Шул ук төндә кәтиб Хафиз кенәз Всеволод битекчесе белән ике телдә дә солых шартларын яздылар. Солых битекләренә әүвәл Сәлим хан кул куйды, аннары шул ук төндә аны кенәзгә илттеләр. Бер нөсхәсен аңарда калдырып, ул кул куйган икенче нөсхәсен хан сараена алып кайттылар. Олуг кенәз белән олуг хан атаулы имзаларын салган солых битеген күрде дә ханбикә Зөбәрҗәт ире күкрәгенә капланып елап җибәрде. Сәлим ханның да күзләре яшь белән мөлдерәп тулган иде.

Әнә шулай урыс кенәзе Всеволод белән төрки Болгары ханы Сәлим тату яшәү һәм тыныч сәүдә итүгә солых төзеделәр.

Кенәз Всеволод үз сүзендә торды: шул төндә шау-шусыз гына калган гаскәре белән елгага таба кузгалды һәм иртәгесе көндә корабларына төялеп китеп барды. Әмир Илһам аңа өч мең тәңкә алтынны үзе илтеп бирде. Таң алдыннан гына кирмәнгә әйләнеп кайтты һәм атасы Сәлим ханга:

– Атам, сөенче, кенәз Всеволод гаскәрен корабларга төйи, – дигән хәбәрне җиткерде.

Сәлим хан башта Чирмешән буйларында яшеренеп йөргән Тубыкбай баһадирга чапкын җибәрде, урысларның камауны ташлап китүләре турында хәбәр итте, кирмән янында гаскәре белән Янтак ханның гына калуын искәртте һәм баһадирга ул хан ыстанын камарга кушты. Үзе исә, таң атып килгәндә, Саксин капкасы аша бар булган гаскәре белән чыгып, көтмәгәндә дала ханының ыстанын камап алды.

Бу яман хәлне соңгарак калып сизеп алган Янтак хан орышка ташлана, әмма көтелмәгән югалтуларга дучар була. Хәлнең асылын аңлап алган азатлары кайсы кай тарафка тәртипсез рәвештә кача башлыйлар. Әмма болгар-татарлар аларны тулганага алалар, чакырылмаган яуны турау, укка алу кичкә кадәр бара.

Сәлим хан сөрәнчеләре бертуктаусыз кычкырып торалар: «Болгар ханы бары тик энесе Мөхәммәтгалим бәк белән генә орышырга тели. Бәкне ташлап киткән азатмы, унбашмы, йөзбашмы – аңа ирек биреләчәк!» Шулай кычкыра торгач, Янтак ханның азатлары, ук-коралларын ташлап, әсир төшә башлыйлар. Янтак хан исә иң батыр азатлары белән камауны ерып качып китә. Тубыкбай баһадир азатлары аларны куа бара. Янтак хан киткәч, ике йөз азаты белән генә калган Мөхәммәтгалим бәк тә тулгананы ерып качарга омтыла. Әмма өлгерә алмый. Хан сөрәнчеләренең: «Бөек Болгар ханы Сәлим энесе белән орышырга тели. Кем җиңә, шул тәхеткә утырыр!» – дип кычкыруы, ниһаять, Мөхәммәтгалимгә дә барып ирешә. Азатларның күбесе, сөекле бәкләрен ташлап, хан ягына күчәләр. Бу хәлгә җан ачуы чыккан Мөхәммәтгалим бәк агасы ягына күчә башлаган азатларын укка ала. Әмма шунда ук аның ягына да уклар ява башлый. Мөхәммәтгалим бәк абасы белән орышырга ризалык бирергә мәҗбүр була. Көчле ягына авышырга өйрәнгән далаазатлары өер-өер Сәлим хан ягынакүченәләр. Мөхәммәтгалим янында җансакчылары гына кала. Мөхәммәтгалим бәк, ниһаять, нинди корал белән орышабыз, дип оран сала.

Сәлим хан сөңге сайлый.

Ул арада хан мәргәннәре Мөхәммәтгалимнең җансакчыларын аерып алалар. Ук очар арада, күзгә-күз каранып дияргә була, абасы белән энесе генә кала.

