ДИН ЭШЛӘРЕ

Германиядә җитәкчелеккә фашистлар килгәч, алар, үзләренең хәрби һәм тышкы сәясәт планнарын тормышка ашыру өчен, ислам факторын ныклап файдаланырга уйлыйлар. Икенче бөтендөнья сугышы башлангач, алар Палестинаның бөек мөфтие Әмин әл-Хөсәйни белән хезмәттәшлек итә башлыйлар. 1941 елның 28 ноябрендә бу мөфтине министр Риббентроп һәм Гитлер үзе дә кабул итә. Мөфти: «Без Германиянең дуслары, инглизләр, еврейлар, большевиклар – безнең дошманнар», – дип белдерә.

Мөфти Германиядә кала, сәяси һәм дини тормышта актив катнаша. Ул Берлин мәчетендә, төрле җыелышларда вәгазь сөйли, брошюралар чыгара. Ул мөселман хәрби берләшмәләренең рухи остазы булып тора. Үзенең бер чыгышында ул: «Германия мөселман илләре белән бер вакытта да сугышмаган, ул 40 миллион мөселманның тираны булган СССРга каршы көрәшә», – дип белдергән.

1941 елның азагында мөфти Германия Тышкы эшләр министрлыгыннан һәм фюрерның үзеннән гарәп легионы төзергә фатиха ала. Кавказда җиңүгә ирешкәннән соң, ул легион Якын Көнчыгышта сугыш хәрәкәтләрендә катнашырга тиеш була.

Германия СССРның әсир төшкән халыкларыннан хәрби берләшмәләр төзү эшенә керешкәч, бу эштә ислам факторы мөһим роль уйнарга тиешлеге искә алына. 1944 елда мөфти үзе Көнчыгыш иреклеләре белән эшләүгә кушыла.

Сугыш башлангач та, СССРның оккупацияләнгән районнарында ислам динен тотучы литвалылар һәм Кырым татарлары өчен нинди сәясәт алып бару турындагы сорау туа. 1941 елның 5 декабрендә татарлар арасында пропаганда алып бару буенча махсус директива кабул ителә. 1942 елның 6 февралендә Галимҗан Идриси бөек мөфтинең мөселман хәрби әсирләре белән эшләү буенча җаваплы вәкиле итеп билгеләнә. Ул, легионнарга килеп, лекция, Коръән укый, дини китап-брошюралар тарата.

Көнчыгыш легионнарын оештыру башланган чорда ук, 1942 елның 26–27 августларында 162 нче төрки дивизиянең штабында махсус киңәшмә үтә. Анда мөселманнарның дини таләпләре мәсьәләсе карала, легионнарга һәм батальоннарга муллалар беркетелә. Дивизия һәм легион муллалары хәрби ранг буенча – рота командирына, батальон муллалары взвод командирына тиңләштерелә. Дини йолаларны үтәү тәртибе дә карала. Әйтик, намаз вакытында кешеләр хезмәттән бушатылып торырга, җомга көнне барлык төр хезмәтләр 14.00 сәгатькә тәмамланырга тиеш була. Вафат булган мөселманнарны җирләү тәртибе дә карала. 162 нче төрки дивизиядә кабул ителгән тәртипләр иреклеләр берләшмәләре генералы Эрнст фон Кёстринг фәрманы буенча соңрак барлык шундый хәрби формированиеләргә дә кертелә.

1942 елның 12 декабрендә үткән киңәшмәдә Гитлер: «Мин бары тик мөселманнарны гына ышанычлы дип исәплим, башкаларга ышанмыйм», – дип белдерә. Аның бу фикерен башка хәрбиләр һәм чиновниклар эләктереп ала.

Альфред Розенберг приказы нигезендә оккупацияләнгән өлкәләрдә мөселман эшчеләре өчен Мәүлид, Рамазан, Корбан бәйрәмнәре ял көне дип игълан ителә. СС рейхсфюреры Генрих Гиммлер доброволецлар өчен уңайсызлыклар тудырмаска боера, мөселманнарга дуңгыз ите, дуңгыз колбасасы, алкоголь бирмәү турындагы приказга кул куя.

Ә уңайсызлык, ризасызлык дигәне адым саен туып тора. Немец офицерлары тарафыннан муллаларны кыерсыту очраклары еш очрый. Фашистлар, үзләрен бар кешедән өстен санап, Көнчыгыш легиончыларына мыскыллы күз белән карыйлар. 1944 елның июнендә Геттинген университеты каршында муллалар әзерләү курсы оеша. Аның тыңлаучылары арасында төрле хәрби формированиеләрдә эшли башлаган муллалар да, бу эшкә керешергә уйлаганнар да була.

