Тамга – императрицаныкы, укытучы бу тамганы аңа күрсәткән иде инде. Буйтур укытучы хатын түшеннән чыгарды да Харонга сузды, императрицаныкын түшенә яшерде.

Харон шунда гына елмайды, буйтурга кул изәде:

– Ак юл сиңа, Илбарыс буйтур. Мин сезне шундый кеше дип күз алдыма китергән дә идем. Укытучыга миннән дә сәлам юллагыз – Хароннан.

– Ашарга бушка китермәгәннәр, акча алды, – диде буйтур, Дәнискә таба борылып. – Утыр, капкалап алыйк. Нишләптер авыз корып китте.

Дәнис аңа шикләнебрәк карады, әмма бер сүз дә әйтмәде, кулын юды, өстәл янына килеп утырды, чокырларга эчемлек койды. Күзгә-күз карашып кына чәкешеп алдылар, эчеп куйдылар. Табында кыздырылган каз, ниндидер үләннәр, тоз, борыч, тагын әллә ниткән хикмәтле ризыклар бар иде. Дәнис аларның һәрберсен кабып-тәмләп карады. Кайсын капкач, йөзен җыерды, кайсын кабуга, авызын чәпелдәтеп елмайды.

– Менә бу ризык ичмасам, буйтур! Менә бусы, бусы, – дия-дия, ул үзе кабып караган һәм тәмле дип тапкан ризыкларны буйтурга да тәкъдим итте.

– Сиңа ошаган миңа ошамавы да бар бит…

– Шулай ашап-эчеп кенә ятасы иде, буйтур. Һични кылмый, ә?..

– Без монда тиккә генә килмәдек, Дәнис. Миңа Асланны күрергә кирәк. Теге Симокатта дигән картка юл тапмас микән. Минем башта Аслан белән сөйләшәсем килә. Әйт әле, Дәнис, нигә килмәде икән ул безнең янга?

– Кушмаганнардыр. Ул бит хәзер кеше кешесе. Безнең кебек. Борчылма, буйтур, килер ул, җаен табалмый торадыр. Карале, буйтур, ил телен онытмады микән ул Патшакалада?

– Ана теле онытыла буламы, Дәнис?! Әнә син онытмыйсың бит үз телеңне… Укытучы Константин да…

– Фанәгүрдә һәр унынчы кеше – грек, ә монда алар бик аздыр.

– Аз түгел, Дәнис. Аз түгел. Ил бар җирдә болгар бар, җир бар җирдә тулпар бар, диләр. Ана теле кешегә ана сөте белән керә, ди укытучы. Җырла әле, Дәнис. Кычкырып җырла бер.

– Җырларга була ул, буйтур. Килешерме соң?.. Тел турында дөрес әйтәсең, буйтур. Ана теле ана сөте белән керә. Әнә мин болгар телен барыбер бик үк оста сукалый алмыйм.

Дәнис, балык авызыннан аккан суга карап, бертын дәшми утырды, аннары карашын каракошка күчерде, урындык терәкләренә күз төшерде. Терәкләрне алтынга манганнар, терсәк куя торган төше парча белән тышланган, кул астында— арыслан башлары, арка терәкләрендә – җылан гәүдәләре. Пөхтә, чиста иде бүлмә, затлы җиһаз. Базилевс бу бүлмәне илчеләр өчен генә тота, күрәсең.

Тәрәзәдән кораб күренә. Корабка керүче дә, чыгучы да юк. Билгеле инде, Илбарыс буйтурны көтәләр. Корабка кайтуга, ишкәкче коллар иреккә җибәрүне сорарлар. Җибәрмичә дә булмас, ышандырды. Буйтур кайтмыйча, каравылбаш Камай аларны беркая да җибәрмәс.

– Син, Аслан да Аслан, дисең, буйтур. Асланнан битәр безгә Агасике кирәк, минем каенатай. Ни кырып йөри микән? Ул мине эзләп табармын дигән иде.

– Агасике император янындадыр. Агасике Болгар турында артыгы белән күп белә, Дәнис. Император аңардан сорау аладыр. Империягә сарациннар тынгы бирми, көнчыгышта хазарлар кузгалырга тора, императорның барысыннан да хәбәрдар буласы киләдер.

