Монографиядә аерым бүлек итеп СССР халыкларының Үзәк нәшриятында басылган татар китаплары тарихы бирелгән. Үзәк нәшриятның отчётын 1928 елның февралендә СССР УБК каршындагы Милләтләр Советы Президиумы тыңлый. Кабул ителгән карарда матур әдәбияттан оригиналь әйберләр чыгару кирәклеген әйтү белән бергә «авыл хуҗалыгы турында һәм политик әдәбият чыгаруны көчәйтү» кирәклеге турында да әйтелә. Бу пунктның үзенчәлекле әһәмияте бар. Утызынчы еллар – илебездә, аеруча милли төбәкләрдә, атеистик пропаганданың бик нык сугышчан формада алып барылган чоры. Кызганычка каршы, урындагы кайбер җитәкчеләр атеистик пропаганданы үзләренчә аңлыйлар һәм дингә ышанучылар арасында системалы, сабыр аңлату эше алып барасы урында аларның дини хисләрен мәсхәрә итүгә юл куялар, мәчетләрне – халык сәнгате әсәрләрен җимерәләр һ. б. …«Перегибщиклар» байтак зарар салып өлгерделәр. Әйтик, атеистик пропаганданың үзенә. Коммунистлар партиясе Үзәк Комитетының, партия документларының асыл нигезе исә атеистик пропаганда алып баруда фәнни-гыйльми әдәбиятны мөмкин кадәр күбрәк бастырып, авылларга, крестьяннар арасына күбрәк таратуны таләп итә иде. Крестьян аз сөтле сыерын мулладан яки мәзиннән өшкертеп, күп сөт көтмәсен, авылда яңа нәселле сыер үрчетергә кирәк, крестьян моны китаптан укысын. Җиренә чәчкән перспективасыз орлыктан зур уңыш алу турында хыялланып, язмыштан көтеп ятмасын, крестьянны яхшы сортлы орлык чәчәргә өйрәтергә, аны шул орлык белән тәэмин итәргә, авыл хуҗалыгы буенча китап укырга өйрәтергә кирәк. Яшен яшьнәгәндә дә култык астын сыпырып кына утырмасын: яшен нәрсә ул, каян килеп чыга – китап аркылы шуны өйрәтергә кирәк. Берәм-берәм әнә шулай табигать көчләренең серен, игенчелек, терлекчелек нигезләрен фәнни аңлату – атеистик пропаганданың иң көчлесе шул түгелмени? Мәскәүдәге Үзәк нәшриятның татар секциясе нәкъ әнә шул нәрсәгә игътибар иткән. Монда татар телендә В. И. Ленинның тарихи хезмәтләре, кооперация турында, коммунистик хәрәкәт турында күп кенә китаплар басылган. Болар арасында «Кешенең табигать белән көрәше», «Политграмота китабы», «СССР экономикасы», «Үсемлекләр тормышы», «Экономик география» һ. б. бик күп әһәмиятле китаплар бар.

Мәскәүдә чыккан татар китаплары тарихы – Ә. Кәримуллинның зур энергия сарыф итеп ирешкән хезмәте.

Ә. Кәримуллинның бу монографиясе – интернациональ характерда. Китаптагы татар-казах нәшриятлары мөнәсәбәтләре, типограф М. Идрисов эшчәнлеге, Н. Ф. Катанов, И. Н. Харитонов һ. б. турындагы мәгълүматлар татар шрифтының, татар китабының заманында Россия төркиләре арасында мәгърифәткә таба барышта искиткеч зур роль уйнаганын исбатлый. Моның шулай икәнен профессор Н. Ф. Катанов, татарны ихтирам итә, ярата белгән Иван бабай Харитонов аңлаганнар. Харитоновның татар халкына иткән игелекле хезмәте турында киләчәктә монографияләр язылыр. «Рус белән тормыш кичердек сайрашып» дигәндә, минем күз алдына иң беренче чиратта ул – Тукай китапларына юл ачкан Харитон абзый килә… Татар журналистлары, китапчылары Харитоновның безнең культура тарихындагы урынын үз заманында билгели белгәннәр. 1909 елда И. Н. Харитоновның матбугатта эшли башлавына 40 ел тулуны бәйрәм иткәндә, татар прогрессив интеллигенциясенең рус прогрессив интеллигенциясенә ихтирамлы мөнәсәбәтенә шул чорның газета-журнал мәкаләләрендә укыганнан соң сокланмый калу мөмкин түгел.

