Фельетон остасы

Ш. Камалның хәзерге җыентыкларына кертелгән фельетоннары унынчы елларда «Вакыт» газетасында басылганнар. Бу фельетоннар шул заманның иң типик күренешләренә нигезләнеп язылганнар. «Вакыт» газетасында Ш. Камал килгән хатларга әледән-әле күзәтү биреп барган. Боларга караганда, «Вакыт» идарәсенең бөтен почтасы аның кулыннан узган һәм язучы бу хатлардан булачак әсәрләренә гаҗәп күп тормыш материалы алган.

Мәгълүм булганча, иҗтимагый тормыштагы иң актуаль мәсьәләләргә оператив аваз бирү – фельетонның төп шарты. Ш. Камалның «Вакыт» тагы фельетоннарына күз ташласак, моның нәкъ шулай икәнен күрербез. III Дәүләт Думасының чираттагы утырышы ачылу турында «Вакыт» ның 1910 ел, 19 октябрь санында информация бирелә. Либераль буржуаз матбугат Дума утырышларына зур игътибар биреп, беренче полосада Дума эшен яктыртып барган бер чорда, Ш. Камал Дума утырышы ачылуын хәбәр иткән санда ук «Депутат» фельетонын урнаштыра. Бу хәл язучының патша Думасын һәм аның мөселман депутатларына халык мөнәсәбәтен дөрес бәяли белүен күрсәтә. Күп кенә фельетоннарында Ш. Камалның тематикасы шул чорда Казанда иҗат иткән Г. Тукай, Ф. Әмирхан белән аваздаш. Әлеге өч фельетончы бер үк вакыйгаларга бер үк вакытта бер үк төрле бәя биреп баралар. Боларның тәнкыйть объектлары – патша чиновниклары, надан, алдакчы дин әһелләре, татар сәүдәгәрләре, милләтчеләр.

Менә Казан матбугаты шаулап ала: рус побы Громов мөселманнарның исен китәреп сенсация ясый – ислам диненә күчә. Татар кадимчеләре шаулый, Печән базары тантана итә. Шул чакта Тукайның «Саташкан» дигән шигъри фельетоны күренә.

 
Юк чыны һичнәрсәнең дә, чын юктыр, иптәш, юк хәзер.
Бу да шатлык бит, мөселман ди Громов поп хәзер.
 

Менә Ш. Камалның «Яхъя әфәнде» исемле фельетоны күренә. Анда да тәнкыйть объекты – мөселманлыкка чыккан Громов. Бу кеше үзенә Яхъя Искәндәрев дигән исем ала. Фельетонда Яхъя әфәндедән бигрәк мөселман байларыннан көленә: алар Громовка акчалар җыеп бирәләр, аны кунакка йөртәләр, сәдакалар бирәләр, Яхъя әфәнде булып киткән Громов хөрмәтенә банкетлар ясыйлар. Шунысы характерлы: Г. Тукай да, Ш. Камал да Громовка үзләренең мөнәсәбәтләрен Громов әле мөселман булып сый-хөрмәт эчендә йөргәндә язалар. Тарих, озак та үтми, боларның алдан күрүче әдипләр икәнлеген раслый. Громов провокация эшләп йөргән була, ахырдан ул христианлыкка кайта һәм, елый-елый ант итеп, мөселманнарны сүгә башлый.

Ш. Камалның халыкара хәлләргә багышланган фельетоннарыннан сәнгатьчә иң көчлесе – «Минем таныш». Бу фельетон Балкан сугышлары уңае белән языла.

1912–1913 елларда Балкан ярымутравы милли азатлык хәрәкәте белән шундагы идарәче даирәләрнең басып алу политикасы һәм империалистик державаларның мәкерле планнары бергә төйнәлгән катлаулы сугыш аренасына әйләнә. Сугыш башланып китүгә, рус һәм татар милләтчеләре арасында «христианнар белән мөселманнар арасында сугыш» дигән ялган тезис күтәрелә. Татар милләтчеләре төрек коралының җиңүен, рус милләтчеләре христиан коралының җиңүен өмет итәләр… Балкан сугышлары турында язып, В. И. Ленин хезмәт ияләренең бурычын «славян һәм төрек крестьяннарын бергә славян һәм төрек алпавытларына һәм башы бозыкларга каршы куярга» дип билгели.

Ш. Камалның «Минем таныш» дигән фельетонында бу сугышта төрек коралының җиңүе турында хыялланып йөргән бер бушбугаз милләтче тасвирлана. Язучы аны тәмам көлкегә калдыра.

Фельетонның ахырында без бу «мөселман патриотын» шактый мәзәк хәлдә күрәбез. «Үткән якшәмбе яңгырдан соң Николайский буйлап югартын киләм. Собачий Садыйк янында тау хәтле бер татар канауда ята. Исереп егылган, әлбәттә; янынарак килеп карасам, ни күзем белән күрим – әлеге танышым!..»

