II

Мин белгәннәре әлегә шулар. Инде кеше сөйләгәннәрне язам. Алар, бәлки, үзләре дә истәлекләрендә боларны язарлар әле, ләкин бит һәр кеше үзенчә искә төшерә, үзенчә яза.

Менә болай. Монысын Шәүкәт Галиев сөйли (Шәүкәт ул елларда нәшриятта редактор булып эшли иде): «Топчий минем янга гел кереп йөри иде, – ди ул. – Без аңа эш тә биргәләдек, адәм баласы бит, аның да җирдә яшәргә хакы бар. Керә, егерме тиен сорый, бирәм, нигә егермене генә, илле тиен дә бирәм. Ә беркөнне бу әҗәткә сорый: өч сум, ди, гонорар алгач түлим, ди. Түләмәсә түләмәс, дидем дә өч сум бирдем. Ни гаҗәп, әйткән көнендә кертеп бирде бу. Мин дә шатландым: менә бит бер гөнаһсыз кеше турында начар уйлаганмын. Көннәрдән бер көнне биш сум сорый бу, шулай ук әҗәткә, ди, кайтарып бирү көнен әйтә. Анысында да көнендә-сәгатендә түләде. Мин сөенеп йөрим, коридорда егерме тиен соравын ташлады бу. Шулай гел миннән алып тора, кайтарып бирә, тик бер аерма белән: сораган саен, «ставка»ны күтәрә. Шулай, җиңел кул белән генә мин моңа, үзе сораганча, илле сум бирдем. Әмма… Шуннан соң ул инде минем янга кермәде».

Вахит Монасыйпов сөйли (ул елларда «Чаян»да эшли иде): «Төштән соң бүлмәмә Топчий килеп керде. Күрәм: уң кулын пальтосының сул як кесәсенә тыккан, бер дә чыгармый.

– Синдә стакан бармы? – ди.

– Бар, – мин әйтәм, – Вахит булсын да, стакансыз утырсын инде. – Ә нәрсә?

Шагыйрь шунда җиде йөз алтмыш граммлы бер кара шешә – бомба тартып чыгарды, шап итеп өстәлгә куйды. Әмма тегенең бөкесе бармак буе булыр. (Бездәге исрафчыллык! Бер шешәгә шуның кадәр әрәм итәргә ярыймы соң инде!) Эзләндек – андый бөкене ача торган борау миндә юк. Без бит сугып ачып өйрәнгән, боргычлап түгел. Шунда Топчий түзеп тора алмады: имән бармагы белән бөтен көченә бөкене эчкә баса башлады. Азапланды, азапланды, һәм менә бервакыт – шап! Вәт шунда мин өнсез калдым инде. Карасам, бөке аска төшеп киткән дә, үзе белән бергә Топчийның бармагын да суырып, шешә бөкеләнеп калган. Алай итте шагыйрь, болай итте, эчәр минуты килеп китереп кыскан булгандыр инде, «э-э-ай!» дип кычкырып, бармактагы шешәсен муен төбеннән генә тәрәзә астындагы батареяга бәрде һәм бик нык ялгышты: шешә челпәрәмә килде, идән пыяла ватыгы белән тулды, паркетка портвейн җәелде, кыскасы, мал әрәм булды. Ләкин монысы бәла түгел икән әле. Бөтен бәла шунда ки, шешәнең калын пыялалы муены бармакны бик әйбәтләп кенә тотып калган икән – без телсез басып тордык. Икебезнең дә чалбар балаклары, ботинкалар гел портвейннан гына. Шагыйрь, бөтен дөньяга чиксез нәфрәтен белдереп, сыңар күзен карчыгадай елтыратып алды да, ямьсез сүгенеп, «э-э-ай!» дип, тагын бер кычкырды һәм пыяла кидертелгән бармагын җан ачысы белән шул ук батареяга бәрде. Шуның белән бетте дип уйлыйсызмы? Юк шул. Шешә муены, ватылып, шагыйрьнең бармагын сөягенә кадәр ярды. Шау кан китте. Мин югалып калдым. Шагыйрь, яман сүгенеп, канлы бармаклы кулын нәкъ кергәндәгечә итеп пальтосының сул яктагы ян кесәсенә тыкты да чыгып китте».