– Минем каенатай Болгарга яманлык кылмас, буйтур. Беләсеңме, китәр алдыннан Эгина мине чиркәүгә алып барды, шунда Симеон мине чукындырды, муеныма кош тәпие такты. Мин анда кидем, дәшмәдем. Ә менә кайткач…

– Каенатаң сине Патшакалада калдырмакчы, Дәнис!

– Мине?! Каенатам?! Буйтур, менә ул тәре. Гади җиздән ясалган. Мин бу тәрене беркайчан да Перуныма алыштырмаячакмын, буйтур. Мин аны янчыгымда йөртәм, ташлар идем, Эгина үпкәләр дип куркам…

– Эгина, Эгина, алай да, Дәнис, теге вакытта нигә аның чәче юеш булды икән? Кем алды ике алыпны? Чынлап та су анасымы, әллә, булмаса, синең…

– Юк, юк, буйтур, зинһар, алай әйтә күрмә, Эгина андый түгел. Бар ул су анасы, бар!

– Беләсеңме, төптәңре ни ди, Дәнис, дөньяда Тәңредән башка бернинди алла да юк, ди.

– Тәңре… Ә минем Перуным, христианнарның Христосы? Чалбай ханның эт башы, угорларның ат башы, аюлары?.. Юк, юк, дөньяда аллалар бик күп, буйтур. Философ әйтә, башта аллалар сугыша, аннан кешеләр, ди. Тәңре… Тәңре – үзенә, Перун үзенә алла. Алыплар языклы булганнар, менә су анасы алган аларны.

– Алай дисәң, мин дә языклы, Дәнис.

– Нинди языгың бар, буйтур?

– Хан кызын яратам, ә ул император улы Юстинианга ярәшкән.

– Ярат, буйтур, ярат. – Дәнис торып йөренә үк башлады. – Укытучың әнә яратуны изге нәрсә ди. Әнә Эгина әйтә, борынгы грекларның мәхәббәт аллалары булган, ди. Ул диңгез күбегеннән яратылган, ди. Шуңа гүзәл икән. Борынгы греклар, шул мәхәббәт алласына багышлап салынган сарайга барып, ирләрне үзләренә гашыйк иткәннәр, ди. Эгина беләсеңме нәрсә диде ханша Аппакны күргәч, мәхәббәт алласына охшаган, диде.

Дәнис тынычлана төште, каракош янындагы урындыкка күчеп утырды. Аның күз алдына Кыякала ыстаны, су коенып, көймә белән балык тотып йөргән Варух елгасы килә, шул елга буена кер чайкарга төшкән күрше кызы Радянька. Ул кыз үзенә күптән иш тапкандыр инде, йә булмаса, явыз воевода аны үз ыстанына алгандыр. Радяньканы яраткан иде Дәнис, унбиш яшьлек сабыйлар яратуы белән яраткан иде. Шуннан, күп тә үтми, алар утрагына воевода килде һәм көймә ясаучы Дәнисне слободага алып китте. Аннан Дәнисне явыз кенәз Кубрат ханга биреп җибәрде. Варух елгасы буенда бабасы белән көймә ясап яткан Дәнисне язмыш әнә кайларга китереп ташлады. Кайда утыра көймә ясаучы Дәнис? Бөек императорның кунак бүлмәсендә. Затлы итеп эшләнгән савытлардан затлы эчемлекләр эчә.

– Буйтур, буйтур, дим, моннан исән-имин әйләнеп кайтсак, әйттем бит инде, Кубрат хан миңа җәйләү, мал бирәм дип ышандырды.

– Кубрат хан сүзендә торыр, Дәнис.

– Алай да мин, буйтур, кенәзләр белән ханнарга ышанып җитмим. Мин күз атып йөргән кызны кенәз куштанына биреп җибәрде.

Шулвакыт ишек ачылды, бусагада Агасике пәйда булды. Төптимерче елмая, шат иде. «Базилевс эшен мактаган, күп итеп акча биргән, шуңа авызы колагына җиткән», – дип уйлады буйтур.

– Илчеләр! – диде, авызын җыя алмыйча, Агасике. – Сезне император кичке ашка чакырды. Кичерә күрегез, буйтур, тылмач сорамадым. Берсе – киявем, икенчесе – якын дустым, дидем.

Илбарыс буйтур Агасике килеп керүгә шат иде, ул, куанычын сиздермәскә тырышып, беравык дәшми утырды. Ике алыпны су анасы алуы, Эгинаның юеш чәче, Агасикенең киенгән килеш ятагында ятуы – барысы да ниндидер җеп белән Агасикегә килеп тоташа иде. Шик юк, Агасике императорга җаны-тәне белән хезмәт итә.