Сәлим хан үлемнән курыкмады. Белә иде, энесе Мөхәммәтгалим җиңгән хәлдә дә барыбер тәхеткә утыра алмас, аңа угланы әмир Илһам каршы төшәр, чөнки гаскәр аның кулында. Угланына ул хакта сөйләргә теләсә дә, Сәлим хан әйтми торырга ниятләде, чөнки ахыры шулай буласына иманы камил иде. Аннары батырга батыр чыкканда, сөңге сайлавының да хикмәте бар. Сәлим хан яшьтән үк сөңгене төз атты, шул ук вакытта кылычта да оста алышты. Ахыр чиктә барысы да Алла кулында иде. Әмма ханга бер нәрсә ачык: ул исән чакта Мөхәммәтгалим Болгар тәхетенә утырмаячак.

Мөхәммәтгалим бәкнең аты, җансакчыларын бүлеп алгач, ямансулап кешнәде. Бер көтүдә үскән, бер болында утлаган ишләреннән аерылуын сизүе идеме хайванның, бер Хода белә. Атының ямансулап кешнәвеннән Мөхәммәтгалимнең ачуы гына кайнады. Ул атына каты итеп сукты да абасына таба кузгалды.

Бер анадан тумасалар да, алар бертуганнар иде. Туган туганга кул күтәрү зур гөнаһтыр, әмма мөселман дөньясында да тәхет өчен булган бәхәсләрдә туган туганга каршы чыгу гадәткә әверелеп бара иде инде. Хәер, моның яман мисалын әүвәл башта мөселман хәлифәләре үзләре үк күрсәтте. Мөхәммәтгалим бәкнең абасына каршы чыгуы шул яман үрнәкләрнең дәвамы гына иде булса кирәк.

Ханның да, бәкнең дә башларында тимер очлым, терсәк-тезләренә каплагычлар куелган, өсләрендә исә кыска җиңле челтәрле тимер күлмәк. Шулай бердәй киенергә вә коралланырга сөйләшкәннәр диярсең.

Ярты юлга җитүгә, Мөхәммәтгалим атны туктатты, ук садагын салып ташлады, кылычын ычкындырып бер читкә ыргытты, кулына озын саплы сөңгесен алды. Абасы Сәлим ханның сөңгедә оста орышканын белә иде ул. Әмма төрки дөньяда борын-борын заманнан бирле, батырга батыр чыкканда, сөңге белән орышканнар. Мөхәммәтгалим бәк үз көченә үзе ышана һәм абасын җиңәсенә иманы камил иде.

Батырга батыр килә, кулларында сөңге. Юк, батырга батыр түгел, туганга – туган, ханга каршы бәк килә.

Азатларның барысы да тын алырга куркып туктап калган. Чөнки мондый хәлгә шаһит булганнар бик сирәк бит, ике батыр гына көрәшми ич.

Чаптырып килгән җайдан Мөхәммәтгалим бәк ни сәбәпледер атын кисәк кенә бора һәм берара бер урында таптана.

– Атның канын кыздыра, күр әле моны, – диләр күзәтүче азатлар бәкнең бу хәленә.

Сәлим хан атын куаламый, бер чама гына юырттырып, энесенә якынлаша. Энесен күптән күргәне юк, егерме еллар булыр. Гаҗәп, ул энесендә тәүге таныш чалымнар күрмәде, аңа таба гүя ят бер кеше килә иде. Яшь чагында Мөхәммәтгалим уктан оста атар, мәргән атын йөртер иде.

Кемдер:

– Сәлим хан җиңә, Сәлим хан җиңә! – дип кычкырды.

Әмма Сәлим хан берәүне дә ишетмәде, туганыннан башка берәүне дә күрмәде. Ара якынаюга, Мөхәммәтгалим бәк акыра-бакыра башлады, әйтерсең дию пәриенә каршы килә иде. Аның акыруыннан Сәлим хан курыкмады, ләкин сискәнеп куйгандай итте. Үз сөңгесенең энесе күкрәгенә кадалуын күз алдына китерде. Юк, ул аны үтерә алмый. Алар бертуганнар.