Вахит дөрес сөйлидер, чөнки беркөнне безнең трамвай тукталышыннан алып подъездыбызга кадәр кан тамчылы сукмак сузылган иде.

Туфан Миңнуллин сөйли, үзе шаһит булганмы, әллә аңа да сөйләгәннәрме – хәзер инде хәтерләмим.

Шулай Матбугат йортының (Бауман урамы, 19) Язучылар союзы урнашкан икенче катындагы вестибюльдә тәмәке тартып торалар икән. Элек шулай иде: килешү, тәмәке тарту, гонорар алгач, хым-хым килеп үзара сөйләшеп, мәгънәле рәвештә компания төзү һ. б. эшләр өчен очрашу урыны – Тукай бюсты янында. Арада Әнәс абзый Камал да бар икән. Минем хәтеремдә ул чиста күңелле, беркатлы, уртача талантлы бер кеше булып калган. Бер-ике тапкыр сөйләшергә туры килде, минем сөйләшү инде ул мәгълүмат җыю формасында гына була ала өлкәннәр белән. Әнәс ага Матбугат йортына еш килми, бик сирәк күренә, ләкин инде күренә икән белеп тор: «капитально» җылынып килгән була. Сак бул: бу кеше хәзер бөтен нәрсәне юкка чыгара, теләсә кемне «халтурщик» дип сүгеп ташлый, нәгърә ора, «гомерический» көлү белән көлеп, сине бөтенләй тузан бөртегенә әйләндерә, шәхесеңне сыта, җимерә. Көлгән вакытта, аның бер күз алмасы күпмедер мизгелгә бөтенләй юкка чыгып тора, аның зур башы киң җилкәсенә утырып гөлдери, җитмәсә ул бераз бөкрерәк, кыска гәүдәле иде. Шулай аны тыңлап торалар икән, ашыгып кына, сыек гәүдәсен алгарак сөрлектереп, Топчий килеп керә. Карый: барысы да яшьләр, акча сорарлык кеше – бер Әнәс кенә. Шагыйрь мәсьәләне тиз тота:

– Анас! Дай двадцать копеек!

Күрәсең, элек алгалап торган, шуңа ышанып сораган. Әмма Әнәс аганың шлеясы койрык астына кергән чагы булган, ул, әлеге бер күзен яшереп, гөлдерәп көлгән һәм ямьсез тавыш белән әйтеп куйган:

– Бессовестный! В моём республике без прописки живёшь, да ещё деньги просишь…

Топчий читкәрәк китеп баскан. Әмма шунда торган егетләрдән берсе – уртакул язучы – Әнәс аганың грамматик хатасын тотып алган (ну, бездә грамотный егетләр бар да инде) һәм бөгелә-сыгыла, сигарет төтененә тончыга-тончыга көлә башлаган. Әнәс ага да үзенең хатасын сизеп алган – шәһәрдә үскән малай бит – яшь кешенең үзеннән көлүен гафу итә алмаган һәм тегене төз бастырган:

– Чево смеёшься, проститутка третьей категории?

Монда инде ул ялгышмаган, үзенең элеккеге демонлыгына, җиңүчелегенә ирешкән, компания таралган.

Ә теге җөмләне ул юри русча әйткән, Топчийның тыңлап торганын белеп.

Ренат Харисов сөйли. 1973 елның җәе. Украина язучыларының, төгәлрәге Ворошиловград язучыларының делегациясен көтәбез, ди. Ренат ул вакытта Язучылар союзында секретарь иде. Бу делегациянең тарихы болай: башта – ни өчен Ворошиловград? Алар – безне, без аларны белмибез. Нинди җепләр тарта безне?

