СС ЧАСТЬЛАРЫНДАГЫ ТӨРКИ ХАЛЫКЛАР

Хәрби әсирләрдән СС частьлары төзү сугышның икенче елында ук башлана. 1942 елның маенда латыш, литва, эстоннардан СС берләшмәсе төзергә рөхсәт бирелә. 1943 елның язында «Галиция» СС дивизиясе составына 30 меңгә якын украин керә.

Төрки халыклардан да СС частьлары төзү идеясе туа. Бу эшнең теоретиклары булып Райнер Ольша, майор А. Майер-Мадер, профессор Г. фон Менде, азәрбайҗан А. Фаталибейли-Дудангинский, немец Һарун әр-Рәшид чыгыш ясый.

Башта майор А. Майер-Мадер җитәкләгән батальонны ССның 1 нче Көнчыгыш мөселман полкы итеп үзгәртеп коралар.

1944 елның 2 маенда Гиммлер бер ел эчендә Көнчыгыш мөселман СС дивизиясе төзергә дигән приказ чыгара. 1944 елның җәендә бу берләшмәнең җитәкчесе Һарун әр-Рәшид телгә алына. 1886 елда туган бу кешенең чын исеме Вильгельм Хинтерзац була. Беренче империалистик сугыш вакытында төрек генераль штабына җибәрелә. Төрек армиясе полковнигы булып хезмәт итә. Сугыштан соң Әнвәр пашаның киңәшчесе һәм аның штаб җитәкчесе вазифасын башкара. Ислам динен кабул итеп, исемен үзгәртә. СС берләшмәсен төзегәндә, аңардан да кулай кандидатура булмый.

Бу берләшмә «Восточнотюркское боевое соединение» (ВТБС) дип атала. Татарча «Көнчыгыш төрки СС хәрби берләшмәсе» дип йөртелә.

Берләшмәне төзү акрын бара. Аны хәрби хәрәкәтләр өчен дә, пропаганда максатларында да файдаланып булыр дип уйлыйлар.

Берләшмәне төзегәндә, Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгына мөрәҗәгать ителә. Әсирләрне лагерьлардан җыялар.

Татар арадашчылыгы җитәкчесе Генрих Унглаубе да СС берләшмәсе җитәкчелегенә җәлеп ителә. Арадашчылыкның башка активлары да бу эштән читтә калмый.

1944 елның 20 октябрендә рейхсфюрер Гиммлер Көнчыгыш төрки СС хәрби берләшмәсен төзү турында приказ бирә. Рәсми рәвештә ВТБС 1944 елның 1 октябрендә оешкан дип исәпләнә. Бу көнгә берләшмә эчендә Төркестан, татар, Кырым татарлары сугышчан төркемнәре оешкан була.

Төньяк Италия (Верона) аларның төп урнашу ноктасы була. Әлеге берләшмә шушы илдә, шулай ук Словакиядә сугыш хәрәкәтләрендә катнаша.

СС берләшмәсендәге татарлар саны турында төгәл мәгълүматлар юк. Шулай да бу чордагы документларда татарлар хакында да язмалар күренгәли.

Иң элек татар төркеменең командиры башка милләт кешесе була. Бу хәл өстәмә кыенлыклар тудыра. Татарларның командиры да татар кешесе булырга тиеш дигән фикерләр күп була. Шуннан чыгып, татар командирлары әзерләү максаты куела. 1945 елның гыйнвар-февралендә Татар арадашчылыгының Кринке һәм Даргибель лагерьларында офицерлар укыта башлыйлар. Бу эштә Унглаубе үзе, А. Таһиров, И. Гайса, Ш. Нигъмәти кебек элекке офицерлар һәм арадашчылык активлары катнаша. 24 кешелек төркемне укытып чыгаралар. Шуның унысын, командир булырлык дип, ВТБС штабына җибәрәләр.

Башка хәрби берләшмәләрдәге буталыш, качу хәлләре СС частьларында дә кабатлана. 1944 елның 25 декабрендә Төркестан полкы командиры Гулам Алимов, үзенә буйсынган 458 ССчыны алып, Словакия партизаннары ягына чыга (дөрес, аларның бер өлеше гыйнвар башында кире кайта).

Хәрби сводкаларда татарларның да качу очраклары турында хәбәрләр була.

1945 елның 12 гыйнварында ВТБС командиры Һарун әр-Рәшид Венага телеграф аша түбәндәгеләрне хәбәр итә: «Ышанычсыз булган өчен, Идел буе татарларын коралсызландырдык. Алар большевистик ышану белән йөриләр, урысча да сөйләшәләр, дингә дә артык бирелмиләр».

Яңадан дүрт көннән берләшмә командиры ССның баш идарәсенә түбәндәге телеграмманы бирә: «Минем тарафтан 187 Идел-Урал татары, коралсызландырылып, хәрби әсирләр лагерена озатылды. Алар арасында политруклар булган».

Х. Унглаубе истәлекләрендә ССның Идел-Урал сугышчан төркемендә баш күтәрү очрагы, анда татар булмаган күп командирлар үтерелүе турында мәгълүмат бар.

1945 елның 18 февралендә Һарун әр-Рәшид СС баш идарәсенә: «Идел-Урал хәрби төркеме 74 кешедән тора, командирлары юк. Шуңа күрә Кырым татарлары төркеменә бирелделәр», – дип хәбәр итә.

