Иван Бунин и татарский фольклор

«Позвольте, о каком Бунине идёт речь? О выдающемся русском поэте и прозаике? Бунине, который перевёл на русский язык «Песню о Гайавате» Лонгфелло, стихи Саади, Ады Негри, словом, – с немецкого, итальянского, польского, французского?»

Именно такой вопрос возникнет у читателя при виде заголовка этой статьи.

Да, речь идёт об Иване Бунине, прекрасном русском писателе, поэте и переводчике. О Бунине – писате- ле недюжинного таланта, эрудированном, интеллигентном человеке своего времени. Впрочем, такими были Л. Н. Толстой, А. И. Куприн, А. П. Чехов, А. М. Горький…

Филологам известно, что татарский язык изучал великий демократ Н. Г. Чернышевский: в архиве писателя нашли словари, где рукой Николая Гавриловича написаны русские слова и переводы к ним на татарском языке. Известно также, какой интерес проявлял А. М. Горький к татарам: он общался с ними, знал их обычаи, с большим уважением относился к их песням. Ему была знакома поэзия Г. Тукая. В одном из своих писем к Сергееву-Ценскому он процитировал строки из его стихотворения «Разбитая надежда».

Но мало кто знает о том, что с татарской поэзией был знаком и И. Бунин. Впрочем, для науки это – не новость.

Журнал «Памир» (орган Союза писателей Таджикистана) в 1969 году опубликовал забытые переводы И. Бунина с предисловием Л. Усенко. Как отмечает автор предисловия, эти переводы Бунина не включались ни в одно из собраний сочинений. Наряду с переводами из «Бустана» Саади, Ады Негри журнал помещает и перевод песен казанских татар. Эти песни были опубликованы в книге Бунина «Стихотворения» (1887–1891), изданной в Орле в 1891 году.

Татарские песни интересовали многих ориенталистов, учёных. Записывали их и фольклористы, и лингвисты, и просто путешественники, а чаще всего – руководители экспедиций, изучающих экономику, природу Казанского края. Переводили песни и удивлялись: в народных песнях их поражало отсутствие текстологической, смысловой целостности. Ведь, в самом деле, в первых двух строках четверостишия речь могла идти о чём угодно: цветах, лошадях, птицах, ветре или о белом платке. Основной смысл песни передавался последними двумя строчками. Некоторые путешественники писали в своих дневниках: что это за песня о любви, когда в первой её части влюблённый хвалит своего коня? Полковник А. Ф. Риттих, путешествуя по Казанскому краю во второй половине XIX века, тоже записывал татарские народные песни. Обобщая свои наблюдения, он писал, что многие татарские песни «не имеют ни смысла, ни связи предыдущих идей с последующими; они представляют собой ряд необработанных, как бы мелькающих мыслей, оригинальных по своей внезапности в переходах».

Но так думал и так переводил полковник Риттих. В последней же четверти XIX века татарской песней заинтересовался поэт Бунин. Как отмечает составитель текстов «Литературного наследства»²⁸, источник, которым пользовался Бунин, неизвестен. Нигде в архивах Бунина об этом не упоминается. В татарской фольклористике о том, что Бунин был знаком с татарским устным народным творчеством, никаких сведений нет. Пересказал ему кто-то содержание наших песен? Нет, пересказа тут мало. Бунин имел под рукой доподлинный текст татарских песен. Владел ли он татарским языком? Маловероятно. Впрочем, Бунину легко давались языки – это известно. Но перевод сделан с полным сохранением национального колорита. Знатоки татарского фольклора, думается, легко восстановят вот эти тексты переводов, где поэт позволил себе единственную «вольность»: он сделал из четверостиший – основной формы татарских песен – восьмистишие.

I

Не за Белой ли рекою
О, беляночка моя! –
Не за белой ли рекою
Слышны песни соловья?
Всё тебе порассказал я,
Много сказок прежних дней.
Если б только испытал я
Сладость нежности твоей!