Тарихи сәбәпләр аркасында китапларыбыз, кулъязмаларыбыз таралган. Кайберләре план буенча, кайберләре язмыш буенча. Татар китаплары илебезнең иң зур китапханәләре булган Мәскәүдә – Ленин исемендәге үзәк, Ленинградның Салтыков-Щедрин исемендәге публичный китапханәләрендә саклана. Революциягә кадәр чыккан татар китабының мәҗбүри данәләрен Хельсинки китапханәсе дә алып барган. Хельсинки шәһәрендә татар китаплары университет китапханәсендә һәм Милли китапханәдә саклана. Болар белән миңа кыска гына вакыт эчендә бераз танышу бәхете эләкте. Татар китаплары Һиндстанның зур-зур китапханәләрендә дә очрады. Татар халык җырлары, Тукай әсәрләре тупланган китаплар төрле шрифтта, татар телендә Көнбатыш илләрендә дә, Япониядә дә басылган. Юл йөргәндә боларны да тотып карарга, танышырга туры килде. Әмма Ватикан музеенда ук татар әсәре очрар дип башыма да килгәне юк иде. Пыяла астында кулъязма татар китабы: яхшы кәгазьдә, таза җеп белән төптән тегелгән. «Rассоnti turcomanni» («Төрки хикәяләре»), XVI гасыр, итальянча дип куелган.

Беренче битен үк иркенләп укып киттем. Татарча, бездә күп очрый торган хикәяләр. Безнең матбугатта проф. Н. Ф. Катанов китапханәсенең аянычлы язмышы турында язылган иде инде. Бу мәсьәләнең тарихи аспектын Ә. Кәримуллин тагы да җентекләбрәк тикшерә. Әйе, Катанов китапханәсенең чит илгә китүе – бу инде, русча әйткәндә, «утечка мозгов». Бу китапханәнең эчтәлеген 1913 елда «Вакыт» газетасы болай язып чыга: китапханәдә күпчелеге – төрки китаплар. Күп китаплар букинистлардан җыелган. Кайберләрен Катанов үзе күчереп язган. Мәсәлән, Рычковның «Оренбург тарихы» шундый. Моннан тыш, китапханәдә бөтендөнья ориенталистларының иң сирәк очрый торган китаплары бар. Алар Европа, һинд, гарәп, фарсы телләрендә. Китапханәдә атласлар, рәсемнәр, энциклопедияләр тупланган. Барлыгы 24 шкаф, һәр шкафта алтышар шүрлек, барлыгы 10 мең том чамасы (1913, 1213 сан). Катановның китапханәсен сатып алу турында матбугатта күп сүз алып барылса да, Казан-Оренбург байларыннан бер генә кеше дә бер генә сум да акча кертми. Тукай искә төшә. Халыкның заманында бәрәңгегә каршы көрәшкәнен искә алып, шагыйрь болай дип язган иде:

Күп җәфа күрдең бу җиргә син килеп Америкадан,
Нишлисең, тәкъдир шулайдыр, халкыбыз шул бик надан.

Тукай ачуы килгәнлектән, ачынып, бөтен бер халыкны «надан» дип атаган. Ләкин Тукайны гаепләргә ашыкмыйк. Халкыбыз гыйлемгә, китапка Болгар заманнарыннан ук ихтирам саклап килгән. Әмма зур китапханәне «абстракт халык» сатып ала алмый. Моңа – сәүдәгәрләр, эшкуарларның гына көче җитә. Алар исә – надан.

Мондый зур байлык кая китә соң? 1914 елда ул Төркиянең «Вакыфлар нәзарәте» тарафыннан сатып алына, аны Алтын Мөгез ярына махсус бер бина салып урнаштыралар. Төркия хөкүмәте аның җитәкчесе итеп шунда яшәгән татар язучысы Муса Акъегетзадәне билгели. Муса китапханәне тәртипкә китерү эшенә Төркиядә белем алучы татар егетләрен тарта. Китапханәдә рус китаплары да байтак була. Аларның кайберләрен Муса төрек теленә тәрҗемә итә.

