың булып чыкты, – диде.

– Мин өемә генә кайтып килдем. Китабым оныткан идем. – Искәндәр куеныннан бер китап чыгарды. – Алган кебек идем үзе, – дигән булды аклангандай. – Ханбикә сораган иде.

– Сабыр ит, – диде тупсабаш Тинбай, Искәндәрнең аклануына колак та салмыйча. – Хәзер дәшәрләр.

– Колшәриф хәзрәтләре андамы, Булат бәк Ширин угылы Нургали дә андамы, китмәделәрме?

– Анда, мөгаллим, анда. Вәзир Коләхмәт тә, Ходайкол углан да.

– Кһм, – дип тамак кырды Искәндәр. – Озак утыралар. Хәзрәтләре Колшәрифне күрәсем килгән иде. Ул миңа бер китап ышандырган иде. Атасы, мәрхүм, урыны оҗмах түрендә булгыры, изге кеше иде. Борһан шәех исәптә түгел, ул Мәскәү ягын каерды, изге Мансур шәех турында әйтүем…

– Синең өчен изге, минем өчен исә гап-гади адәми зат иде, Искәндәр мөгаллим, – диде тупсабаш Тинбай. – Урыс кенәзе, башы яшь булса да, Польша-Литвага каршы сугыш башларга җыена икән, кһм, Җангали ханнан гаскәр сораган. Казанны үз йортым дип бара икән. Төшендеңме, мөгаллим, эшләр кая таба бара? Бөек кенәгинә олан кенәз мөһере белән әмер-үтенеч хаты җибәргән, воевода Василий иртән иртүк хатны Җангали ханга кертеп бирде. Хан тәмам аптырауда. Ханбикә аны тынычландыра.

Әнә ничек икән. Хангали хан Мәскәүгә атлы гаскәр җибәрергә тиеш, ә ханбикә Сөембикә моңа каршыдыр. Хан каршы. Җангали хан икеләнә булса кирәк йә булмаса гаскәр тупларга җыенгандыр, ә ханбикә үз тарафдарлары белән хәзер аны үгетлидер. Әйе, Мәскәүгә, җәһәннәмгә яу йөрү өчен гаскәр бирмәскә. Әйтик, нигә әле Идел буенда көн күреп, тереклек иткән татар халкы Ливония кадәр Ливониягә барып орышсын вә кан койсын ди! Хак Тәгалә, ханбикә хаклы. Тик бит Казан мәркәзе чынлап та Мәскәү кенәзе йорты. Җангали хан Мәскәүгә гаскәр бирүдән баш тарта икән, башы яшь булса да, урыс гаскәренең Казанга таба борылуы бар, һич булмас димә. Ә инде моның ахыры ни белән бетәсен күз алдына китерүе дә кыен. Мәхшәр булыр. 1524 елда Василий III Казан дәүләтенең көч-куәтен сындыру нияте белән яңа гына тәхеткә утырган Сафа Гәрәй ханнан вәгъдә-иман шартнамәсе ала ич. Сафа Гәрәй хан олуг кенәз ихтыярыннан чыкмаска, шартнамәгә тугры калырга, кирәк икән Мәскәүгә гаскәр белән ярдәм итәргә вәгъдә итсә дә, вәгъдәне бозып, урыс җирләренә үзе яу йөри башлый. Бу хәлгә җен ачуы чыккан Мәскәү кенәзе 1580 елда Казанга барымта йөри һәм каланы камый. Сафа Гәрәй хан мәркәзне саклап калу шарты белән яңартылган шартнамәгә кул куярга мәҗбүр була. Кенәз борылып кайтып китә. Әмма күп тә үтми Сафа Гәрәй хан Казан мәркәзеннән урыс сәүдәгәрләрен кудырта, алатларга адәм күтәрә алмастай салым сала. Мәскәү тарафдарлары булган алатлар ни кылырга белми күчеп китә башлыйлар. Әмма мәрхүм Василий III үз тарафдарлары алатларга бал-мал биреп, тегеләрне кире бора һәм Казан халкын Сафа Гәрәй тарафдарларына каршы котыртырга куша. Иңнәренә ишелгән көтелмәгән байлыктан алатлар ни кылырга белми торалар, ахыр Казанга таба кузгалалар. Татарлар буларак аларны туктатучы булмый, алатлар казанлыларның куштан түрәләренә мул-мул байлык өләшәләр, Сафа Гәрәйгә каршы чыгарга өндиләр. Гомер-гомергә акча-малга алданып яшәргә өйрәнгән казанлылар Сафа Гәрәйне кууга ирешәләр. Алар башында, әлбәттә, Булат бәк Ширин һәм аның даны илгә чыккан бикәсе Хөршидә торалар. Нәкъ менә алар, Сафа Гәрәй Казаннан чыгып китүгә, Мәскәү кенәзе Василий III гә хан бирүен сорап мөрәҗәгать итәләр. Василий III бик рәхәтләнеп Җангали ханны җибәрә. Бу хәл белән Мансур хәзрәтләре тарафдарлары да килешәләр, гәрчә ошбу тарафдарлар арасында бу хакта шактый зур бәхәсләр барса да. Ниһаять, Җангали хан Казан мәркәзе тәхетендә. Инде тәхетне тагын да ныгыту өчен, аны өйләндерергә кирәк. Кызы да табыла – Нугай илбашы Йосыф бәк кызы. Өйләнә Җангали хан. Бер ел үтә, гүзәл хатын бала тапмый. Казан халкы канәгать түгел, аларга кала нигезендә туган ир бала кирәк. Җитмәсә, Җангали хан Мәскәү воеводасы, чын мәгънәсендә явыз вә эчкече Василий Пенков сүзеннән чыкмый. Хәзер әнә шул сәяси өермәгә Искәндәр дә килеп керде. Аның бер дә сәяси эшләр белән шөгыльләнәсе килми, ул Сөембикә ханбикәгә гашыйк. Гашыйк кына аз, ул ансыз яши алмый башлады. Җәһәннәм төбенә олакса ни булган сәясәтләренә. Ул аны ярата, ансыз яши алмый. Төшләренә керә, төннәрен саташып чыга, күзалдында ул да ул. Илереп-исәрләнеп йөрер хәлләргә калган мәлләре булгалый. Тик кемгә әйтә ала бу хакта. Юк, әйтә алмый. Ә бит ханбикәнең аңарда гаме дә юк, күрә-күзәтә ич! Әмма барыбер мәхәббәтеннән ваз кичмәс. Ул бүген-иртәгә ислам динен кабул итәр, мәчеткә йөри башлар. Колшәриф шәех белән аның шул хакта сөйләшәсе килә. Ул үзе генә белә, митрополит шымчысы Александр Глазатый Сөембикә ханбикәгә булган мәхәббәте аркасында гына ислам динен кабул итте, аның белән теләктәш, диндәш булу өчен, һич кенә дә сәяси чарасызлыктан түгел. Әйе, Искәндәрнең өмете-теләге, уе-хисе зурдан иде – Сөембикәне, һич югы, бер мизгелгә бәхетле итү. Тик ханбикә күңелендә Искәндәрнең мәхәббәте кайтаваз табармы?! Искәндәр газиз мәхәббәтен үзе белән гүргә алып кереп китмәсме?.. Тик онытмасаң иде, Лександр, син бит чынында христиан. Митрополит Даниил яисә Макарий сине җир астыннан табып алырлар…

