– Туран-төрки дөньясының ныклы терәге булган хөрмәтлем бәк Йосыфҗан, мин сиңа адәм баласы күтәрә алмастай йомыш белән килдем бит әле. Синдә җәннәт фәрештәләреннән фатиха алган, бер бите ай, бер бите кояш гүзәл кыз бар, миндә егет янында егет, хан янында хан булган Җангали ханзадә. Әлхәмдүлилләһи, синең ат-исемең туран-төрки дөньясында зурлап телгә алына, йөк-йомышым үтәр өчен куана-кинәнә килдем. Исмәгыйль энең кебек син беркайчан да урыска тәлинкә тотып яшәмәдең, мөслим-мөселманга һәрчак ярдәм кулы суздың, Аллаһы Тәгалә ярдәме белән килгән мал-мөлкәтен олысына олылап, кечесенә кечерәйтмичә гошер вә сәдакасын бирдең, моннан далаңда малың, калаңда халкың кимемәде, киресенчә, ишәя, мулая барды, Аллаһы Тәгалә ярдәме белән берне ике итеп, икене дүрт итеп үзеңә дә килә торды, иншалла, ары таба да рәхмәтеннән ташламас. Иш янына иш бирер, куш янына – куш. Боерган итсә, фәрештәләр үбеп үстергән кызың Казан тәхетенә барып утыргач, ул байлыгың тагын да ишәер, казнаң тагын да тулыланыр. Әйе, олуг бәк, синдә кул-аягы исән, акылы камил, бер бите ай, бер бите кояш кыз бала бар, миндә хан кадәр хан Җангали ханзадә. Әнә шул ике затны бер түшәктә йоклатып, Ходай кушып, Казан тәхетенә үз ханын күрергә насыйп итсен иде. Кабул итсәң кабул ит, Җангали хан яучысын, олуг бәк Йосыфҗан, кабул итмәсәң – ачык ишегеңә күрсәт. Кулым үземдә, аягым кесәмдә түгел, телем тыярым да чыгып китәрем. Инде кабул итәргә ниятлисең икән, сиңа гомерем буена игелек кылу турында кайгыртып яшәрем, инде кабул итмисең икән – рәнҗемәм, белмәгән-күрмәгән кешең түгелмен, аяк астыңа туфрак итеп салмассың, иншалла. Нишләмәк кирәк, хәсрәтем булыр, иллә күзем тырный-тырный еласам да сер бирмәм, борылып, Казаныма кайтып китәрмен. Иллә, олуг бәк, игелегең вә кодрәтең беләм, кордашың вә кардәшең шул чиккә җиткермәссең, әлхәмдүлилләһи, гаҗәбәгә озатмассың. Галәм – кояшсыз, күк йөзе айсыз булмас, ди, мин бахырың синең кулыңда, яткырып суксаң да, артыма тибеп чыгарып җибәрсәң дә зарланмам. Синдәй изгедән каһәр алу минем өчен үзе бәхеттер, олуг бәк.

Йосыф бәк кулын күтәрде, бу – җитеп торырга ишарә иде.

– Туры әйткән туганына ярамас, ди безнең халык. Кызым Сөембикәне Җангали ханзадәгә теләп бирмим, Ибраһим морза. Телең телгә йокмый, сандугач кебек сайрадың, телеңә саескан төкергән диярсең, иллә алган товарың бәһасездер, ә менә тәкъдим иткәнең нәселсездер. Корыган нәсел, сатылган. Турысын әйтим, Ибраһим морза, Җангали ханны яратмыйм. Ишетеп кенә булса да беләм: холкы ташка үлчим, ихтыярсыз, кыяфәте турында әйтеп тә торасым килми.

– Олуг бәк Йосыфҗан, Җангали ханзадә Казан тәхетенә унбиш яшендә утырды. Бүген ул да үзгәрде, атны да бит йөгән салмыйча белеп булмый. Халык теленә сөйкемсез сөякле Җангали хан дип кереп калса да, кеше янында – кеше, хан янында – хан.

– Бу хакта мин ишеткән идем инде, Ибраһим морза. Син телгә беткән кеше, синең белән ярышу җәяү төлке куу белән тиңдер. Мин риза, Ибраһим морза. Тик бер шарт куям: кызым белән үзең сөйләшәсең… Синең кебек телгә беткән кешегә җавап тапса ул табар, Аллага шөкер, акылы камил, зиһене саф бала. Син беләсең булса кирәк, ул баламны мин үзе теләмәгән адәмгә кияүгә бирә алмыйм. Сөйләшерсеңме, вәгъдәме?..