Менә шулай, милли байлыгыбыз (барлыгы 22 телдә басылган китаплар) читтә яшәп ята… Ә шул фондта испан телендә язылган «Болгар тарихы» да бар.

Татар китаплары үз илебезнең дә әллә кайдагы ерак китапханәләрендә, музейларда саклана. Бу җәһәттән Себер ягы китапханәләре, музейлары кызык. Ул якта хакимлек иткән Строгановлар нинди генә сәнгать әсәре, китап, кулъязма җыймаган! Әйтик, Томск дәүләт университетының китапханәсендә шундый бер фонд бар. Анда уйгур, татар-төрки һ. б. Көнчыгыш халыклары телендә китаплар тупланган. Әлбәттә, Томск университетында аларга ихтыяҗ юк…

Ә. Кәримуллинның бу хезмәтен укыгач, үзебезнең Казандагы китаплар язмышы турында да уйланасың. Археографик экспедицияләрдә табылган иске китапларны университет китапханәсе хәзер, «стандарт түгел» дип, кабул итми. Табылган китаплар, әлбәттә инде, тузган, почмаклары ашалган, ертылган. Кая инде стандарт! Гыйльми байлыгыбыз булган элеккеге татар китаплары бер-береннән илле адым ераклыкта урнашкан өч үзәккә таралган: университет, В. И. Ленин исемендәге Республика фәнни китапханәләре һәм СССР Фәннәре академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих (хәзер сәнгать. – Ред.) институты китапханәсе. Кайвакытта бер чыганакны эзләп, шул өч үзәк арасында йөгереп йөрисең. Киләчәктә, бәлки, борынгы китапларны, кулъязмаларны бер ноктага туплау турында уйларга кирәктер? Табылган китапларны, бөтен республикабыз каршында галимнәрдән торган бер комиссия төзеп, мәгълүм бер урынга гына кабул итү турында уйларга кирәктер? Мәсәлән, 1983–1984 елларда мин үзебезнең гаиләдәге иске китапханәне кая тапшырырга белмичә йөдәдем. Анда бик иске кулъязмалар, XIX йөз татар китаплары, чит ил басмалары, XX йөз башына караган 200 дән артык китап-кулъязма бар иде. «Стандарт түгел» дип кабул итмиләр. Китапларда еллар эзе – чорма тузаннары, яңгыр тәэсире, келәт асты «халкы»ның теш эзләре, диссертация язган яшь галим әрсезлеге белән китапны аркылы тишеп йөргән көя юллары. Бу китаплар ни генә күрмәгән, кайда гына аунамаган… Ярый инде, шуның кадерен белүче табылды: Г. Ибраһимов исемендәге институт моны алырга риза булды һәм өемә машина җибәрде. Ата-бабадан калган китапханә белән аерылу авыр булды, әмма күңелем тыныч иде: китапханәне институт исеменнән фидаи җанлы, гыйлемнең фанатигы Марсель Әхмәтҗанов кабул итеп алды.

Татар китабы, кулъязмалар дигәндә, минем күз алдыма зур галим Әбрар Кәримуллин белән бергә китап-кулъязма җыю буенча халкыбызга игелекле хезмәт күрсәткән Миркасыйм Госманов (әлеге китапка сүз башы аның тарафыннан язылуы һич тә очраклы түгел), китап-кулъязмадан башка бер генә көн дә яши алмый торган, фәнгә аскетларча бирелгән Альберт Фәтхиев, Марсель Әхмәтҗановлар килә. Заманында «Шура» журналында Н. Ф. Катанов турында бер мәкалә басылган. Анда мондый юллар бар: «Берәү әйткән иде: Катановны чиртсәң, гыйлем чыга, дип»³⁹.

Бу сүзләр безнең китапчы, кулъязмачы галимнәребезгә дә туры килә. Әйе, безнең гыйлем дөньясында Ш. Мәрҗани, К. Насыйри, И. Ф. Готвальд, Н. Ф. Катанов, В. В. Бартольдлардан килгән матур традиция дәвам итә. Ә. Кәримуллинның соңгы китабы – әнә шуның ышанычлы бер дәлиле.