1944 елның 26 ноябрендә Дрезден шәһәрендә муллалар мәктәбе эшли башлый. Ул, нигездә, СС берләшмәсе өчен дин әһелләре әзерли.

Курс һәм мәктәп тәмамлаучыларны мулла яисә обер-мулла чины биреп, төрле хәрби һәм эшче роталарга, батальоннарга, бригадаларга җибәрәләр.

1917 елгы Октябрь революциясеннән соң безнең илдә дингә каршы көрәш дәүләт әһәмиятендәге эш булып торды. Чиркәүләрне шартлаттылар, мәчетләрне сүтеп алдылар, дин кешеләрен зинданнарга озаттылар, күпләрен 1930–1937 елларда атып үтерделәр. ВКП(б) һәм ВЛКСМ Уставларында коммунистлар һәм комсомоллар дингә каршы көрәшергә тиеш дигән пункт та бар иде.

Халыкның буын-буыннан килгән гореф-гадәтләренә, иман-инануына балта белән чабуны кешеләр авыр кичерде, әлбәттә. Дингә ышанучы өлкәнрәкләр тыштан сиздермәде, ә күңелләре белән совет дәүләтенә рәнҗиләр иде. Ә яшь буын динсез-имансыз итеп тәрбияләнә башлады.

Фашист идеологлары моны яхшы аңлый, һәм алар, дин иреге бирәбез дип, әсирлеккә эләккән мөселманнарны үз якларына аударырга, аларны немецка тугры хезмәт иттерергә телиләр.

Легионнарда дини йолаларны үтәүне оештыру өлкәнрәк яшьтәге күпчелек мөселман әсирләрендә яклау таба. Бу мәсьәләдә алар немец командалыгы тырышлыгын уңай бәялиләр. Әмма алар язмышын хәл итүдә дин төп рольне уйнамый бит. Яшьрәк буынны, дәһрилек рухында тәрбияләнгән элекке Кызыл Армия солдатларын дин мәсьәләсе, гомумән дә, артык борчымый.

Кыскасы, немец фашистларының үз максатларында ислам динен дә файдаланырга кирәк дигән идеясе легионнарда булган мөселман әсирләрен идеологик эшкәртүдә артык зур роль уйнамый. Моны шул эшне оештыручы немецлар үзләре дә таный. Кайберәүләре сугыш чорында ук бу турыда язып чыга, сөйли, икенчеләре сугыштан соң язган китапларында бәян итә.

II бүлек
ИЗГЕ СУГЫШ ШӘҺИТЛӘРЕ

1. МУСА ҖӘЛИЛ

Муса Мостафа улы Җәлилов 1906 елның 15 февралендә Ырымбур өлкәсе Шарлык районы Мостафа авылында крестьян гаиләсендә алтынчы бала булып туа. Әтисе Мостафа Габделҗәлил улы авылдагы иң мәгълүматлы кешеләрнең берсе дип исәпләнә. Халык арасында килеп туган сорауларга бик тиз җавап таба алган ул. Мостафа 8 яшеннән Шарлыктагы мануфактура кибетендә товар ташучы булып эшли башлый. Татарча һәм урысча укырга-язарга өйрәнә. Үсә төшеп, мөстәкыйль тормыш коргач, авылда бакалея ларёгы ача. Әмма аның эшләре алга бармый. Бераздан бу кибете ябыла. Тормыш авырлыгыннан Мостафа агай 1913 елда, өен сатып, гаиләсе белән Ырымбур шәһәренә күчеп килә. Гаилә башлыгы биредә төрле эшләр белән шөгыльләнә. Кырыктартмачы да, приказчик та, икмәк пешерүче дә, иске-москы җыючы да була. Алар анда «Хөсәения» мәдрәсәсе ихатасындагы бер подвалда яши башлыйлар. Шәһәрдә дә хәерчелектән чыга алмагач, Мостафа агай гаиләсе белән яңадан авылга кайта һәм 1919 елда тиф чиреннән вафат була.

6 яшендә Мостафа авылындагы мәдрәсәдә башлангыч мәктәптә укыган Муса (аның беренче укытучысы Габдулла Усманов турында аерым бүлекчәдә сөйләрбез), Ырымбурга баргач, 1914 елда «Хөсәения» дини мәктәп-мәдрәсәсендә укый башлый. Шундагы пансионатта яши. Октябрь революциясеннән соң ул ТИНО (Татарский институт народного образования) дип йөртелә һәм хәзерге педучилищега тиңләшә.