Ибраһим морза бәкнең аягына төште.

– Йә-йә, тор, кыланып маташма, – диде Йосыф бәк һәм артына каерылмый гына бармак шартлатты. Шундук табакка салып кытай касәләрендә кымыз керттеләр. Ләкин Йосыф бәк кымызчыдан аш касәсе сорап алды һәм, Ибраһим морза тарафына ым кагып, күрмисеңмени ошбу адәмнең олпат гәүдәсен, син китергән касә аның кече теленә дә җитмәячәк дигәндәй, кечкенә өстәл китерергә кушты. Шуннан соң гына үз кулы белән Ибраһим морзага зур аш касәсенә кымыз салды. Ибраһим морза борынга әчкелтем-төчкелтем килеп торган касәне алды да, бисмилласын әйтеп, күтәреп эчеп куйды.

– Изгегә юрадык, Ибраһим морза, – диде Йосыф бәк.

– Амин, шулай була күрсен, йа Рабби, – дип, Ибраһим морза буш касәне өстәлгә куйды, очлары агара башлаган мыегын сыпырып тамак кырды. Бу аның «Кымызыңны кызганмасаң, тагын берне кой әле, Йосыф бәк» диюгә ишарә иде.

3

Җәй башы. Тугай-далалар шау чәчкәдә. Йосыф бәк сарае каршында йөзләгән олау, төк-төк товар төягән дөяләр. Сөембикә болдырга чыгып баскан да әтисен көтә. Хан кәләшенең уң кулында Җәмилә мөгаллимә, Йосыф бәк аңардан ризалык алган, күрәсең, ул да Сөембикә белән китәргә дип чыккан, сул ягында үги аналары. Алар дүртәү, дүртесе дә атасының хәләл җефетләре. Йосыф бәк аларның һәммәсенә дә йорт-каралты салдырып бирде, нәүбәти барып куна, берсен дә өстен күрми. Өстен күргән хатыны күптән гүр иясе булган инде, әнә шул хатыннан туган кыз да, ниһаять, кияүгә китә. Моны үги аналар күптән телиләр иде инде, Сөембикә аларга беркайчан да начарлык кылмаса да, Йосыф бәк белә иде: яратып бетермиләр аның сөйкемле кызын үги аналар, көнлиләр. Инде Сөембикә китә, инде бушанып калырлар, тар араталы күңелләре киңәер, көнләшер кешеләре калмас. Чөнки егетләрнең асыллары ни сәбәпледер әүвәл башта Сөембикәгә яучы җибәрәләр иде, әйтерсең Йосыф бәкнең башка хатыннарыннан кызлары юк. Сөембикә үги аналарына күз очы белән генә, кырын яклап кына карап ала, ул аларның йөзләрендә кайгы-хәсрәт күрми, киресенчә, кинәнгән кыяфәттә басып торалар. Гарәп-фарсы теленнән сабак биргән Җәмилә мөгаллимәнең үзе белән китүенә Сөембикә сөенеп бетә алмады. Җангали ханга ул теләп бармый, ишеткәне бар: ямьсез икән. Һич югы, янында эчен бушатырдай бер кеше булыр. Аннары Җәмилә алай бик үк аңардан олы да түгел, аермалары биш-алты яшь кенә. Сөембикәгә шунысы да мәгълүм: беренче хатыннан туган Юныс абасы Җәмиләне ярата, ул аңа хәтта өйләнергә дә теләгән иде, әмма аталары якын да килмәде. Өлкән углан буларак, аталары кулыннан морза дәрәҗәсен алган, үз гаскәрен, үз җәйләүләрен булдырган Юныс абасын Сөембикә якын итә, үз итә, хәтта аңа аз-маз гына гашыйк та иде. Гәүдә-сынга ыспай, бит-йөзгә дә күз төшәрлек, батырлыгы, тапкырлыгы, кыюлыгы да бар һәм һәрчак үзбаш фикер йөртә. Кыскасы, Юныс морза барча угланнарыннан да аерылып, күзгә ташланып тора иде. Ошбу кешегә гашыйк хатын-кызның исәбе-хисабы юктыр. Әмма Сөембикә моңа бик үк ышанып җитми, чөнки абасын белә: чуар күңелле, сөйсә, берәгәйле итеп сөя, онытылмаслык итә, тик сүзендә тормый. Җәмиләне дә шулай сөя ул. Аталары рөхсәт бирмәсә дә, хәтта Арслан морза кызына өйләнсә дә, Җәмиләгә гыйшык хатлары яза. Хатлары тоташ шигърият булыр, Җәмилә, Сөембикәдән дә ятсынмыйча, ул хатларны елый-елый укыр иде. Җәмилә мөгаллимәнең Сөембикә белән китәргә карусыз ризалашуы да шуннан булса кирәк: сөйгән морзасы да Казан иленә юнәлә, ул гынамы, хәтта гаиләсен дә алмый.