Сәлим хан бар көченә тезгенен уң якка тартты, атын борды да елгага таба китте. Ул ашыкмады. «Кусын, җитсен, кадасын», – дип уйлады. Абасының борылып кача башлавын күреп, Мөхәммәтгалим тагын да батырая төште, атын куалый-куалый, Сәлим хан артыннан чапты. Елгага җитәрәк кенә Сәлим хан атын энесенә таба борды һәм, сөңгесен күтәрә төшеп, аңа таба килә башлады. Ике ара күзгә күренеп якынайды. Мөхәммәтгалим бәк сөңгесен ыргытырга дип кизәнде. Шунда янә көтелмәгән бер хәл булды. Сәлим хан атын туктатты һәм сөңгесен җиргә кадады. Батырга батыр чыкканда гына түгел, гомумән, орыш кырында бу хәлне күрмәгән азатлар өзәңгеләренә баса төшеп үрелделәр. Азатлар тезмәсе буйлап: «Сәлим хан сөңгесен ташлады. Сәлим хан орышырга теләми», – дигән аһ-уһ узды.

Мөхәммәтгалим бәк туктамады, сөңгесен ташламады, ярсынган вә нәфрәтләнгән кыяфәттә ханга якынайды.

Абасының сөңгесен ташлавы, атын туктатып, үлемен көтүе аның ачуын гына чыгарды. Менә ул сөңгесен күтәрде, чак кына артка каерылды… Нәкъ шулчак зәһәр ук сызгырганы ишетелде һәм кан төсенә буялган каурыйлы ук Мөхәммәтгалим бәкнең аркасына килеп кадалды. Бәк, кинәт аркан ташлангандай, артка чайкалды, ул да түгел, сөңгесе-ние белән аттан ишелеп төште. Иясе егылуга, ат шып туктады, каерылып хуҗасына карады да рәнҗүле рәвештә кешнәп куйды.

Бу хәл Сәлим ханның төшендә түгел иде, ул барысын да үз күзе белән күрде, энесе Мөхәммәтгалимне, дала канунын бозып, җансакчыларының берсе укка алды.

– Кем? Кем укка алды бәкне?! – дип сорады Сәлим хан.

Ул инде үз хәленә кайткан, карашы белән туганын укка алучыны эзли иде. Берәү дә дәшмәде. Атасы янына әмир Илһам чаптырып килде.

– Атам, юкса ул сине сөңгегә алган булыр иде, – диде.

– Синме? – диде Сәлим хан. – Син алдыңмы укка?

– Мин түгел, атам. Мөхәммәтгалим бәкнең үз азатлары.

– Ук тамгалымы?

– Анысын тикшерербез, атам.

– Укка алучыны сарайга килтерерсең! – диде Сәлим хан һәм, атын куалый-куалый, кирмәнгә таба чапты.

Сараена кайтып кергәндә, хан башкача уйлый иде инде. Энесе Мөхәммәтгалим бәкне укка алмасалар, аның урынына орыш кырында ул ятып калган булыр иде. Хан хәтта күкрәгенә кадалган сөңгене күз алдына китерде һәм аңа янә курку килде. Ул тәхет бүлмәсенә узды, анда вәзире Камайны күреп, туктап калды.

– Син исәнме? – диде ул, тәмам аптырый калып.

– Исән, ханиям, мин аңа синең балдакны бирдем.

– Мөхәммәтгалим бәк һәлак булды, вәзир, – диде Сәлим һәм, хәлсезләнеп, тәхетенә утырды. – Мөхәммәтгалим бәк һәлак булды. Ә Янтак хан качып китте.

– Всеволод кенәз дә киткән икән, – диде вәзир Камай.

– Әйе, ул да китте, – диде Сәлим хан. – Боерам, вәзирем, энем Мөхәммәтгалим бәкнең мәетен ханнар зиратына күмегез, җиренә җиткереп, олылап.

– Баш өсте, хан.