…XVI гасыр француз философы Мишель Монтень «Тәҗрибәләр» дигән хезмәтендә антик заманнан кызыклы бер факт китерә: Александр Македонский поход сумкасында «Илиада» һәм «Одиссея» китапларын йөртә икән. Көннәрдән бер көнне, сумкасы обозда артта калгач, ул үзенең бер полководецыннан укып торырга дип шул китапларны сораган. Полководец исә походка үзе белән боларны алмаган икән.

– Ничек? – дип җикеренгән аңа Македонский. – Ничек? Шул китаплардан башка син походка чыктыңмы? – Һәм ул үзенең сугышчан полководецының яңагына суккан.

В. И. Ленин, галимнәрнең исәпләве буенча, үз гомерендә 300 мең данә китап караган: укыган, өйрәнгән, күчереп алган, кабат-кабат актарган. Китапка ул кешегә караган кебек караган. Октябрь революциясе булып, Совет хөкүмәте яши башлауның беренче сәгатьләрендә үк В. И. Ленин, Мәгариф эшләре халык комиссары А. В. Луначарский белән сөйләшкәндә, нәшрият, китапханә мәсьәләләренә килеп чыккач, болай дигән: «Китап – зур көч. Революция нәтиҗәсендә китапка ихтыяҗ бик тә нык артачак».

Чыннан да, китап язмышы белән кеше язмышы бер үк бит! Шуңа күрә бит монархлар, тәхеткә килү белән, иң беренче нәфрәтләрен китапка күчергәннәр. Хәлиф Гомәр үз заманында мәшһүр Искәндәрия китапханәсен яндырган. Гарәпләрнең китап кадерен белгәннәрен яратмаган ул. Гарәпләр Испаниядә вакытта Кордовада 600 мең китаплы китапханә булдырганнар. Андалузиядә исә зур-зур 18 китапханә булган. Гарәпләрдә ул заманнарда байлык китап саны белән үлчәнгән.

…Испанияне гарәпләр кул астыннан азат итү өчен көрәш вакытында испан монархлары, бу көрәшкә дини төсмер биреп, Андалузиядәге гарәп китапханәләрен яндыралар. Бу зур тарихи җинаять була. Өч гасырдан артык вакыт узгач, бөек немец шагыйре Генрих Гейне «Әлмансур» дигән әсәрен шул вакыйгаларга багышлый. Әсәрнең төп геройлары Әлмансур белән Хәсән менә болай сөйләшәләр:

Әлмансур. Без Гренадада китапларны утка ташлыйлар дип ишеттек.

Хәсән. Бу әле уенның башы гына булган: китапларны яндырган җирдә ахырдан, ниһаять, кешеләрне дә яндыра башлыйлар…

Бөек Гейненың бу әсәре (1820) немец реакционерларына ошамый, бу әсәргә каршы әшәке кампания башлана. 1914 елда шагыйрь С. Сүнчәләй «Әлмансур»ны немецчадан турыдан-туры татарчага тәрҗемә итә. «Китапларны яндыру» турындагы фикерләр жандармериягә ошамый, Сүнчәләйне эзәрлекли башлыйлар. Гейненың фикере исә – саф хакыйкать! Властька килүгә, Гитлер иң беренче эш итеп шәһәр урамнарында китапларга аутодафе оештыра. Карл Маркс, Фридрих Энгельс китапларыннан торган учакларга, сүнмәсен өчен, Гейне томнарын ташлыйлар. Шуннан соң ун ел да үтми, Освенцим, Дахау, Маутхаузенда кешеләрне яндыра башлыйлар. Йә, Гейнемы алдан күрмәгән?

Ләкин китапларны яндырып бетереп булмый. Җир шарының ниндидер бер почмагында аның берәр экземпляры сакланмыйча калмый. Һәм шуннан ул яңадан терелә, яши башлый. Тик кеше гомере генә кабат кайтмый. Кешегә гомер бер генә тапкыр бирелә.

Китап гомере, кеше гомере.

1986 ел – Тынычлык елы. СССР тәкъдиме белән ЮНЕСКОның XVI Генераль Ассамблеясы 1972 елны Халыкара китап елы дип белдергән иде. Тынычлык елы белән Китап елы арасында турыдан-туры бәйләнеш бар. Китап – тынычлыкны саклауда һәрвакыт зур көч булып килгән.

Фәннәр докторы Ә. Кәримуллинның «Китаплар һәм кешеләр» дигән монографиясен укыганда туган уйлар әнә шундый.