Ниһаять, галдыр-гөлдер сөйләнә-сөйләнә, эчке яктан атасы белән яучы Ибраһим морза чыктылар. Икесе дә Сөембикә янына килделәр, дәү, олпат гәүдәле Ибраһим морза хан кәләшен күздән кичерде дә, колагына иелә төшеп: «Балакай, син суеп каплагандай мәрхүмә анаң икәнсең ич», – диде. Атасы аның бу сүзләрен ишетте бугай, тамак кырды. Әйе, Сөембикә белә, аның гүзәллегенә вә матурлыгына күпләр соклана, күпләр күрүгә хәйран кала, иллә чибәрлектәме бәхет: бара бит әле әнә шүрәледәй адәмгә кияүгә. Сөембикә булачак киявен вә ир-канатын күрмәсә дә, күз алдына китерә иде инде. Бик күп сөйләделәр, бик чуарлап мактадылар, хәтта күңелендә тискәре хис уяттылар. Арада мактаганнары булды, шул ук вакытта җиргә салып таптаганнары да булмады түгел, әмма кияү турында яучы Ибраһим морза теге якка да, бу якка да бер кәлимә сүз әйтмәде, гүя үз угылына димләргә килгән, үз угылына кәләш алып кайта иде. Ләкин яучы мактамаса да, Сөембикә белә: Җангали – Казан ханы. Аңа шул бик җиткән.

Юныс абасы, гаскәре каршында атын җилкендереп, арт аякларына бастырды. Җәмилә мөгаллимә белән сеңлесенә сәлам юллагандай итте.

– Йә, кызым, Аллага тапшырдык, – диде Йосыф бәк һәм билге итеп кулын күтәрде. – Юныс углан, кузгат! – дип кычкырды.

Сөембикәне бер ягыннан Ибраһим морза, икенче ягыннан атасы җитәкләде һәм алар, болдырдан төшеп, мичәүләп җиккән арбага якынлаштылар. Күңеле тулышкан булса да, күз яше юк иде. Атасы аның беләген кысып-кысып куя, гүя теле белән әйтә алмаганны кулы белән әйтергә тели иде. Арба янына җитүгә, каршыларына вәзир Тәби килеп басты, янында күрер күзгә сөйкемле генә адәм.

– Шөһрәтлем, менә ул адәм, илче Тургай калдырган мөгаллим, – диде вәзир Тәби, ят кешене алгарак этәреп.

Йосыф бәк урыс мөгаллиме ягына күз сирпеп кенә алды да:

– Икенче арбага утырт, кузгалабыз, – диде.

– Кем бу адәм? – дип сорады Сөембикә атасыннан.

– Синең колың булыр, урыс теленнән сабак бирер. Аты Александр, безнеңчә Искәндәр, – диде атасы, гелән исе китмичә. – Ошбу адәм, балакай, синең рөхсәтеңнән башка беркая да китмәс. Әйдә, Җәмилә туташ, Сөембикә кызым, утырыгыз, кузгалабыз.

Сөембикә күлмәк итәген чеметеп кенә тотты да арбага менеп утырды, аның артыннан Җәмилә күтәрелде. Шуны гына көткән кебек, олаубаш:

– Кузгалдык! – дип кычкырды.

Шул мәлне Йосыф бәк кабаланыбрак арба үрәчәсенә килеп тотынды һәм янәшәдән атлап бара башлады. Гадәттә, Йосыф бәк кияүгә биргән һәр кызын басу капкасына кадәр генә озата торган иде, нишләп соң әле ул бу гадәтен бозарга тиеш, аннары, моңа кадәр ул бер генә кызын да бу чиккә җитеп хәвефле сагыш белән озатканы юк иде, кызына кияү чыккан саен кинәнер, куаныр иде. Монда исә гүя күңелгә чуерташ салганнар: тамак төбендә яшь төере, күзләрдә яшь дымы.