Ш. Камал үзенең фельетоннарына әһәмиятсез кечкенә хәлләрне бервакытта да сатира объекты итеп алмый. Аның фельетоннарында нәкъ Г. Тукай, Ф. Әмирхандагыча милләтчелек шапырынуыннан ачы көлү мотивлары еш яңгырый. Тукай «Бәйрәм, без вә руслар» дигән фельетонында, милләтчелек торгынлыгының татар милләтен артка өстерәве, рус фәненең исә һаман алга баруы турында язып, болай дигән иде: «Без шул инә берлә кое казыйбыз, руслар машина берлә. Без төя җигеп барабыз, алар локомотив җигәләр. Алар воздушный шарлар берлә очалар, без җилкәләребезгә мунча себеркеләре бәйләп, куллар селкетеп торабыз».

Ш. Камалның «Без дә очабыз» дигән фельетоны нәкъ әнә шул мәгънәне күтәрә. Чыннан да, фельетон өчен менә дигән материал бит, рус галимнәре ХХ йөзнең башында химия, физика, медицина өлкәсендә дөньякүләм әһәмиятле ачышлар ясыйлар. Россиядә милли авиация үсә башлый, беренче аэропланнар сыныйлар, техника үсә. Татарлар исә һаман да ислам дине рамкалары эчендә тыпырчыналар, галим дигәннәре дә дини тарих язудан уза алмый. Моны комик ситуация дип кем әйтмәс! Фельетонның баш герое, бер кош өстенә утырып, бөтен дөнья өстеннән кояшка, айга оча. Юлда ул кош өстенә утырган бик күп шәкертләрне, мөселманнарны күрә. Баксаң, безнең герой гына түгел, бөтен мөселман оча икән. Шунда ук Рәшит казый, шунда ук Муса Бигиевләр оча. Кошлар өстенә бишәр-алтышар хәзрәт кунаклаган…

Менә бу – әлеге мөселманнарның хыял дөньясында яшәве, конкрет эшләрдән, прогресстан качулары, бу, – Ф. Әмирханча әйтсәк, «Шәрекъ йокысы»…

Яңа революцион күтәрелеш елларында «мөселманлыкны мактау» даими тәнкыйть объектына әйләнә. Бу процесста Ш. Камал – иң актив сатириклардан берсе. Аның «Сәмруг кош» фельетонындагы мөселман очучысы Гайнетдин Гайнелисламов – гротеск дәрәҗәсендәге «милли герой». Очучының башында мескен бүрек, өстендә казаки, аягында читек-кәвеш. Очу ярышында җиңгән Гайнетдин Гайнелисламов үзенең мескен бүреген кояшның тап уртасына элеп тә куя!

– Гайнетдингә әйтергә кирәк, – ди ак сакаллы бер карт. – Өч-дүрт көнгә хәтле бүреген алмасын иде… Белсен иде Европалар безнең агай-эненең кем икәнлеген!

Төш шул урында өзелә.

Ләкин фельетонда инде милләтчелек идеологиясенең «җәрәхәте» ачыла: ул – хыялый дөнья, искелек, прогресска каршы тору. Бу чор әдәбиятында бигрәк тә Ф. Әмирхан, Г. Тукай, Ш. Камал иҗатында кадимче дин хезмәткәрләрен тәнкыйтьләү көчәеп китә.

Ш. Камал фельетоннарының берничә үзенчәлеге игътибарны җәлеп итә. Арадан берсе – аның иҗат темпы. «Вакыт» ны актарганда, кайчан Ш. Камалны биш-алты айга «югалтып» торасың. Идарәнең хисап эшләре аны шулай күмеп ташлыймы? Әллә ул туачак әсәрләрен әлегә башында гына йөртәме? Һәрхәлдә, беркөнне аның әсәре күренсә көт тә тор: болар, тоташ бер цикл булып, көн аралаш китәчәкләр.

Ш. Камал «Вакыт» та беренче тапкыр 1909 елның 10 декабрь санында күренә. 1910 елда кызык кына хәл: газетаның 643 нче саныннан 709 нчы санына кадәр ул сан аралаш басылып тора. Бу чорда аның тоташтан 23 әсәре – иң үткен фельетоннары («Холир», «Нидер җитми иде», «Сәмруг кош» һ. б.) дөнья күрәләр. Сокланырлык темп бу! Бераздан Ш. Камал күпмегәдер югалып тора. Әллә «Акчарлаклар» га тотынганмы ул? Һәрхәлдә, 1911 елда Ш. Камал бер-ике җитди әсәре белән генә күренә. 1912 елда аның фельетоннары тагын басыла башлый. Бу юлы инде җитди хикәяләр белән аралаштырып. Һәм тагын шул ук гаҗәеп темп: газетаның 988 нче саныннан 1029 нчы санына кадәр уртача һәр дүртенче санда Ш. Камал фельетоннары, хикәяләре тоташ агым булып бара. Бераз гына калышып, шундый темп 1913 елда да дәвам итә. Бик гыйбрәтле хәл бу: димәк, Ш. Камал язучы булып 26–28 яшьләрдә тәмам формалашкан.