Вәзире чыгып киткәч, Сәлим хан тәхетенә чумыбрак утырды. Янә күз алдына аркасына ук кадалган энесе килде. Иясе үлгәч тә, атның бермәл чабуы, мәетнең сөйрәлеп баруы, иясенең егылуын сизеп булса кирәк, атның кисәк туктап калуы, ямансулап кешнәп җибәрүе – барысы да күз алдында иде. Кеше түгел, хайван да иясе үлемен сизә. Ә бит алар туганнар иде. Ундүрт яшькә кадәр бергә үстеләр, аннары аталары аларга, балигъ булу билгесе итеп, икесенә дә кылыч-хәнҗәр, бил каешы бүләк итте. Энесе Мөхәммәтгалимгә ундүрт яшь тулмаган иде әле, әмма, үпкәләмәсен дип булса кирәк, аталары хәрби киемнәрне аңа да биргән иде. Соңыннан бу хәлне төрлечә юраучылар табылды. Берәүләр: «Олуг хан тәхетен Мөхәммәтгалим бәккә калдыра икән», – дип әйттеләр, икенчеләре: «Беренчеләрен тәхет хан кулында түгел, Алла кулында», – дип үртәделәр.

Ундүрт яшендә чакта ук Сәлим тәхет турында хыяллана иде.

Болгар ханы булып алгач та, ул энесе Мөхәммәтгалим бәкне сарайда тотарга теләмәде. Ул аңа башта Суар каласын бирде, ахыр Саксинга күчерде. Ике арадагы татулык әнә шулай бозыла торды. Соңра Мөхәммәтгалим бәк Янтак ханның кызына өйләнде һәм Болгардан бөтенләй китеп барды. Болай гына китмәде, каладагы сәүдәгәрләрне һәм тархан кулындагы казнаны талап китте. Сәлим баштарак Янтак хан ыстанына яу чабарга уйлаган иде. Ибраһим каласы тарханы Ягъкуб аны бу уеннан ваз кичертте.

– Ике туган орышса – ил бетәр, ике сеңел талашса – ир китәр, – диде.

Ул вакытта каны кызган булса да, Сәлим хан аксакалны тыңлады, Янтак биләменә яу чапмады, ә менә күп еллар узгач, дала ханы үзе Болгарга яу килде. Ахыр чиктә Ходай Тәгалә аларның язмышын әнә ничек хәл итте.

Шулвакыт хан янына баһадир Таймас керде.

– Олуг хан, сезне җиңү белән котлыйм! – диде.

– Җиңү Болгарга ансат бирелмәде, баһадир. Инде әйт, ни өчен әмир Хаҗи ярдәмгә килмәде?

– Әмир Хаҗи баһадиры Җик Мәргән белән урысларның җиде корабын яндыра, шактый коралларын кулга төшерә, хан.

– Хакмы бу хәл, Таймас баһадир?

– Хак хәбәрдер, ханиям, әмир Хаҗи кораблар саклаучы йөзбашның башына җитә. Шактый урысны әсир итеп алып китә.

– Ни сәбәпле кенәз Всеволод аны куа бармый?

– Анысы миңа караңгыдыр, ханиям. Всеволод кенәз хәтта Ибраһим каласына да туктамаган. Кала тарханы аксакал Ягъкуб кенәзгә бирнә биреп котылган, диләр.

– Аксакал Ягъкубны сарайга дәшегез, – диде хан. – Инде бар, баһадирым, ял ит.

Сәлим хан сарайга кайткач тынычланырмын дип уйлаган иде, кайтты, тәхетендә утыра, ә тынычлану килми дә килми, киресенчә, хәтер күгенә энесе Мөхәммәтгалим бәк белән уйнап үскән чаклары төшә. Бүгенге фаҗигадән соң энесе белән ике арадагы хәлләргә ул башкачарак бәя бирергә мәҗбүр. Юк, бу яман хәлдә үз-үзен акларга теләмәде. Ике туган арасындагы бәхәс вә низаг дошманлашуга кадәр җиткәч, ул энесен илдән куып җибәрде. Әйе, ул вакытта Сәлим хан бары тик үз язмышын гына кайгыртты бугай. «Мөхәммәтгалим бәкне куармын да ил вә халык белән үзем генә идарә итәрмен», – дип уйлаган иде, хакимият хан алдына берсеннән-берсе катлаулырак хәлләр китереп бастырды. Ульдәмир-Сүздәл кенәзенең Болгарга кат-кат яу килүе, Ибраһим каласына күз атуы, ниһаять, башкалага җитеп, аны атналар буена камап торуы, шушындый хәлдә энесенең дошман ягында булуы – кайчандыр аны илдән куып хәтәр хата ясавын янә бер раслаган иде. Кирмән дивары өстенә менеп дошман ягына караган саен, ул Мөхәммәтгалим бәкне күз алдына китерде, гаскәре-ыруы белән энесе дошман ягында булмаса, ихтимал, бу көнгә дә калмаган булыр иде ул. Ләкин кылынасы кылынган иде инде: энесе илдән куылган иде. Менә кайчан үкенү килде Сәлим ханга. Иллә тешләрен шыгырдатса да, яңак итен чәйнәсә дә, соң иде инде. Туганлык күптән бозылган, ара өзелгән. Янтак ханның максаты да башта ук билгеле иде: киявен Болгар тәхетенә утырту. Ә менә урыс кенәзе Всеволод илгә талау нияте белән генә килгән иде. Әйе, сораган алтынын алуга, кенәз борылып китеп тә барды. Ә менә Янтак хан китмәс иде, Болгар җиңелгән хәлдә киявен, ягъни Мөхәммәтгалим бәкне, тәхеткә утыртачак иде. Иң мөһиме: Болгар халкы моңа каршы булмаячак – Мөхәммәтгалим бәк тә хан угланы, илхан, хакы бар.