– Кодрәтем җитсә, Казанга кадәр шулай озата барыр идем сине, балакаем. Картлык килде, кичер мине, – диде ни өчендер көтмәгәндә Йосыф бәк. – Төрле чакларым булгандыр.

Атасының гасалы вә дулкынланган сүзләрендә, калтыравык тавышында хиссияти йөрәк сагышы күреп, Сөембикә тулышкан күңелен тыя алмый елап җибәрде.

– Син, син мине беркайчан да рәнҗетмәдең, атам, әтием бәгърем. Беркайчан да каты дәшмәдең. Әтием дә, анам-әнием дә син булдың, – диде Сөембикә, яшькә тыгылып.

– Кызым бәгърем, хәбәрең җибәреп тор, хат яз, атаңны онытма. Мин сине һәрдаим юксынырмын, кызым…

– Әтием бәгърем, бәхил бул. Бәхиллә кызың, әтием. Мин сиңа күп мәшәкать тудырдым. Әллә яңадан күрешәбез, әллә юк, бәхил бул, әтием, бәхил бул!

Йосыф бәккә шул җитә калды, ул кызының кулларын кушучына алды да йөзе белән капланды. Башын күтәргәндә, бәкнең күзләре мөлдерәп яшь белән тулган иде инде.

Кайдандыр, уйламаган җирдән, таякка таянган кендек әби килеп чыкты һәм титаклый-титаклый арбага якынлашты.

– Хуш, балакай, хуш, атаң рәнҗетмәдең, тәүфыйклы булдың, ил-атаң йөзен якты итәрдәй мал белән китәсең. Хуш, ак юл сиңа!

– Рәхмәт, әбекәй, рәхмәтләр яусын сиңа. Менә сиңа нәзер итеп яулыгым калдырам, минем төсем итеп тотарсың! – дип, Сөембикә башына бөркәнгән яулыгын кендек әбигә сузды. Кемдер, вәзир Тәби бугай, яулыкны элеп алды да карчыкка тоттырды һәм арбадан читкәрәк алып китте.

Ул арада олау басу капкасына җитте. Йосыф бәк капканы чыгуга туктады, янына килеп баскан яучы Ибраһим морзаның иңенә авыр кулын салды.

– Сакла баланы, Ибраһим кордаш, сакла, үз балаңдай күр. Казан сиңа ят булмаса да, аңа ят булыр. Киңәшеңнән ташлама, хәлен белеп тор. Ул-бу була калса, тиз генә хәбәр ит. Йосыф бәк үз кодрәтендә әле. Ишетәсеңме, Ибраһим морза, сиңа әйтәм!

– Әлхәмдүлилләһи, Йосыф бәгиям, сиңа низам-интизам тугры калыр.

– Әйе, хак әйтәсең, хөкем Аллаһы кулында, – диде гарәп сүзен тәрҗемә итеп Йосыф бәк. – Тәртип-кагыйдә адәм кулындадыр. Шуңа сиңа үтенүем.

– Мин аны күздән яздырмам, Йосыф бәк, ышан.

– Хуш, ак юл сезгә, ак юл!

Олаулар янә кузгалды, алдагы атлар юырта ук башлады. Ә Йосыф бәк ясавылы һәм карачылары белән олау күздән язганчы басу капкасы төбендә басып калды. Күзләре – кечерәя барган олауда Йосыф бәкнең, ә күңеле – алдагы көннәрдә. Әмма алдагы көннәрне тәгаен генә күз алдына китерүе кыен иде аңа. Елдан-ел сәяси вә арадаш мөнәсәбәтләр катмарлана бара, ни Мәскәүтин, ни Казан аны санламый башладылар. Сөембикә кызы Казанга барып урнашкач, иншалла, барысы да җайланыр. Исмәгыйль энесе дә кылыч тоткан Юныс угланны куарга кыймас. Инде кыя икән, үзенә үпкәләсен. Әйе, аксак мөртәттән барысын да көтәргә була. Ләкин беразга сабыр итәргә кирәк булыр. Энесе белән ике араны бозмаска. Кызы Казанда төпләнеп, үз сәясәтен уздыра башлагач кына, Йосыф бәк ярдәмгә килер. Хәер, барысы да Аллаһы Тәгалә кулында, язганы булыр. Ул олауны озата килгән кешеләренә таба борылды:

– Барыгыз, бар, кайта торыгыз. Ясавылым, син дә кит. Атым калдыр да. Мин бераз далама чыгып кайтам әле.