Бөтен хикмәт шунда: Татарстан Язучылар союзы идарәсе рәисе З. Нури Мәскәүдә вакытта Ворошиловград язучылар бүлеге мөдире Т. Рыбас белән таныша, дуслаша. Әйдә, алмаш уйнап алабыз! Әйдә! Һәм бу алмаш уенын обком планына кертеп тә җибәрәләр. Инде безнең обкомның ыгы-зыгы килүе, М. Мусинның эшмәкәр булып шул турыда сөйләве, кешеләр чакыруы, «ИБД» (имитация бурной деятельности) ясавы. Әйтерсең дөньяда башка эш калмаган. Мин, партия әгъзасы буларак, 1960 елдан 1991 елга кадәр чорда алты мең сум чамасы взнос түләгәнмен, бернәрсә дә кызганыч түгел. Кама буендагы ау йортларында, мунчаларда Табеевның аркасын уган, миллек белән чапкан өчен генә дә инженер ставкасын алып ятучыларга киткән акча да кызганыч түгел, әмма безнең гонорардан йолкып алып, безгә акыл өйрәтеп яткан М. Мусин аппаратына тотылган акчаны кызганам.

Шулай безнекеләр беренче булып 1972 елда барып кайттылар. Инде кабул итү чираты бездә. Әйтәләр, язалар, Краснодон язучылары киләсе дип. Краснодон? Бәй, Топчийның сугыштан соң яшәп алган шәһәре, кара төндә сөйгәненең җылы кочагыннан аерылган урыны бит ул. Кайда икән аның теге беренче хатыны? Язамы икән әле дә? Ул да килмиме икән? Һәм Топчий беркөнне Ренат Харисов янына килә.

– Краснодоннан кемнәр киләсе билгеле түгелме? – дип сорый ул, каушап кына.

– Менә, – ди Ренат, аның алдына исемлекне сузып (беренче нөсхәсе М. Мусинда, анысы инде тегеләр турында мәгълүмат туплап утыра: кем килә, нәрсә яза? Бәлки әле, болай да тикшерәдер: оккупация вакытында кайда булган, бандерачылар арасында туганнары юкмы һ. б. Алай да тикшерүе мөмкин).

Топчий карый – сыңар күзеннән яшь килә: исемлектә аның хатыны бар. Ул ике-өч кенә сорау бирә:

– Кайчан киләләр?

– Иртәгә сәгать 12. 30 да аэропортта каршы алабыз.

– Аннары кая?

– Гостиницага урнашып, чәй эчеп алгач, менә монда, идарәгә очрашуга киләләр. Идарә әгъзалары белән.

– Ничәдә?

– Нәкъ 16.00 дә.

Топчий чыгып китә. Ренат әле аның ни өчен сорашканын аңлап бетерми, ләкин уйлый: хатынын күрәсе килә инде моның. Чөнки безнекеләр узган ел Ворошиловградка барганда, бу нәрсә мәгълүм булган иде инде.

Иртәгесен Топчий Язучылар союзы бинасына төшкә хәтле үк килә, арлы-бирле йөри, дулкынлана. Кичке сәгать дүртне көтә. Менә бервакыт идарә әгъзалары җыела башлый, яшьрәкләр әлеге кечкенә вестибюльдә сигарет кабызалар. Топчий дәшми, Тукай бюсты артындарак тора. Менә беренче каттан Зәки Нури тавышы килә – аның гел шулай: үзе атлый, эшне куша бирә, тавышы дүртенче катка ук ишетелә. Зәки тавышын ишеткәч, вестибюль чистара, менә тар коридордан төрле тыйнак көлүләр, украин сүзләре ишетелә, шыштырдап атлаган төркем килгәнлеге сизелә, ахрысы, ул төркем дулкынлана, каушый.