Шул хәлдә дә Сәлим хан энесе Мөхәммәтгалим бәктәнөметен өзмәгән иде. Акылга утырыр, баш иеп, абасы каршынакилер дип көтте. Килмәде. Инде ике туган орышырга иткәч тә: «сөңгесен ташлар да баш иеп килер», – дип уйлады. Әйе, Сәлим хан энесенә янә бер мөмкинлек бирде, соңгысын исә чарасыздан: бер-берсенә каршы килгәндә, беренче булып сөңгесен җиргә кадады. Шул рәвешле, орыштан ваз кичүен аңлатса да, энесе исә җан алышудан баш тартмады – акыра-бакыра Сәлим ханга таба килүен белде. Менә шунда, нәкъ шул чакта Сәлим ханның энесенә җен ачулары чыкты, йөрәге кабарды, авыз эченнән генә: «Аңламасаң аңламассың икән, дивана», – диде дә сөңгесенә үрелде. Ләкин шул мәлдә, ике ара берничә адым гына калгач, янә көтелмәгән хәл булды: энесенең аркасына ук кадалды. «Бар икәнсең әле, Ходаем», – дип уйлады шунда Сәлим хан, чөнки һич тә бер атадан туган энесенең гомерен аласы килмәгән иде. Бу хәлне халык та, ханбикәсе Зөбәрҗәт тә, туган-тумачалары да, хәтта үзе дә кичерә алмаган булыр иде. Әбит ышанычсыз энесе аны үтерәчәк иде. Әйе, Мөхәммәтгалим бәкне кемдер укка алды, азатлары алдында Сәлим ханның намусы саф иде. Намусы саф, әмма йөрәкне әллә ни тырный, күңел түрендә әллә ни көйри. Инде тынычланырга вакыт, ике туган арасындагы канлы бәхәс үзара корал күтәрми генә хәл ителде. Ләкин кан барыбер аның исеменнән коелды. Шуның белән аның исеменә кара тап төшәчәк. Бу тап аннан гомере буена да җуелмас. Энесе Мөхәммәтгалим бәкнең балаларының балалары моны хәтерләр, бер алар гына да түгел, бөтен Болгар халкы хәтерендә сакланыр ул. Ә яман хәтер иң изге теләкне дә яман итүчән, кылынган игелекне аяк астына салып таптаучан була.

Сәлим хан авыр уйларыннан арынырга теләде, күтәрелеп, кәтибенә карады.

– Барысын да яза барасыңмы, кәтиб? – дип сорады. – Яз, яз, тарих ул – халык хәтере, тарих ул – үрнәк вә гыйбрәттер… Карале, Хафизҗан, нигә син һаман өйләнмисең?

– Йөгәнем юк, ханиям.

– Өйләнү өчен йөгән кирәкме, Хафизҗан? Хатын-кыз ат түгел ләбаса.

– Нәфрәте ашкан чакта, хатын-кыз аттан да яман, ханиям.

Сәлим хан тыенкы гына итеп кеткелдәп көлеп алды.