4

Кала күздән язганчы, Сөембикәнең күзеннән яшь кипмәде. Аны мөгаллимәсе Җәмилә юатырга теләде, даладагы чәчәкләргә игътибарын җәлеп иттерде, иллә һичнигә ирешә алмагач, аркасыннан сөя-сөя:

– Ела-ела, күңел ташың эрегәнче ела. Гарәпләр «кайгы – таш, яшь – яңгыр» диләр, – диде.

– Мин туктадым инде, еламыйм, – дия-дия, Сөембикә очкылык тоткандай үксеп-үксеп куйды да Җәмиләнең күкрәгенә башын салып, тынып калды. – Син мине ташламассың бит, мөгаллимәм?

– Без ахирәттә дә бергә булырбыз, боерган итсә, Сөембикә.Җәмилә ахирәте Сөембикәнең башын күкрәгенә кыса төште.

Алда очсыз-кырыйсыз дала, баш түбәсендә, озата баргандай, тургай сайрый. Көн эссе, һава бөркүрәк булса да, җил булмагангамы, саф күк йөзе аяз иде. Олау бераз җилләнеп барды да сабырлана төште, чөнки дөяләрнең күздән язулары бар иде. Даланы арба шыгырдаган, һау-һаулап атлар әйдәгән тавышлар күмеп киткәндәй булды. Кәләшне алып барган арбага киң утыргычлар ясалган, идәненә әрмән келәмнәре җәелгән иде. Мичәүләп җигелгән тимеркүк атлар, атлап барган җирдән башларын селкеп, пошкырып куялар, чебен-черкидән котылырга теләп, башларын чайкап җибәрәләр. Арба-ат җиһазлары, япма чүпрәкләр затлы, ат йөгәннәре тасмалап тегелгән, тәңкәләр белән бизәлгән. Дуга башларында көмеш кыңгыраулар чыңлый, ләкин әлегә кыңгырауларны дугаларга бәйләп куйганнар. Көмеш кыңгырауларны Казан каласына җитәрәк чишәчәкләр. Йосыф бәкнең сылу кызы Казан ханзадәсе, хәзер инде Казан ханы Җангалигә төшкәндә, көмеш кыңгыраулар күңелләрне җилкендереп, йөрәкләрне дәртләндереп зеңли башлар, авыл-кала саен өер-өер халык чыгар, Тәби вәзир аларга учлап акча сибәр, халык аларны җыярга ябырылыр. Йосыф бәк кызы Казан иленә буш кул белән килми, үзе белән бихисап бирнә алып килә, моңа кадәр олуг бәк кияүгә биргән бер генә кызына да шул тамаша бирнә озатканы булмаган иде әле. Ул гынамы, кызының тынычлыгын саклар өчен, өлкән угланы җитәкчелегендә өч мең сугышчы килә. Кирәк булган хәлдә, кызының тынычлыгын саклау сылтавы белән, Йосыф тагын өч мең кылыч җибәрә ала. Буш кул белән түгел, җайдак аты, көтүе-малы белән. Абасының атлы гаскәре алдан бара, багучылары исә күптән күздән яздылар. Бара-бара Сөембикәне йокы баса башлады, ул мендәргә башын салып йокыга китте. Һәм, күп тә үтмәде, коты алынып, тирә-юньгә карады. Җәмилә аны янә тынычландырырга кереште.

– Яман төш күрдеңме әллә?

– Әйе, шулхәтле яман, сөйләргә дә куркам.

– Сөйләргә курыксаң сөйләмә. Тынычлан. Оныт төшеңне. Әйдә бераз атка атланып барабыз. Абаңны куып җитәрбез, үртәшербез.

Сөембикәнең күз төпләренә елмаю вә куаныч чалымнары кунды.

– Вәзир Тәби, безгә атлар бирегез! – дип боерды ул.