Төркем башында атлаган Зәки агаң Тукай бюстын үтеп китә, ә аның артында… затлы киенгән, затлы битле, хуш исле кунаклар. Берәү, икәү… бишәү… тугыз… Шунда кинәт бер тавыш:

– Ольга! Дай трояк!

Төркемдәге ханым, каушап, ирләр арасына кереп сеңә, кунакларны тиз генә Зәки бүлмәсенә алып кереп китәләр.

Моны иртәгесен, самолёт белән Әлмәткә очканда, миңа әлеге ханым үзе дә сөйләде. (Кунакларны, төркемнәргә бүлеп, Татарстан районнарына таратканнар иде, Әлмәт төркеменә мин дә эләктем.)

III

Кайсыдыр бер елны Матбугат йортын Казан елгасының аръягына күчерделәр. Баумандагы йортның бер яме калмады. Элек язучы-журналист шунда очраша, язучылар, көне буе эшләп утыргач, сәгать өчтә-дүрттә ял итәргә, сөйләшергә шул тирәгә җыелалар иде. Хәзер ул тәртипләр бетте. Моннан бигрәк тә Топчий җәфа күрде. Элек аның эш ансат иде: 5 нче трамвайга утырып, ахырына кадәр төшсәң – Бауман урамы. Ә Бауман урамы – Топчийның туган йорты. Ул анда кайсы гастрономга керәсен, кайсы почмакка барасын күңелдән белә. Хәзер исә кыенлашты: троллейбуска утырып, кагылып-бәрелеп, Елга аръягына барырга кирәк, теге йортка кергәндә, милиция посты тора, кирәкле кешеңне табу өчен, кайсыдыр катка (ә, шайтаным белсенме?) лифтта менәргә кирәк. Менсәң – коридорлар тар, караңгы, ишекләр күп, монда һич тә «Нурей» да, «Анвар» да юк, – кыскасы, бетте баш, калды муен утырып. Әле анысы гына ярар иде, әмма кире кайтуы! Теге уналты катлы тартмадан исән-имин чыксаң, Кольцога кайту өчен, ике трамвай, ике троллейбус-автобус юлын аркылы чыгарга кирәк. Анда исә хәрәкәт бик көчле, имансыз. Үзең бул сыңар күзле, үзең бул салмыш…

Һәм кояшлы августныңмы, сентябрьнеңме бер көнендә Топчий өенә кайтмый. Хатыны (әгәр шулай әйтергә ярый икән) балаларына торырга киткән була, Топчийның өенә кайтмаганын беркем дә белми.

Бичара, тегене яңа Матбугат йорты каршында, юлны аркылы чыкканда, транспорт бәреп киткән икән. Моргка алып киткәннәр, гаиләсенә хәбәр итәргә дип, кесәләрен тикшерсәләр – бер генә документ та юк, ди. Йә, ярар, кайтмагач, берәрсе эзләми калмас әле дип, бер көн көтәләр, ике көн, бер атна. Болай моргта мәңгегә калдырып булмый бит инде, нишләргә? Кесәсеннән чыккан кечкенә генә кәгазь бите дә берни дә сөйләми, анда ниндидер бер шигырь бар. Болай башлана: «Умер пёс…»

Следовательләрнең берсе Язучылар союзына чылтыратып карый:

– Менә шундый кеше: бер күзе юк. Өлкән яшьтә. Кесәсендә бер шигырь кисәге бар. «Умер пёс…» дип башлана. Сез шундый кешене белмисезме?

Белүчеләр тиз табыла: соңгы атналарда гына, безнең подъезддагы теге карт эт үлгән һәм Топчий шуны бик кызгана, дип сөйләгәннәр иде. Топчий, имеш, шул турыда шигырь язган. Шул шигырь аның мәетен билгесезлектән коткарган.