Әйе, воевода Василий Пенков кисәк кенә аның күңеленә кара шом салды – ул аның боерыгын үтәргә тиеш. Һәм тиештер дә. Ә син ханбикә кадәр ханбикәгә гашыйк булып, аңа багышлап шигырьләр тезәсең, тарихка язам дип тырышып, төннәрең йокысыз үткәрәсең. Алай димә, димә алай, син хәзер дә аның ягымлы күз карашыннан аягына төшеп, итек башын үбәргә әзерсең. Һәм җай чыкса үбәр дә.

Мәгәр кем урысларга каршы фетнә оештыра бүген? Әнә шул син гашыйк булган Сөембикә ханбикә түгелме? Җангали ханны ул җиңгәндер. Аннары ул сәяси хәлләрдән гомумән ерак йөрде, сәләте дә, теләге дә булмады. Ул курчак хан иде, курчак хан булып калыр да. Казан халкы каланы урыс басты дип зарлана. Бу хакта Искәндәр һәр җирдә ишетеп йөри. Хак Тәгалә ич, ачу килмәслек тә түгел, хансарайда алар, урам кибетләрендә янә урыс сәүдәгәрләре, гәрчә күпчелеге татар сәүдәгәрләре булсалар да, урыс товарларын саталар. Кыскасы, алыпсатарларның күбесе урыслардан, хәтта тамгачылар арасында да кызыл йөзле урыслар күренгәли башлады. Моңа кадәр казанлылар, ризасызлык белдерсәләр дә, коралга тотынмадылар – зарландылар, сукрандылар, орыштылар һәм оныттылар, әллә гадәтләнә башладылар, әллә килештеләр. Ә менә соңгы көннәрдә казанлылар янә кайный башлады. Иң башлап моңа Искәндәр игътибар итте, чөнки канәгатьсезлек урамнан сарайга үтеп керде, әмма бу хакта Искәндәр воевода Василийга әйтмәде, әйтергә дә җыенмый. Күңеле белән инде ул мөселман, ислам динен кабул итте. Тик барыбер эчне нидер тырный, ниндидер ялгышлык кыла кебек. Әйе, гафу ителмәслек ялгышлык. Фетнә купса, һич булмас димә, бер җайдан аны да дар агачына асып куярлар. Асмасалар да, көн күрсәтмәсләр. Анда инде үлепләр гашыйк булган ханбикәсе дә аны коткара алмас. Аннары, нишләп соң әле ул аны коткарсын ди?! Ул бит хәтта аның гашыйк икәнен дә белми. Фетнә вакытында халык тәмам котыра, ата – улны, ана кызны белми. Борынгылар: «котырган кешене котырган эт тә туктата алмас», – дигәннәр.