Күп тә үтми кызларга ике кара тулпар китерделәр. Ат менгәч, дала киңәеп киткән кебек булды. Сөембикә ат корсагына типте һәм Җәмиләгә:

– Ияр, калма, – дип кычкырды.

Тузан бавы ишеп, яулыкларын кош канатыдай җилфердәтә-җилфердәтә, Сөембикә белән Җәмилә Юныс морзаның атлылары артыннан чаптылар. Берара киткәч, Сөембикә атын тыя төште, Җәмиләне көтеп алды һәм бераз кала төшеп, үзләре артыннан килүче урыс мөгаллиме Искәндәрне күреп, атын туктатты.

– Күр әле, күр бичараны, Җәмилә, дим, кем килә безнең арттан?! Йа Аллам, юньләп атта да йөри белми икән ич!

Җәмилә дә атын туктатты һәм, кызыксынып, атын ни юырттыра, ни чаптыра алмый интегеп килгән Искәндәргә карап тора башлады. Сирәк тешле, боз күзле, салам чәчле мөгаллимне баштан ук ошатмаган иде ул. Ләкин Сөембикә тегеңә үз итеп карагач, күңеленә килгәнен әйтергә кыймады вә яхшысынмады, хәзер исә, кызганган кебек:

– Мескен, – диде.

Сөембикә гүя аны ишетмәде дә, көлә-елмая килеп яткан Искәндәргә карап торды. Көлке дә, кызганыч та булып күренде аңа мөгаллим. Шулай атта йөриләрме, ни ат интегә, ни үзе. Юыртсаң атны – юырттыр, чапсаң – чаптыр. Терк-терк килүдән эчең төшкәнне сизми дә калырсың.

– Хәерле көн, туташлар! – диде Искәндәр, килеп җитәр-җитмәс.

– Хәерле көн, – диде Җәмилә, ә Сөембикә исә пырх итеп көлеп җибәрде. Көлмәслек тә түгел иде мөгаллимнән: бер аягы өзәңгедән ычкынган, икенче аягы өзәңгедә түгел, җәпләп таккан бауга эләккән иде.

– Көчкә куып җиттем. Үләм дип торам. Мин бит, туташлар, атта йөри белмим диярлек. Җир кешесе мин.

– Өйрәнерсең, өйрәтербез, җир кешесе, өйрәтербез, – диде Сөембикә. – Кешене түгел, аюны да өйрәтәләр. Әнә Җәмилә туташка кара әле. Аяклары өзәңгедә. Ә синең аякларың кая, җир кешесе, аякларың кая? Берсе салынып тора, икенчесе җәп бау арасында.

– Хикмәт, – диде Искәндәр, әле бер аягына, әле икенче аягына күз ташлап. – Хикмәт, өзәңгесез җиңелрәк кебек тоелган иде. Әллә яшь ат эләкте. Эчем төшә дип торам.

– Инде тыңла, мөгаллимем. Аякларыңның икесен дә өзәңгегә куй. Менә шулай. Хәзер миңа карап тор. – Сөембикә, ат юырткан җайга селкенә-селкенә, берара җир әйләнеп килде. – Менә шулай йөр, – диде ул җитди генә.

– Ничек әйтәләр әле, «Аллага тапшырдык» мы? Йөреп карыйк.

– Кузгалдык! – диде Сөембикә һәм алдан китте.

– Моннан Җаек елгасы еракмы? – дип сорады Җәмилә, әмма Сөембикә өчен Искәндәр җавап бирде:

– Тиздән, бик тиздән Җаек күренер. Юныс морза безнеелгабуенда көтәдер. Көнтуктар җир шунда. Без шул юлдан килгән идек.

Җәмилә атын куалап Сөембикәне җитә китте, Искәндәр алардан кала төшеп, көйсезрәк булса да, ат юырткан җайга селкенеп куя-куя, алар артыннан элдерде. Шулчак Сөембикәнең муеныннан ефәк яулыгы суырылып чыкты, Искәндәр яулыкны тотып алды һәм Сөембикәне куып җитеп, яулыкны аңа сузды.

– Рәхмәт, рәхмәт, мөгаллимем, атта йөрергә син бик тиз өйрәндең, юри кыланмаган булсаң…

– Юри түгел, Сөембикә. Тырышам, ханбикә, тырышам.

Гаҗәпләнде, атын туктата язды.

– Мин әлегә ханбикә түгел, Искәндәр.