II

Моя беленькая девушка,
Мы пойдём гулять вдвоём!
Пусть глядят и удивляются –
Мы пойдём гулять вдвоём!
Моя беленькая девушка,
В позументе воротник!
Ведь у всех разумных девушек
В позументе воротник…

III

Не поют ли соловьи
В чаще тёмной и пустой?
Друг любимый, дорогой,
Я страдаю от любви!
Тёплым гнёздышком в лесу
Соловьи обзавелись…
Только нам уж никогда
В этом мире не сойтись!..

IV

Говорят, что вся клубника
Белым цветом зацвела,
Говорят, что так же точно
Грудь у девушек бела…
Аршин белых позументов
К рукавам и на подол –
Я боюсь, что это много,
Слишком много за камзол!

Так поэтично прозвучали «неподдающиеся» разным путешественникам народные песни под пером прекрасного поэта и прозаика Ивана Бунина.

Кстати, и татарским поэтам были знакомы переводы Бунина. Так, например, в десятые годы нашего века молодой фольклорист, поэт и прозаик Гали Рахим перевёл на татарский язык балладу «Лесной царь» Гёте, которая в виде инсценировки использовалась в домашних спектаклях. Сделал же он татарский вариант не с немецкого, а с русского – с прекрасного перевода Ивана Бунина.

Повлияло ли творчество И. Бунина на творчество татарских поэтов и прозаиков в начале века? Наверняка, ибо филологами уже «прощупываются» нити, идущие в татарскую литературу от Блока, Бальмонта, Андреева и др. Словом, многогранное творчество выдающегося русского писателя не могло оставаться только в рамках русской литературы – это бесспорно.

Советская Татария. – 1977. – 23 января

Хәрәкәттәге мирас

Татар әдәби тәнкыйте тарихы диюгә, беренче чиратта, әлбәттә, Галимҗан Нигъмәти исеме хәтергә килә. Тәнкыйть дөньясы яңа исемнәргә, мәкалә-рецензия, китап язучыларга беркайчан да мохтаҗ тормаган, аларның исемлеге утызынчы елларда – Г. Нигъмәтинең тәнкыйть эшчәнлеге киң рәвештә җәелеп киткән чорда да, зур булган, әмма тарих сайлавы вакытында кемнәрнеңдер язганы әдәби мирас арбасыннан төшеп калган, кемнәрнеңдер мәкалә-рецензияләре онытылган, әһәмиятсез, төссез булып калган. Ә кайберләрнеке, бигрәк тә вульгар социологизм белән мавыккан тәҗрибәсезләрнеке, бүгенге көн таләпләре белән бәяләгәндә йә елмаю, йә кызгану хисләре генә уята.

Г. Нигъмәти эшчәнлегенә карата моны әйтү һич мөмкин түгел. Чөнки Нигъмәти мирасы бүгенге көн таләпләре югарылыгыннан караганда да бәясен, кыйммәтен югалтмый. Югалтмый гына түгел, бу мираска мөрәҗәгать итмичә, аннан өйрәнмичә татар әдәбияты тарихын тирәнтен аңлау мөмкин түгел.

Моның хикмәте нәрсәдә, сере нидә?

Безнең уебызча, моның сере, беренчедән, Нигъмәтинең әдәби тәнкыйть дөньясына марксизм-ленинизм тәгълиматын бик нык өйрәнгәч кенә килүендә. Аның иң беренче мәкаләләре әле әдәби әсәрләргә түгел, ә татар халкына марксизм-ленинизм әлифбасын аңлатуга, тәфсилләүгә багышланган. Гражданнар сугышы тәмамлану белән, татар матбугатында әле моңарчы ишетелмәгән яшь пропагандистның исеме күренә. Шул чорда чыккан газета-журналларда Г. Нигъмәти, татар әдәбиятын революцион көрәш белән бәйләргә тырышып, тыйнак кына исемнәр белән мәкаләләр бастыра, әледән-әле Маркска, Ленинга, материалистик идеологиягә мөрәҗәгать итә. Кыскасы, Г. Нигъмәти татар совет әдәби тәнкыйтенең нигез ташларын сала башлый. Бу процесста укучыларны, әдәбият-матбугат сөючеләрне әзерләгән кебек, ул үзе дә үсә.