Искәндәр арлы-бирле йөренде, тәмам алҗып түмәргә утырды. Шулчак ишек ачылды, аны Сөембикә ханбикә дәшә дип кычкырдылар. Искәндәр каударланып торды, башын иятөшеп, тәхет бусагасын атлады һәм һәммәсе белән дә бил бөгеп, күкрәгенә уң кулын куеп исәнләште, аннары утырып дога кылды. Доганы кычкырып әйтте, барысы да ишетте.

– Утыр, түрдән уз, мөгаллим, кем, Искәндәр, – диде Җангали хан. – Хакмы шул, Искәндәр мөгаллим, Колшәриф мелла әйтә, син ислам динен кабул итеп, мәчеткә йөрергә җыенасың икән. Һәм моңа воевода Василий каршы төшкән икән, хәтта сиңа янаган, имеш.

– Хак Тәгалә, ханиям, андый хәл булды. Мин чынлап та ислам динен кабул итәргә булдым, воевода Василий миңа янады, әмма мин аны тыңламадым.

– Хуш, Искәндәр мөгаллим, хуш. Инде хәзер ни кылырга исәп тотасың?

– Кыласын кылдым инде, ханиям. Мин – мөселман. Ля иләһә иләлләһү, Мөхәммәдүр-рәсүлү-лаһи! Аллаһы Тәгалә, Мөхәммәд галәйһиссәлам вәссәллам Аллаһы Тәгаләнең рәсүледер, ягъни илчеседер. Кәлимәтүш-шәһәдәти. Әшһәдү әл ла иләһә илләл-лаһу вә әшһәдү әннә Мөхәммәдән габдүһү вә рәсүлуһү…

– Мөхәммәд галәйһиссәламнең атасы кем? – дип сорады Колшәриф шәех.

– Габдулла бине Габделмоталлип бине Һашимдыр, шәех.

– Анасы кем?

– Ваһап кызы Әминәдер.

– Мөхәммәд галәйһиссәлам кайда туды?

– Мәккәдә туды.

– Ничә яшендә пәйгамбәрлек килде?

– Кырык яшенә җиткәч, Аллаһы Тәгаләдән хәзрәте Җәбраил фәрештә аркылы пәйгамбәрлек килде.

– Пәйгамбәр булгач, Мәккәдә ни эшләде?

– Унөч ел бик тырышып, халыкны иман китерергә өндәде.

– Аннан соң кайда барды?

– Аллаһы Тәгаләнең рөхсәте белән Мәккәдән Мәдинәгәһиҗрәт кылды, ягъни күчеп килде.

– Ничә яшендә вафат булды?

– Мәдинәгә баргач, унынчы елда, алтмыш өч яшендә.

– Пәйгамбәр булгач, дөньяда ничә ел торды?

– Егерме өч ел тереклек итте.

– Егерме өч ел эчендә Аллаһы Тәгалә аңа нәрсә иңдерде? Хәзрәте Җәбраил галәйһиссәлам аркылы изге китабыбыз Коръәнне иңдерде.

– Инде иман китерүеңне расла, мөгаллим Искәндәр.

– Амәнтү бил-лаһи вә мәләикәтиһивә көтөбиһи вә рәсүлиһи вәлйәүмил-ахири вәлкадәри хәйриһи вә шәрриһи минәллаһи Тәгалә вәл-бәгъси бәгъдәл-мәүти.

Колшәриф һәммәсенә дә күз йөртеп чыкты, карашын ханда туктатты, килешеп ияк какты.

– Воевода Василий сине ни дә булса кылырга ирексезләдеме, мөгаллим Искәндәр? – дип сорады Җангали хан.

– Мин ул кешедән куркам, ханиям. – Әйткән сүзе әйләнә-тирәдәгеләргә ничегрәк тәэсир итте икән дип, Искәндәр башын күтәреп һәммәсенә күз йөртеп чыкты. – Ул мине үз янына дәшә, сораштыра.

– Ары таба чакырмас та, сораштырмас та, – диде Ходайкол углан.