Җылы, кояшлы бер көн иде. Һәрхәлдә, җәй ахыры дип истә калган. Шагыйрьнең гәүдәсен, киендереп, табутка салып, безнең ишегалдындагы бакчага, өстәлгә куйдылар. Халык җыелды. Ниндидер күрмәгән, белмәгән, ишетмәгән дус шагыйрьләре (өйрәнчекләр дисәң, яшькә байтак) озак-озак сөйләделәр. Зур шагыйрь үлде, диделәр, аның исеме поэзия тарихында мәңгегә калыр, диделәр. Без шаккатып карап тордык. Татар язучыларыннан Җәвад Тәрҗемановның чыгышы бик нык хәтердә калган. Ул чыгышын, электән килгән традициясе – гадәте буенча, үзенең хатынының французча иркен сөйләшә алуы турында сөйләүдән башлады.

– Леонид Топчий заманыбызның иң зыялы, иң талантлы кешесе иде, – дип сөйләде ул. – Топчий безнең өйгә килгәндә, минем хатын белән алар саф француз телендә поэзия турында сөйләшәләр, бер-берсенә французча шигырьләр укыйлар иде… Мондый зыялы, эрудит кешеләр безнең арада бик сирәк, иптәшләр, – дип, ул сүзен тәмамлады.

Топчийның гәүдәсен, машинага салып, кайсыдыр зиратка алып киттеләр. И, адәм баласының язмышы! Бичараның, имеш, паспорты да булмаган. Кемнеңдер кадерле баласы булгандыр бит инде ул да.

Адәм баласы үзенең соңгы көннәре кайда узачагын белми, бу – аның бәхете. Менә мин Леонид Топчий тормышының күпмедер өлешен (йөздән берен, бәлки, меңнән берен?) тасвирлап бирдем. Ә күпмесе аның җир астына кереп югалды…

Ләкин, ышанам ки, мин язганы да – тарих. Бу да – тарихтан бер кисәк. Һәрхәлдә, мин, бу кеше турында язып, гөнаһ җыймадым кебек…

23 февраль, 1991 ел

Дөнья кемнәр белән кызык?

…Сөйләгәннәр иде: Фатих Хөсни кайдадыр ишеткәнме, укыганмы? Имеш, сәгатьнең циферблатындагы фосфор, төнлә бүлмәгә таралып, кешенең организмына зарар сала икән. Шуны белгәннән соң, Фатих абый төн йокысын югалткан, имеш. Төне буе сәгатьләрен тегендә күчереп, монда күчереп йөри икән. Бераздан моңа вәсвәсә кергән: бүлмә аша да үтеп керә, ди, фосфор. Фатих абый, имеш, ул сәгатьләрнең барысын да юк иткән.

Әмирхан ага Еники сөйли: «Әхмәт абый (Фәйзи) бик сәер кеше иде, мәрхүм. Бервакыт, илле алтынчы еллар, Галимҗан Ибраһимовның әсәрләре әле генә дөньяга чыккан көннәр. Иртән мин моның янына кердем. Хатыны базарга киткәнме, ничек, Әхмәт абый кухняда үзенә чәй кайнатып йөри. Күзләре шешенгән, төне буе укып яттым, ди. Йомырка пешерергә җыена бу.

– Әмирхан, син ниндине яратасың? Каты итеп пешергәннеме, әллә сыегракнымы?

– Үзеңә нинди булса, миңа шул ярый.

– Мин үзем сыеграгын яратам. Ярар алайса, хатын әйткән ие, дүрт-биш минут пешерәсе дип, – ул кулына куен сәгатен тотты. Газ өстендә инде алюмин чүмечтә су быгырдап кайнап утыра иде. Ул чүмечкә өч йомырка салып, аларны кашык белән җайлады да кулына дүртенчесен алды һәм шунда… дүртенче йомырка урынына чүмечкә теге сәгатьне салмасынмы, йомырка учында калды. Үзе сөйләнә: – Дүрт минут кына аз булыр сыман, алты итәрбез инде аны, – учындагы йомыркага карап тора, – дүрт минут аз булыр. Бүген төн йокламадым, Галимҗан аганы укып яттым. Вәт, талант дисәң талант инде. Аның янында без кем?