– Булырсың, ханбикәм, булырсың. Булырдайның буыныннан күренер, ди. Сине анда Җангали хан зар-интизар булып көтәдер.

– Синең Җангали ханны күргәнең бармы, Искәндәр?

– Ханбикәм, мин аны бары тик бер тапкыр күрдем. Ул чакта углан ханзадә иде әле, Кирмән-калада. Хәзер әнә Казан мәркәзе ханы, олуг хан дәрәҗәсендә.

– Әнә, әнә Җаек! – дип кычкырды чак кына алдан барган Җәмилә.

Атларын тагын да куалап алып киттеләр. Искәндәр шундук артта калды. Елга күзгә күренеп якынлашты. Яр буендагы бөдрә таллар ап-ачык күренә башлагач, Сөембикә:

– Әйдә, Каракүзем, алдыр! – дип, атын алга әйдәде. Аның беренче булып яр буена килеп җитәсе килә иде. Тик Җәмилә дә атын җилле куа. Шулчак Җәмилә кычкырып җырлап җибәрде:

 
Җаек та буе, әй, сары тал,
Ир-егетләр туктап ял итәр;
Җаек буйларында тал-тирәк,
Сөйгән ярга тагын ни кирәк.
Аклы күлмәк, ай, киң кирәк,
Ярың үзең белән тиң кирәк.
Ярың үзең белән тиң булмаса,
Юата алмас сине тал-тирәк.
Туса да тусын, ай, ир бала,
Ат өстендә сикереп уйнарга;
Тумаса да тумасын, ай, кыз бала,
Ят җирләргә китеп җыларга.
 

Елга буена җитүгә, Сөембикә атыннан төште, йөгәнен ташлады да Җәмилә янына килде, кочагына иңде.

– Мөгаллимәм, мөгаллимәм, син, син минем җан тынычлыгым булырсың. Ярый әле разый булдың, рәхмәт, мең-мең рәхмәт сиңа…

– Елама, Сөембикә, күрсәтмә күз яшең кяфергә. Йөрәгенә ут сал, кан булса да какырма. Ят кеше ул безгә, ят. Әйдә, су буена төшәбез.

Елга буена төшкәч, итәкләрен чеметеп кенә тотып, кызлар, кулга-кул тотынышып, комсу ташлыкта челтерәп аккан суга керделәр. Яңа гына яр өстенә килеп туктаган Искәндәр кызларның кызылга ак күн белән чәчәкләп чигелгән болгари итекләрен күрде дә ачкан авызын яба алмый торды. Шулкадәр сылу вә зифа күренделәр кызлар Искәндәргә, ни белән чагыштырырга да белми, бер мәлгә тын алырга куркып торды. Шунда Сөембикә кушучына су алды да эчеп куйды, ахыр:

– Их-ма, Җаеккаем сулары, йөрәгем ярсулары, – дип җырлап җибәрде.

Жәмилә яр өстенә күтәрелде, кинаяле елмая төшеп:

– Күзлебүкән, урысча «елга» ничек була? – дип сорады.

– Мин – Күзлебүкән?! – дип гаҗәпләнде Искәндәр. – Мин— Искәндәр, туташ, Искәндәр, Лександр. Ә «елга», туташ, безнеңчә «река» буладыр. Шундый җыр да бар бездә: «Течёт река широкая…»

– Анысы ни дигән сүз?

– Киң елга ага да ага яисә агадыр да агадыр киң елга…

Җәмилә аңа көлемсерәп карап торды-торды да куе үлән арасыннан баш калкытып торган күкбаш чәчкәсенә таба китте.

Ләкин Искәндәр, авыррак гәүдәле булса да, чәчкәне алдан килеп өзде һәм Җәмиләгә сузды.

– Рәхмәт, күзлебүкән.

– Күзлебүкән – минем кушаматым, туташ. Искәндәр мин, Лександр, димәк.

– Шушы чәчкәне кулыңнан алуга, мин сиңа Искәндәр дия башлармын шикелле. Гәрчә үзеңне яратып бетермәсәм дә.

– Минем бабамны да, атамны да Күзлебүкән дип йөрткәннәр. Ә сез аны һичкемнән ишетми әйттегез, хәйран калмалы хәл.

– Һәр кешенең кушаматы йөзендә булыр, диләр, Искәндәр.

– Минем күземдәме?

– Күзләреңдә.