– Ибраһим атамыз, мәрхүм, ир терәге – хатын, хан канаты— углан, дияр иде. Өйлән. Балаң булыр. Вәзир Камай да өйләнде әнә.

– Изге теләгегез өчен рәхмәт, ханиям. Сез дә фатиха биргәч, уйлап карыйсы итәрем.

– Уйлап кара, Хафизҗан, уйлап кара. Ләкин бик озак уйлама, хатын-кыз озак уйлаганны яратмый.

Кәтиб Хафиз каләмен кара савытына куйды да, аягүрә басып, ханга баш иде. Сәлим хан ирен чите белән генә елмаеп куйды. Ул кәтибенә рәхмәтле иде, авырсу уйларын аз гына булса да читкә тайпылдырып алды.

8

Җик Мәргән хатыны Зәйтүнә белән оста Дәүран өенә урнашты. Иртән аны әмир чакырып алды һәм Дәүранның Назлыгөл артыннан Ибраһим каласына юнәлүе турында әйтте. Җайдак атлары һәм коралы булса да, оста белән бер-бер хәл булмагае дип борчыла иде әмир. Җик Мәргән исә, Мамак, Артык һәм Зәйтүнәнең кичә үк Назлыгөлне хан кулыннан коткарырга китүләре хакында белсә дә, Хаҗига әйтергә кыймады. Әмирнең эшне бозып куюы бар иде. Назлыгөлне ниндидер юллар белән алып кайткач та, ул Казан кирмәненә яптырды, әмир Хаҗига белдермәскә булды. Ата белән углан арасына кереп булмый, әмирнең Сәлим ханга хәбәр итү ихтималы бар иде.

Оста Дәүран өендә Җик Мәргән сәкегә утырды һәм уйга калды. Ике-өч көн эчендә булган хәлләргә кинәт кенә төшенерлек түгел иде. Әүвәл Сәлим ханның Казанга килүен, угланы әмир Хаҗидан каланы тартып алмакчы булуын хәтерләде. Шул көннәрдә әмир Хаҗи баһадиры Бачман белән телгә килгән иде. Бачман, әмирнең бикәсен алып, Саксинга чыгып шылды. Әмир шулчак аны, Җик Мәргәнне, баһадиры итте. Шул мәхшәрарасында хан кызының югалуы беленә. Җик Мәргәннән әмир Назлыгөлнең кайдалыгын сорый, гәрчә аны атасы алып киткәнлеге мәгълүм булса да. Җик Мәргән бер сүз дә әйтә алмый…

Ишек шакыдылар. Җик Мәргән, иренчәк кенә күтәрелеп, ишекне ачты. Шаулап-гөрләп Артык белән Мамак килеп керделәр.

– Назлыгөл Казан кирмәнендә, баһадир.

– Ә Зәйтүнәм кайда?

– Назлыгөл белән калды, сине күрәсе килә, – диде Мамак.

Егетләр, берсен берсе бүлә-бүлә, Назлыгөлне хан азатлары кулыннан ничек урлаулары турында сөйләгәч, Җик Мәргән Артыкка:

– Сиңа тагын Ибраһим каласына барырга туры килер, – диде. – Ягъкуб тарханнан чапкын килгән, Сәлим хан тархан ашаугланы Хаҗидан ярдәм сораган. Шунда Ягъкуб: «Оста Дәүран минем кулда, кызны әмир кешесенә биреп җибәрәчәкмен», – дигән.

– Бүген үк җыеныйммы, баһадир?

– Иртәнге якта юлга чыгарсың. Сак булың, ул тарафта әллә кемнәрнең очрап куюы бар. Үзеңә йөзбаш Шиһапны да алырсың.

– Баш өсте, баһадир.

– Хан кызын коткардык, инде кияүне генә табасы калды, – диде Артык, уенын-чынын бергә кушып.

– Йомышың гаять җитди, Артык. Останың кенәз кешеләре кулына эләгеп куюы бар. Дәүран кебек остага кенәзнең күптән күзе кыза.

– Ханнар белән кенәзләр килешерләр. Менә безгә һаман рәт-җай юк. Син әнә өйләндең, баһадир, ә мин һаман эт көтүе куып йөрим.