Г. Нигъмәти мирасының кыйммәтен тәэмин иткән сәбәпләрнең тагын берсе, ихтимал, аның биографиясеннән киләдер. Ул әдәбият мәйданына Гражданнар сугышы фронтларыннан килде һәм Октябрь казанышлары аңа аеруча кадерле, үз иде. […] Ул үткәндәге әдәби мираска, аның демократик өлешенә зур ихтирам белән карады, культура мирасына мөнәсәбәттә һәрвакыт ленинчыл позициядә торды. Нигъмәтинең теләсә кайсы тәнкыйть мәкаләсендә бу демократик юнәлешне дәвам иткәндә генә яңа әдәбиятның үсүе мөмкинлеген, пролетариат әдәбиятының буш урында барлыкка килмәве турындагы фикерләре нигез булып ятты.

Өченчедән, Г. Нигъмәти егерменче еллар башындагы әдәби бәхәсләр, эзләнүләр чорында әдәби әсәргә бәя бирүдә марксистик-ленинчыл ачкычны башкаларга караганда тизрәк тапты. Берәүләр әдәби әсәрләрнең кыйммәтен бары тик эчтәлеккә, икенчеләр формага кайтарып калдырырга тырышканда, бәхәсләшкәндә, ул пролетариат әдәбиятында эчтәлек белән форманың бербөтен булуын, яңа әдәбиятның кеше рухын кузгатырлык гуманистик эчтәлекле, азатлык, хөрлек идеясен үткәрә торган әсәрләрдән торырга тиешлеген, ләкин шул ук вакытта бу күркәм идеянең сәнгатьчә матур формага өртелеп бирүен яклады.

Егерменче еллар татар совет әдәби тәнкыйте өчен бу фикернең җиңеп чыгуы – зур казаныш.

Тәнкыйтьче мирасының (бу Нигъмәти өчен генә түгел) алдагы буыннар күңелендә гомерен озынайта торган тагын бер сыйфат бар. Бериш тәнкыйтьчеләрнең хезмәтләре алар тикшергән әсәрләр тормышта эз калдырмау аркасында онытыла. Монысы инде тәнкыйтьченең алдан күрүчәнлегенә, сизгерлегенә бәйле. Нигъмәтидә әнә шул сыйфат – алдан күрүчәнлек көчле булган. Ул, совет тәнкыйтьчеләреннән беренче буларак, Ибраһимов, Гафури, Коләхмәтовларның иҗат лабораторияләрен киң планда тикшергән. Шул ук вакытта үсеп килә торган зур яңа талантларны әдәби процесста калку итеп күрсәтүгә ирешкән, Туфан, Такташлар иҗатын пропагандалаган. Тагын шунысы бар: беренче әсәре белән халыкка күренгән яшь, әлегә «исемсез» язучыларның киләчәген ул төгәл билгеләгән. Мәсәлән, яшь Гази, яшь Әмирләрнең каләмендәге өметне беренче башлап Нигъмәти күргән һәм матбугатта әйтеп чыккан. Безнең уебызча, тәнкыйтьче мирасының озын гомерлелеге әнә шунда да, ягъни ул үткән әдәбиятның демократик катлавын яклап, бүгенгенең зур талантларын аерып алып күрсәтеп кенә калмый, ә әдәбиятның киләчәген дә билгели, киләчәккә күпер дә сала.