Фельетон геройларына исем бирү мәсьәләсендә Ш. Камал башкалардан аерылып тора. Без, фельетон язганда, гадәттә, әсәрне көлкелерәк итү максатыннан чыгып, геройларга Котбетдин, Габделмөлек, Гали Галиеч, Кәли Кәлиеч кебек «мәзәгрәк» исемнәр тагабыз. Бер-береңне кабатламас өчен, әллә никадәр хикмәтле исемнәр табып, әйләнешкә кертергә мәҗбүр буласың. Ш. Камалда бик кызык күренеш: татар тормышындагы искелек калдыкларын, комик күренешләрне фельетоннарына керткәндә, ул нибары ике-өч исем кулланган һәм шулар белән көндәлек күренешләрне типик образларга туплап бирүгә ирешкән. Арадан иң популярлары – Таз Вәли һәм Гайнетдин. Нәгыйм исеме дә еш очрый. Шулардан элекке татар динчеләре, милләтчеләре, буш куыкларның җыелма сатирик образлары туган. Бу – язучының үзенә хас бер алымы.

Югарыдагыларга йомгак ясап, шуларны әйтергә кирәк: либераль буржуаз матбугат шартларында системалы рәвештә татар милләтчеләрен, динчеләрне, мөселманчылык торгынлыгын тәнкыйть итүе Ш. Камалның гражданлык кыюлыгы әле. Фельетон жанрында эшләү аның игътибарын һәрвакыт тормыш хәрәкәтенең иң актуаль мәсьәләләре тирәсенә туплый.

Ш. Камалның көн кадагына сугып барган үткен телле фельетоннары белән кайбер сатирик новеллалары арасында аерманы билгеләү бик кыен. Мәсәлән, аның бүгенге көндә новелла дип атап йөртелә торган «Холера вакытында», «Депутат» әсәрләре заманында фельетон дип тәкъдим ителгәннәр. Болар татар әдәбиятында фельетон жанрының классик үрнәге булып торалар. Күренекле әдипнең фельетоннарын иҗтимагый хәрәкәт яктылыгында тикшереп караганда, алар язучының гражданлык йөзен тагын да ныграк ачалар һәм аның ХХ йөз башында татар демократик әдәбиятында тоткан урынын күтәрәләр.

(Социалистик Татарстан. – 1974. – 15 март)

Учёный Каюм-бабай^[163]

150 лет со дня рождения татарского просветителя Каюма Насыри

«Если с кем-либо придётся беседовать, то не думай о том, какую религию он исповедует, а обрати внимание на его ум. Ибо его религия нужна ему, а ум – и тебе, и ему» – так говорил в прошлом веке татарам их земляк Каюм Насыри, учитель их детей, любимый их сочинитель, составитель народных календарей и автор учебников.

Не один татарин выучился грамоте специально для того, чтобы читать его календари с народными преданиями, приметами весны, лета, с расписанием поездов и пароходов, с указанием стоимости пуда шерсти или говяжьего сала в Мензелинске, Арске, Елабуге, Бугульме. Не было шакирда, который бы на каникулы не привозил в глухую татарскую деревню его повестей об Авиценне или сорока везирах. Не было зимой бани, где бы юноши долгими вечерами при свете лучины не зачитывались его прекрасными сказками и притчами, которые можно сравнить с «Тысячью и одной ночью». Как же тут сидеть истуканом, не стараться выучить грамоту, когда в деревне появились книга или календарь Каюм-бабая – как уважительно называли его крестьяне, кустари в городских слободах, шакирды в медресе и мектебе. (В том, что в начале XX века у волжских татар грамотность была относительно выше, чем у других народов, населяющих Казанскую губернию^[164], безусловно, есть доля труда Каюма Насыри.) Однако мало кто в народе знал, что их Каюм-бабай – ещё и учёный, чьи наблюдения и выводы поражали глубиной и научным значением видных профессоров Казанского университета.

Кем же был Каюм Насыри, которого впоследствии назвали великим татарским просветителем? Его сравнивали и с Леонардо да Винчи, и с Ломоносовым. Возможно, это было преувеличением, но Каюм, как и они, был в своей деятельности энциклопедистом – не оставался в рамках одного вида науки или искусства. Он был фольклористом – первый из татар стал собирать образцы устного народного творчества и первый попытался систематизировать его.