Гаиләсе авылга кайтып китсә дә, Муса «Хөсәения»дә укуын дәвам итә. Ул мәктәп һәм шәһәр яшьләре белән аралаша. Ырымбур шәһәрендә оешкан комсомол ячейкасына кабул ителә.

Ул балачактан ук белемгә, шигърият дөньясына тартыла. Әнисе Рәхимә шигъри күңелле була. Авыл мәктәбенә кергәнче үк, өлкән абыйсы Ибраһим аны Габдулла Тукай шигырьләре белән таныштыра. Муса аларны, бик тиз ятлап алып, иптәшләренә сөйли торган була. Ул яшьтән үк рәсем төшерү белән мавыга. Мусаның иҗади талантын үстерүдә картәнисе Гыйльминең дә роле зур була. Ул күп татар җырларын белә, оныгына әкиятләр сөйли.

Егет, Ырымбурда укыганда, «Урал» кунакханәсенең беренче катында урнашкан китапханәгә йөри. Габдулла Тукай, Мәҗит Гафури әсәрләре белән ныклап таныша.

Муса беренче шигырьләрен авыл мәктәбендә укыганда ук яза. Беренче империалистик сугыш башлангач, ирләр сугышка китә. Хатыннары еш кына Мусадан аларга хат яздыралар. Әнә шул чагында малай үзенең шигырьләрен дә язып җибәрә торган була.

13 яшендә язган «Бәхет» шигыре Төркестан фронтының татар телендә чыга торган «Кызыл Йолдыз» газетасында басыла. Шушы ук газетада аның тагын берничә шигыре дөнья күрә.

1919 елда әтисе үлгәч, Муса авылга кайта. Биредә ул яшь Совет республикасын, Кызыл Армияне данлап шигырьләр яза.

Авылда балалар оешмасы төзи. Аңа «Кызыл чәчәк», соңрак «Кызыл Йолдыз» исеме бирәләр. Алар белән занятиеләр үткәрә, стенгазеталар чыгара, җыелышлар уздыра, спектакльләр куя. Соңрак волость комсомол комитеты Муса төзегән балалар оешмасын бу яклардагы беренче пионер оешмасы дип таный.

1920 елда Муса авылда беренче комсомол ячейкасы төзи һәм аның җитәкчесе була. Аны волость комсомол комитеты әгъзасы итеп сайлыйлар.

Бу чорда ул күп укый. Татар, урыс, Көнчыгыш шагыйрьләренең иҗаты белән ныклап таныша, үзе дә яза.

1922 елның азагында Казанга килә, 1923 елда Татрабфакта укый башлый. Әлбәттә, биредә инде иҗтимагый, сәяси, рухи, иҗади үсеш өчен мөмкинлекләр нык арта. Аның шигырьләре «Безнең юл» журналында басыла. Бу чорда ул Туган ил, партия, комсомол, Ленин турында югары пафослы шигырьләр яза. «Авыру комсомолец» поэмасы өстендә өч ел эшли. Соңрак аның исемен «Үтелгән юллар» дип алыштыра. «Каз канаты», «Бибкәй кыз» дигән пьесалар да яза. Алар Казан һәм Уфаның театрларында, клубларында уйнала.

1925 елда «Барабыз» исемле беренче җыентыгы басылып чыга. Шул ук елда ул, рабфакны тәмамлап, туган авылы Мостафага кайта. 19 яшьлек егет туган җирендә комсомол эшен җанландыруга керешә. Бераздан аны Орск өяз комсомол комитетына инструктор итеп алалар. Озак та үтмәстән, комсомолның Ырымбур губернасына татар-башкорт секциясенең инструкторы итеп эшкә чакырыла. Биредә ул башы-аягы белән мәшәкатьләргә чума. Авылдан авылга йөреп, халыкны агарту эшләрен җайга сала, комсомол ячейкалары, үзешчән түгәрәкләр оештыра. Ә төннәрен яңа әсәрләр иҗат итә.

1927 елның августында Бөтенсоюз комсомол конференциясе делегаты итеп сайлана. Ә конференциядә аны ВЛКСМ Үзәк Комитетының татар-башкорт бюросы секциясе әгъзасы итеп сайлыйлар. Ул Мәскәү предприятиеләрендә еш була. Лекция, докладлар белән чыгыш ясый.