Г. Нигъмәтинең әдәби тәнкыйть өлкәсендәге эшчәнлеге аның журналистлык эшчәнлеге белән бергә барды. Ул беркайчан да «саф», «коеп куйган» әдәбият тәнкыйтьчесе генә булмады. Журналистлык хезмәтен ул «Кызыл яу» дигән хәрби газетада эшләп, Колчак тылына ташлау өчен прокламацияләр язудан башлаган иде. Бераздан без аны «Азат Себер»дә, ә Көнчыгыш хезмәт ияләренең коммунистик университетын тәмамлап чыккач, «Кызыл Татарстан» газетасының редакторы (1926–1928) сыйфатында күрәбез. Г. Нигъмәти – моннан тыш күпсанлы марксизм, тарих дәреслекләренең авторы яки аларны бергәләп иҗат итешүче. Утызынчы елларда татар әдәбиятына карата тарихи һәм политик темаларга ул чыгыш ясамаган, лекция укымаган аудиторияне Казан шәһәрендә табу мөмкин түгел. Аның мирасында әдәбият, иҗтимагый фикер, тарихка кагылышлы унлап китабы, әлегә җыелып, өйрәнелеп бетмәгән йөзләгән мәкаләсе, язучыларның китапларына дистәләгән кереш сүзләре бар.

Ул үзенең укучыларыннан да бәхетле була: әдәби мирасны туплау, әдәбият тарихын өйрәнүдә зур һәм файдалы хезмәт күрсәткән М. Гайнуллин, Җ. Вәзиева, фольклорчы галим X. Ярми һәм башка бик күпләр – аның шәкертләре. Хәер, турыдан-туры үзеннән лекция тыңламаган, консультация алмаган шәкертләре дә байтак: А. Кудашев, Я. Агишев, М. Мамин – шундыйлардан. Сайланма әсәрләре 1958 елда гына чыгуга карамастан, әдәби тәнкыйтьтә Нигъмәти рухы, аның стиле, өйрәнү-тикшерү үзлеге һәрчак үзен сиздереп килде. Чөнки илленче еллар әдәбият тәнкыйтьчеләренә аның «Әдәбият мәйданында» (1925), «Әдәбият һәм тормыш» (1931) кебек кыйммәтле китаплары, күпсанлы тәнкыйть мәкаләләре таныш, күңелләргә сеңгән иде.

Аның мирасы бүгенге тәнкыйтьчеләр өчен дә зур мәктәп булып яши: Галимҗан Нигъмәти әдәбияттагы кимчелекләрне сабыр, тыйнак рәвештә, автор шәхесен рәнҗетмичә, хурламыйча тәнкыйть итә белә; иптәшләрчә төпле киңәш бирә белә иде. Шул ук вакытта ул әдәбият тормышындагы яңалыкны тиз тотып, танып ала, яшьләргә ярдәм кулы суза, өметле, файдалы яңалыкны һәрчак яклый иде.

Әдәби тәнкыйть эшчәнлегендә, аерым язучыларның иҗат лабораториясен тикшергәндә Г. Нигъмәти вакланмый, зур, гадел мәсьәләләр күтәреп чыга, ә аның текстындагы әйтелми калдырылган вак мәсьәләләр болай да аңлашыла, укучыга барып җитә иде. Нәкъ Хемингуэй әйткәнчә, айсберг хәрәкәтенең мәһабәтлеге шунда ки, аның сигездән бер өлеше генә судан өскә чыгып бара… Нигъмәти хезмәтләрен укыгач, ирексездән шундый чагыштыру күңелгә килә.

Г. Нигъмәтинең унбиш ел буе иҗат иткән (1922–1937) әдәби хезмәтләре сокландыра: тирән марксистик белеменә, уйлау сәләтенә аның зур эстетик сиземләү сәләте аерылгысыз кушылган. Шуңа күрә аның хезмәтләрен әдәбият галимнәре генә түгел, теләсә нинди әдәбият сөюче, киң катлау укучы да яратып укый. Моны Нигъмәти мирасының үлемсезлеге димичә ни дисең?