– Өйлән, кем сиңа кушмый, йортка да керә аласың. Беткәнме тол хатыннар.

– Бачман баһадир кебек берәр байбичәне урласаң гына инде.

– Нәрсә сөйләгәнеңне беләсеңме син, Мамак? Колагыңа киртләп куй: бикә угланын күрергә китте. Тәтеш шәех Сәлим ханга оныгы Галине Үргәнечтә күрдем дип әйткән. Хан оныгы исән икән, шаһ мәдрәсәсендә мөгаллим, ди.

– Әйттем дә кайттым, баһадир. Әмма Хаҗиның бикәсе, алайса, угланын эзләп киткән була. Миңа ни, кеше сөйләгәнне генә әйтүем. Кайбер тел бистәләре базар мәйданында Акбикә Бачман баһадирга ябышып киткән дип тәкрарлыйлар.

– Азатмы, меңбашмы син, Мамак, ә?! Әллә чүпрәк башмы?! Кичәле-бүгенле башыңа яулык бәйләдеңме?!

– Ябышып китү гаепме, баһадир, – дип, ишен якларга кереште Артык. – Әйтик, миңа әмирнең Чулпан исемле җариясе ошый. Өйләнер дә идем үзенә, әмир бирмәс дип куркам.

– Куеп торыйк әле кысыр кайгыларны, егетләр. Бер киңәшем бар сезгә, ничек хәл итсәгез – шулай булыр. Назлыгөлнең Казан кирмәнендә икәнен әйтимме әмир Хаҗига, юкмы?

– Менә анысын инде, баһадир, үзең хәл ит. Шулай бит, Артык, – диде Мамак, табынга кискән итләр куя-куя.

– Нишләргә дә белмим. Әмирнең гелән кәефе юк. Аңлашыладыр, бичәсе китте, атасы каласын җимерә язды. Җитмәсә, Всеволод кенәз киткәч, ханның Казанга янә яу килүе бар.

– Тагын болгар белән болгар сугышырмы, баһадир?

– Без әмир азатлары, Артык, аның биләмәләрен, авыл-калаларын саклыйбыз.

– Йа Хода, бу ни була инде тагын?!

– Кеше сүзе кеше үтерә, ди. Сәлим хан урыс кенәзе явыннан соң айнып җитмәгәндер. Бер тапкыр кенәзнең авызы пеште бит инде, миңа калса, бу тарафларга яңадан килмәс ул. Ә синең йомышың билгеле: таш яуса да, оста Дәүранны табасың.

– Әмирнең ни өчен останы дөнья бетереп эзләве аңлашыла, – диде Мамак.

– Әйе, – диде Артык. – Шайтан каласы астындагы төн юлларын гына түгел, Казанның төн юлларын да оста Дәүран салдыра шул.

– Ни өчен эзләве миңа караңгыдыр, Артык. Әмма без оста Дәүранны табарга тиешбез. Аннары, хан кызының Казанда калуы, Ходай кушып углан бала табу ихтималы… Миңа калса, Сәлим хан Казанга яу белән килмәс. Әмир Хаҗи да шуңа өмет итсә кирәк.

– Назлыгөл кемне табар бит әле, анысы да Хода кулында.

– Малай табачак, – диде Мамак. – Углан булыр. Ләкин әмир Хаҗиның да ике угланы бар бит, баһадир. Ни булачак инде бу?..

– Кем әйтә әмирнең ике угланы бар дип?

– Мин, баһадир, мин. Башкаладан килгән чапкын әйтте, әмир Хаҗиның өлкән угланы кайткан, тик кеше күзенә күренми тора икән, диде. Аннары Җаффарны кая куясың? Җаффар һаман Ашлы каласында калыр дип беләсеңме?

– Әйе, азатларым, хикмәтле чорда яшибез. Әмма ни генә булмасын, без әмир Хаҗига тугры калырбыз, – диде Җик Мәргән. – Мин сезгә ышанам.

– Без синең белән, баһадир, – диештеләр Мамак белән Артык.

9

Дәүран ризыктан бөтенләй өметен өзгән бер вакытта, иртәгесен көн урталарында аңа су бирделәр. Бер чүмеч суны эчеп бетерүгә, ул башы әйләнүдән чайкалып китте.