Он был языковедом. За сорок лет издал столько трудов по татарскому языку, сколько было бы под силу разве что целому научно-исследовательскому институту. Среди этих трудов – и первая научная грамматика, и разные словари татарского языка, в том числе толковый, и правила правописания. Ни один тюрколог не обходится сегодня без этих работ Насыри. Он стремился приблизить татар к их же языку, показать им его богатство, пригодность для изъяснения в любой области. Ведь тогда обучение детей шло на арабском, они зубрили Коран и догматы ислама, не зная их смысла, и о родном языке не имели должного понятия – он считался «уличным», «базарным», какое же отношение мог иметь он к учению? Насыри же писал: «Кто не знает правил своего языка, тому не под силу изучение и другого языка». Он написал много учебников – по ботанике, географии, физике, арифметике, геометрии, физиологии, гигиене, агрономии, кулинарии – на доступном детскому восприятию живом татарском языке. Но об этом мы ещё скажем, а сейчас продолжим рассказ о научных трудах Каюма Насыри.

Он был этнографом. Результаты его этнографических изысканий замечательны. Его труд «Поверья и обряды казанских татар» (переведённый на русский востоковедом П. П. Масловским и опубликованный в «Записках Императорского Русского географического общества»)^[165] вызвал восхищение и удивление в среде учёных. Профессор-востоковед В. Г. Григорьев писал: «Такого наблюдателя из татар-мусульман, каким является в труде своём г. Насыров, не бывало ещё у нас, да быть может, и во всем мусульманском мире…» Этой статьёй он делает первый вклад в изучение древнеязыческих поверий и заклинаний, сохранившихся до наших дней среди принявших ислам казанских татар. Собранный им материал об обрядах и поверьях казанских татар – бесценный источник для изучения социально-экономического положения народа в различных формациях. Как настоящий учёный, Насыри отнёсся к предмету исследования объективно: он не приукрашивал обычаи своего народа, не идеализировал их, равно как и не иронизировал над по-детски наивными поверьями и обрядами предков.

Это его объективное отношение к научному материалу было высоко оценено русскими учёными. Тот же Григорьев отметил, что Насыри является первым мусульманином, «которого европейское образование, полученное им в Казанском университете, подняло в умственном отношении на такую высоту, что он мог отнестись к исламу объективно. Довольно близко зная татар, я не предполагал даже возможности подобного явления». Каюм же понимал, что нужно ещё много сделать, чтобы русские действительно близко узнали татар. Он писал: «Русское общество обязано будет знать и понимать нерусские народности (в том числе и татар)… Чтобы посвятить русских в жизнь татар, я считаю своим священным долгом познакомить их через печать с итогами своих многолетних исследований и наблюдений».

В изучении истории своего народа К. Насыри шёл своим путём: он первый обратил внимание на то, что предания, сказки, песни – великолепный исторический материал, если его обработать и подкрепить документами. Он стремился решить невыясненный вопрос: кто были наши прадеды? Раздумывая над множеством родословных, над топонимическими документами, изучая народные сказания, он приходит к выводу, что предками современных татар были волжские булгары. Многие исторические материалы он помещал в своих календарях. К. Насыри дал татарам первые сведения по русской истории. В 1890 году вышла его «Краткая история России». Тут будет уместно отметить, что Насыри с первых же шагов своей научной деятельности не замыкался в рамках татарской среды, его деятельность всегда была интернациональной. Известны его плодотворные связи с русскими учёными Н. Ф. Катановым, В. Г. Григорьевым, В. В. Радловым, О. С. Лебедевой, П. А. Поляковым, Г. С. Саблуковым – все они были личные знакомые и коллеги К. Насыри в его просветительской деятельности.

Помнятся горькие строки нашего поэта Габдуллы Тукая:

 
Разве есть у нас обычай друга верного ценить,
Если он своею смертью о себе не даст нам знать!
 

Так было почти всегда: на долю тех, кто посвящал себя служению народу, прокладывал новый путь, доставалось много горестей и невзгод. Редко кто из таких людей жил счастливо, окружённый теплом сердечной дружбы, редко кому выпадало взаимопонимание и поддержка. И лишь потом, после смерти, приходили к ним признание, и честь, и слава. Так и в жизни Насыри мало находим мы светлых дней, счастливых минут, нет и лёгких успехов. Но видим мы с самых первых сознательных лет Каюма редкую целеустремлённость, упорство, поразительное трудолюбие.

14 лет провёл Каюм в одном из казанских медресе старого толка, куда его отправил отец Габденнасыр, которого в окрестностях родного села Верхний Ширдан звали муллой, хоть и не имел он указа^[166]