– Мин сезне бераздан ала керермен. Җыена торыгыз, дуслар.

Шулай диде дә Агасике чыгып китте.

Илчеләр өс-башларын караштырдылар, җыендылар. Уларада грек әйләнеп тә керде.

– Әйдәгез, дуслар, императорны көттермик, иртәрәк барыйк.

Алдан төптимерче, аңа буйтур белән койрыкчы иярделәр.

Килгән юлдан сарайга юнәлделәр. Аш бүлмәсенә килеп керүгә – бүлмә генә түгел бу, зур бер сарай иде – сөрәнче:

– Бөек Болгардан килгән Кубрат хан илчеләре Илбарыс белән Дәнис! – дип кычкырды.

Түргә уздылар. Озын өстәл янында императрица, аныңкаршына Илбарысны утырттылар. Илбарыс, баш иеп кенә,император, императрица һәм бар булган кунаклар белән исәнләшепалды.

Патшакалага китәр алдыннан Кубрат хан философны чакыртты һәм буйтур Илбарысны сарайда буласы очрашуларга өйрәтергә кушты. Илчене император сараенда үз-үзеңне тоту кагыйдәләренә өйрәтә-өйрәтә ике көн буена җәфаланды философ Иоанн Фасиан. Күпме түләгәндер хезмәте өчен философка Кубрат хан, әмма буйтур аңардан канәгатьләнерлек билгесе алган иде. Шуның өчен булса кирәк, буйтур табынчы күрсәткән урынга бик кыю килеп утырды. Моны, әлбәттә, император да күрми калмады, буйтурга карап, ягымлы гына елмаеп куйды. Буйтур, җамны эчемлек белән тутыра барган саен, аз-аз гына эчеп утырды. Ә менә Дәнис белән бераз чатаклык килеп чыкты. Койрыкчы салган бер эчемлекне күтәреп эчеп бетерә барды, шуңа күрәдерме исерә төште, кыюланды, кычкырыбрак сөйләшә башлады.

Императрица Мартина Илбарыска еш кына күз сирпеп алгалады, ул кайчак аңа шундый иттереп үз итеп карады ки, буйтур, ни кылырга белми, күзләрен түбән төшерде. Мәҗлескә императрица тагы да матуррак киенеп килгән иде. Аны беренче тапкыр күргәч тә, буйтур бу хатындагы гүзәллеккә таң калган иде, кич белән исә императрица тагы да чибәрләнә төшкән кебек күренде. «Менә кемнән карап язган икән иконаларын патрикий Симеон», – дип уйланып утырды буйтур. Чиркәүгә кергән бер болгарга нәкъ менә патрикий Симеон бушлай тәре бирде, Мәрьям ана сурәте дип, иконалар өләште. Имештер, әнә шул иконаны почмакка шәм яндырып куйсаң, аңардан һәрдаим игелек сорасаң, бар кайгы-хәсрәтләрең җиргә сибелгән бөртекләр кебек коела да бетә икән. «Әллә соң императрица белән ханша әнә шул Мәрьям анадан туганнармы? Нигә алар бер-берсенә охшаганнар?..»

Император тамак кырды, барысы да шым булдылар. Императорның кулында алтын җам. Аңа карап барысы да җамнарын күтәрделәр.

– Мәҗлес күркәмнәре, дусларым, биредә безнең мәҗлестә патрикий Кубрат хан илчесе Илбарыс буйтур һәм аның тылмачы утыралар. Илчедән мин канәгать. – Император хатыны Мартинага карап алды, тегесе, аны куәтләп, ияк какты. – Якын дустым патрикий Кубрат хан һәм аның илчесе Илбарыс буйтур исәнлегенә күтәрик шушы җамнарны!

– Кубрат хан исәнлегенә! – дип эчеп куйды буйтур, Дәнискә генә ишетелерлек итеп. – Ишетәсеңме, Дәнис, Кубрат хан исәнлегенә, дим, эчәбез.

– Әйе, әйе, буйтур.