Мәскәүдә ул балалар өчен татар телендә чыга торган «Кечкенә иптәшләр» журналының мөхәррире итеп тәгаенләнә. Бераз вакыт үткәч, «Октябрь баласы» дигән журнал чыгаруны оештырырга кушалар.

1927 елда аның күптән күңелендә йөргән хыялы тормышка аша. Ул Мәскәү дәүләт университетының әдәбият һәм сәнгать факультетына кабул ителә, уку белән беррәттән, студентлар арасындагы иҗтимагый-сәяси эшкә кушыла. Яшь әдәбиятчыларның татар-башкорт секциясе белән җитәкчелек итә. Яшьләр алдында еш кына лекцияләр белән чыгыш ясый. 1929 елда аны ВКП(б) сафларына кабул итәләр.

1931 елның июнендә Мәскәү дәүләт университетында укуын тәмамлый. 1932 елда Мәскәүдә татар телендә чыга торган «Коммунист» газетасының әдәбият һәм сәнгать бүлеге мөдире итеп тәгаенләнә. Газета СССР Бөтенсоюз Үзәк Башкарма Комитеты (ВЦИК) органы булып тора.

Урып-җыю вакытында ул газета хәбәрчесе сыйфатында Түбән Идел төбәгендә һәм Татарстан АССРда, Тула эшчеләре, Надеждинск металлурглары, Каспий балыкчылары янында була. Кайда гына йөрсә дә, гади халык, эшчеләр, колхозчылар белән аралаша. Ә төннәрен мәкаләләр, шигырьләр яза. Шигырьләрендә гади хезмәт кешеләрен мактый.

1929–1935 елларда татар телендә аның «Иптәшкә», «Орденлы миллионнар», «Шигырьләр һәм поэмалар», урыс телендә «Стихи» китаплары чыга.

1934 елның 17 августыннан 1 сентябренә кадәр Мәскәүдә Союзлар йортының Колонналы залында совет язучыларының I Бөтенсоюз съезды үтә. Анда Муса да катнаша. Максим Горькийның чыгышы аңарда тирән эз калдыра.

1935 елда Мусаны П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү дәүләт консерваториясе каршында оешкан Татар опера студиясенең әдәби бүлек мөдире итеп тәгаенлиләр. Студия Казанда беренче татар опера театрын оештыруда ярдәм итәргә тиеш була.

Җәлил инициативасы буенча күп кенә классик операларның либреттолары татар теленә тәрҗемә ителә. Бу эшкә Ә. Фәйзи, Ә. Ерикәй, Ф. Бурнаш, Х. Туфан һәм башка язучылар җәлеп ителә.

Бу чорда Җәлил үзе «Алтынчәч» һәм «Балыкчы кыз» либреттоларын иҗат итә.

1938 елның декабрендә Казанда Мәскәү консерваториясенең Казан студиясе базасында опера театры ачыла. Муса Җәлил театрның әдәби бүлек мөдире итеп тәгаенләнә. Ул анда 1941 елның июленә кадәр эшли. Хәзерге көндә татар опера һәм балет театры горур рәвештә аның исеме белән атап йөртелә.

Бу чорда Муса киң колач белән иҗат итә, аның «Алтынчәч», «Җиһан», «Хат ташучы» поэмалары татар совет әдәбияты хәзинәләренә әверелә. Күп кенә лирик шигырьләренә көйләр языла, кайберләрен хәтта халык җыры дип йөртәләр.

1939 елда ул Татарстан Язучылар берлеге идарәсе рәисе итеп сайлана. Шул елның 19 ноябрендә аны шулай ук Казан шәһәр Советы депутаты итеп күрсәтәләр.

Сугыш чыкканның икенче көнендә үк Муса Җәлил, хәрби комиссариатка барып, үзен фронтка җибәрүләрен сорап, гариза яза. Вакыт җиткәч җибәрербез, дигән җавап ала.

1941 елның 13 июлендә, хәрби хезмәткә чакырып, повестка килә. Аны Татарстанда оешып яткан артиллерия полкына атлы разведчик, гадирәк итеп әйткәндә, ездовой итеп билгелиләр.

Бу вакытта Татар дәүләт опера һәм балет театрында аның либреттосына язылган «Алтынчәч» операсын куялар. Муса аның премьерасында катнашырга бик нык теләсә дә, андый мөмкинлек булмый.

Ул хезмәт иткән часть командиры музыка сөюче кеше була. Ул «Алтынчәч»нең премьерасында катнаша. Либретто авторының үзе командалык иткән частьта булуын ачыклый. Икенче спектакльдә инде Муса үзе дә катнаша.