– Кайсы әсәрен укыдың соң, Әхмәт абый? – дип сорыйм.

– Әлеге, шул теге инде: «Татар хатыны ниләр күрсәтми?» Шуны укыдым төне буе.

Бераздан без сәгатьне алдык. Туктаган иде инде…»

Афзал ага Шамов сөйли. Ул Язучылар союзының рәисе вакытындамы икән, Мәскәүдән Мәхмүд ага Максуд килеп йөри икән. Мәрхүмнең, хатыны карамагыннан ычкынгач, Казанда күңеле нечкәреп, бер рәхәтләнеп ала торган гадәте бар икән. Медвытрезвитель – айныткычларның әле генә модага кергән вакыты. Бик каты тәртипләр: ахырдан эшеңә хат язу, җыелышта тикшерү, квартира чиратыннан чыгарып ташлау, эләккән кешеләрнең чәчен алу. Хәтта кызларныкын да!

Казанда бер яшь кыз, иртән шунда айныгач, үзенең чәчсез башын күреп, өенә кайтып асылынган, дип сөйләделәр.

Шуннан соң чәч кыркуны бетерделәр. Менә бер милиция капитаны – рус кешесе, – очраклы сөйләшү вакытында Шамовның язучы икәнен белгәч, болай дигән:

– Ну, бер тәртипле язучы бар сездә, фамилиясен оныттым, русча бик шәп сөйләшә, бик грамотный кеше. Кем генә соң әле? Мәскәүдә яши…

Шамов бераз уйлап тора да әйтә:

– Бәлки, Максудовтыр? Мәхмүд Максуд.

– Во-во-во… Мәхмүд Максуд. Тәртипле дә кеше инде…

– Нәрсәдә күренә соң ул? – дип кызыксына Афзал ага. Капитан әйтә:

– Аз гына, бер рюмка гына төшереп алдымы, кунарга безнең айныткычка килә. Килеп керә, паспортын, акчасын, чыгарып, өстәлгә куя һәм әйтә: «Иптәшләр, мин бүген бераз төшереп алдым, миңа штраф түләтегез, ятарга урын бирегез», – ди. Башта бер-ике тапкыр штраф салган идек, хәзер алмыйбыз, – ди капитан.

Язучылар турында мәзәкләр гел чыгып тора. Нигездә, алар дөньядагы ике гөнаһка: йә хәмергә, йә хатын-кыз белән шаяруга кагылышлы була. Башка кеше – эшче, игенче, хезмәткәр – шул гөнаһларны эшләсен, алар турында – ләм-мим. Әмма язучы өстенә булганын да, булмаганын да өяләр инде. Ул мәзәкне, гадәттә, язучылар үзләре үк чыгара. Алар да – кеше бит, димәк, башка кешеләргә хас булган гөнаһлар аларда да була. Менә, мәсәлән, Абдулла Әхмәт, менә, мәсәлән, Гамир Насрый, Әнәс Камал…

Никита Сергеевич заманында бервакыт аракыны кыстылар. Гаҗәп хәл инде: Сергеич үзе ничә карасаң да банкетта, гел тост әйтә, ничә карасаң, кулында фужер. Ә монда эчемлек кысылды. Бервакыт йөз граммлап сату тыелды, мужиклар йорт подъездларында «өч борын»га керә башладылар. Мәзәге дә туды: караңгы подъездда бер яртыны ничек өч борынга тигез итеп бүләргә? Җавабы: стаканга агызганда, бер шешә сыеклык нәкъ егерме бер тапкыр «буль-буль» килә икән. Димәк, һәр борынга – җиде «буль-буль». Караңгыда, колагың яхшы ишетсә, ялгышмыйча, тигез итеп бүләргә була. Ә эчәсе килгән кешенең күзе дә яхшы күрә, колагы да әйбәт ишетә. Эт, мәче белән бер ул.