Румда ясалган эчемлекне яратып бетерми иде буйтур, күп эчмәде. Сабый чакта ук җәйләү ыстаннарында кымыз, үлән төнәтмәләре, яу чаба башлагач кына әче бал эчкәләгән Илбарыска грек эчемлеге ошамый, ул аның башын авырттыра иде. Аның каравы «тылмач» Дәниснең күзләре тона башлаган иде инде. Аш караучылар беркемне дә кыстамыйлар, алга китергән бер нәрсәне – ашаганмы ул аны, ашамаганмы – бераз тоталар да алып китәләр, аның урынына икенче ризык китерә торалар. Нигъмәтләр китерү император алдында торган ризыкларга карап эшләнә иде. Император бик аз ашады, китергән бар ризыктан бер-ике генә капты да, җамын күтәреп сөйләвен дәвам итте:

– Бу җамны кунаклар хөрмәтенә күтәрик, кадерлеләрем! Хөрмәтле илче Илбарыс буйтур, скифның Болгары борын-борын заманнан ук империянең зур терәге булып торды. Моннан соң да шулай булыр. Кубрат ханның империягә бал, балавыз, тире, балык җиме җибәреп торуын хуплыйм. Боерыгым куәтләп әйтәсем килә, илче Илбарыс, Болгарга дигән коралларны корабыгызга төяп яталар. Янәдән ике галер тиздән Фанәгүргә кузгалыр. Империя үзенең дусларына хыянәт итмәс. Кубрат ханга хыянәт иткән грек ил дошманы итеп хөкемгә тартылачак…

Император сөйләде, Илбарыс аңа карап торды һәм уйланды. Күп калганмы императорга яшәргә? Юктыр. Маңгаен җыерчыклар баскан, күз төпләрендә – капчыклар, йөзендә сары күләгәләр биешә.

Мәҗлес барган арада Агасике каядыр юкка чыкты. Ләкин Илбарыс буйтур моңа игътибар итмәскә тырышты. Үз йомышы белән йөридер. Теләсә-теләмәсә дә, буйтурның күзләре императрицага тартылды. Буйтур шат иде. Укытучысына ул барысын да түкми-чәчми сөйләр. Сөйләми мөмкинме?! Әле булса чибәр икән бит кайчандыр ул гашыйк булган Мартина, әле булса ул Константинын онытмаган – хат язды. Хат аның түшендә, буйтур аны иң кадерле бүләге итеп саклар һәм укытучысына тапшырыр. «Укытучым, мин аңа синең күзләрең белән карыйм, син караган күзләр белән. Кайчандыр син аңа, бәлкем, менә шул аш бүлмәсендә шигырьләреңне укыгансыңдыр, ул сине әсәрләнеп тыңлагандыр…»

Мәҗлестән соң шул ук Дариан аларны бүлмәләренә кадәр озата килде, шулай ук күкрәгенә кулын куеп саубуллашып, тыныч йокы теләп чыгып китте.

Иртән ашарга китерделәр. Ашап-эчкәч, алар янына Агасике килеп керде. Дәнисне буйтур корабка җибәрде, үзе Агасике белән калды. Император аңа илчене китапханәләрдә йөртергә кушкан икән. Агасике бик аз сөйләде, каядыр ашыкты, кабаланды, әйтерсең аны кемдер куалый иде. Менә алар белем сараена килеп керделәр. Биредә китаплар шулхәтле күп иде ки, буйтур һәрбер киштә янында тукталып-тукталып торгалады. Кубрат хан да үзенә күрә белем сарае салдырды, әмма моның янында ул бик кечкенә булыр иде. Кичә беренче тапкыр сарайга килеп кергәч тә аны сәер бер хис биләп алган иде, бу хис, белем сараена керүгә, тагын кабатланды, янә ул үзен тузан бөртеге итеп кенә сизә башлады. Киштәләр түшәмгә хәтле куелган, һәр киштәдә йөзләрчә китап. Тоташ карадан киенгән сакаллы белекче, буйтур янына килеп, бил бөгеп исәнләште.

Сакаллы белекче, чандыр гәүдәсен салмак кына йөртеп, буйтурның һәр теләген үтәргә әзер булуын сиздереп тора иде.

Буйтур белекчедән Кубрат ханның углын сораштырды.

– Кубрат хан улы Александр биредә, – диде белекче. – Ул китаплар күчереп яза.

Каршы алу тантанасыннан соң Аслан китеп барды. Нигә килмәде ул алар янына? Бит туган кардәшләре. Асланның кисәк юкка чыгуы, бүген дә күренмәве сәер иде, әмма Александр монда дигәч, буйтур аны чакырырга кушты. «Бик яшьли алып киттеләр илханны Патшакалага, бизүе шулмы», – дип уйлады буйтур, кичәге хәлне исенә төшереп.

Шулчак белемче карт тузан сөртеп йөрүче берәүгә Асланны чакырырга кушты. Аслан көтмәгәндә түр ишектән килеп керде. Керде дә ояла-тартына гына буйтурга таба килә башлады. Килеп җитте, кулын сузды. Асланның кулы каз мамыгыдай йомшак иде. Укытучының: «Кылыч тотар кулларда – язар каурыйлар», – дигән шигырь юллары исенә төште буйтурның.

– Кардәшем-туганым, саумы?!

– Барысы да Тәңре кодрәтендә, Аслан илхан. Барыбыз да Тәңре кулында.

Аслан тиз-тиз чукынып алды.

– Син нәрсә, туганый, әллә христиан динен кабул иттеңме?

– Әйтмә алай, Илбарыс туган, әйтмә. Минем өчен Тәңре юк, ул минем өчен үлде. Мин христиан алласын кабул иттем.

– Ихтыярың, илхан. Алай да әйт әле, Аслан, атаң-анаң, апаң Чәчкәне, өлкән абыйларыңны сагынасыңмы?

– Тиздән Чәчкә бирегә килер. Юстиниан император углы сарациннар белән орышта. Ул тиздән кайтыр, Болгарга барып Чәчкәне алыр. Миңа аның белән күңелсез булмас, туганым Илбарыс. – Аслан сагыш тулы күзләрен буйтурдан яшерергә теләп читкә карады. – Константин укытучы исәнме, миннән күп сәлам җиткер аңа.

– Исән-сау, ул һаман сарай мәктәбендә укыта.

Яшенә күрә түгел иде Аслан, артык аек фикер сөрә иде. Илханны кызганудан чарасыз калып, Илбарыс Асланның беләгеннән кысып тотты:

– Телисеңме, Аслан, мин сине илгә алып кайтам, ә?! Телисеңме?! Император сине җибәрер, ул мине аңлар. Болгар балаларын укытырсың.

– Алладан курык, Илбарыс туган. Ни сөйлисең?! – Аслан күзләрен түшәмдәге сурәтләргә текәп чукынып алды.

Алар янына белекче карт килде.

– Александр, – диде ул грекчалап. – Александр, менә бу китапны бишенче киштәгә илтеп куй әле.

Аслан карусыз гына китапны киштәгә илтеп куйды.

– Аслан туган, ничек ул сиңа боера? Илханмы син?!

– Христиан динен кабул иткән һәммә зат изге китапны кулына алуга горурланырга тиеш, Илбарыс туган. Мин…

Буйтур түзмәде, Асланны кочагына алды, күзенә яшь йөгерүен яшермичә кычкырып җибәрде:

– Аслан, Аслан, нишләттеләр сине, нишләттеләр?..

– Җитте, – диде моңа кадәр дәшми торган карт белекче. – Җитте, Александр. Варварга китәргә вакыт.

Буйтур акрын гына аңа таба борылды һәм шундый иттереп сакаллыга карады, теге, корт чаккандай, читкә тайпылып куйды, әмма урынында калды.

– Әй син, карт коткычы, варвар түгел мин! Бөек Болгарның Кубрат хан илчесе. Ә бу углан – Болгар халкының илханы. Ишетәсеңме, сорыкорт, илханы!

Илбарыс, кызарынып, теш арасыннан ыслап әйтүгә, кара киемле белекче башына чикмән башлыгын ташлады һәм күзләрен түшәмгә төбәп чукынып алды. Аннары:

– Еретик, – диде. – Мондыйларны Византиядә утта яндыралар.

– Утта яндыралар. Мин монда олуг вазифа белән килдем. Илче булып килдем. Ишетәсеңме, Бөек Болгар иленнән илче булып. Их, очратасы иде сине киң далада, күрсәтер идем мин сиңа варварны.

– Кызма, тыел, буйтур! – Аслан аны тынычландырырга теләде. – Ул әйбәт кеше, орышма аны, Ходай каргар үзеңне. Кызган аны, аның дине-өне башка.

– Орып атам мин аның денен. Күктә – Тәңре, ә аның дене миңа…