Хәрби әсирләрдән СС частьлары төзү идеологы Р. Ольшаны берләшмәдәге хәлләр нык борчый. Ул, үзеннән җаваплылыкны төшерү өчен, ВТБС командиры Һарун әр-Рәшидне гаепләп, югары оешмага хат яза. Имеш, әр-Рәшид командирлар әзерләүгә җитди карамаган, әсирләрнең командирларны сайлау тәртибен керткән һәм башка җитешсезлекләргә юл куйган. Шулай итеп, СС частьларындагы аз санлы татарлар да немецка тырышып хезмәт иткән дип булмый.

НЕМЕЦ ХӘРБИ ЧАСТЬЛАРЫНДАГЫ ТАТАРЛАР

Без нинди гаскәри частьларда күпме татар булганын югарыда әйтеп киттек. Инде хәрби берләшмәләрдә барлыгы ничә татар әсире исәпләнүен сөйлик.

Иң башта «татар» дигән терминны аңлатып китик. Бу очракта «татар» термины татар милләтеннән булган кеше, этник татар дигәнне генә аңлатмый, ә җыелма мәгънәне, «Идел-Урал», ягъни «Волга-татар» легионына кергән, Идел буе, Урал тирәсендә яшәгән татар, башкорт, татарча сөйләшә торган чуваш, мари, мордва, удмурт милләтләреннән булган әсирләрне дә аңлата.

Немец документларында бер-ике мәртәбә генә безнең төбәкләрдәге төрле милләтләр телгә алына. Әйтик, 1942 елның 15 августында Гитлер штабы начальнигы Кейтель кул куйган приказда һәм шул елның 15 августында ОКХдан килгән приказда түбәндәгеләр әйтелә:

1. Татарлардан, башкортлардан, татарча сөйләшүче Идел буе халыкларыннан легион төзергә.

2. Төркестан легионында булган татарларны «Идел-Урал» легионына күчерергә.

3. Әсир татарларны, башкалардан аерып, Седльце лагерена (Варшава – Брест тимер юлы линиясендә) тупларга. Аларны генерал-губернаторлыкның хәрби командующие карамагына тапшырырга.

4. Төзелгән легионны беренче чиратта партизаннарга каршы көрәштә файдаланырга.

Шулай итеп, немецлар өчен Уфа һәм Казан татарлары да, башкортлар да, чуваш, мари, мордва, удмурт халыклары да һәммәсе бер булган. Аларның барысын да «татар» дигән термин белән атаганнар. Шуңа күрә немецларның күрсәтмәләрендә тик «татар» термины гына кулланыла.

Немец гаскәри частьларында ничә татар хезмәт итүе турындагы сорауга да төгәл җавап бирүе кыен. Төрле документларда, отчётларда төрле саннар китерелә.

1944 елның 10 октябрендә Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгының Татар арадашчылыгы җитәкчесе Хайнц Унглаубе төзегән мәгълүматларга караганда, унике кыр батальоннары оешып, аларда 11 мең Идел буе татары исәпләнгән. Башка хәрби берләшмәләрдә – 4 мең, эшче батальоннарда – 8 мең, Көнчыгыш эшчеләре арасында – 5 мең, хәрби әсир лагерьларында 15–20 мең кеше булган. Тагын да бик күп татарлар Власовның Урыс азатлык армиясендә (РОА) хезмәт итә, диелгән. (Бу саннарны карагач, бер сорау да туа: ул нинди унике батальон?!)

1944 елның 14 декабрендә СС Баш идарәсе Көнчыгыш бүлеге җитәкчесе Фриц Арльт үзенең коллегасы Райнер Ольшага 20 меңгә якын татар вермахтта, тагын да 20 меңе «Хивис» һәм Урыс азатлык армиясендә хезмәттә торуын хәбәр итә.

1945 елның 20 мартында Татар арадашчылыгының җитәкчесе Л. Стамати кыр батальоннарында, төп легионда, аерым сугышчан һәм төзелеш берләшмәләрендә 19 300 татар, тагын да Көнчыгыш эшчеләре арасында – 4 мең, хәрби әсирләр арасында 20 мең татар бар дип исәпли. Шулай итеп, барлыгы 43 мең татар җыела.

Сугыштан соң төзелгән «Идел-Урал» легионы» кулъязмасында легионда һәм кыр батальоннарында – 12 мең, СС Көнчыгыш төрки сугышчан берләшмәсендә – 1 мең, төзелеш батальоннарында – 10 мең, аерым берләшмә һәм төркемнәрдә – 17 мең, барлыгы 40 мең татар булганы күрсәтелә.

Иреклеләр берләшмәләре командующие Эрнст фон Кёстринг сугыштан соң үзенең истәлекләрендә болай дип яза: «1944 елның язында вермахтта Көнчыгыш иреклеләренең гомуми саны 700 мең кешегә җитте. Соңрак, Власов Армиясе дә төзелгәч, бу сан 800–900 меңгә якынлашты».

Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгындагы бүлек мөдире Герхард фон Менде Көнчыгыш иреклеләренең саны миллион кешегә җитә дип исәпли.

Инде башка халыклардан төзелгән легионнарда күпме солдат булганын карыйк. 1944 елның 10 октябренә Х. Унглаубе мәгълүматлары буенча төркестанлылар – 75 мең, Кырым татарлары – 12 мең, азәрбайҗаннар – 20 мең, әрмәннәр – 18 мең, грузиннар – 20 мең, Төньяк Кавказ халыклары 20 мең кеше исәпләнгән.

Болар бары тик милли легионнардагы солдатлар саны гына, башка хәрби берләшмәләрдә йөргәннәре керми.

1942–1943 елларда ундүрт Төркестан, сигез Азәрбайҗан, җиде Төньяк Кавказ, сигез Грузин, тугыз Әрмән, җиде «Идел-Урал» батальоннары оешып, аларда 53 мең солдат исәпләнә.

ССЧЫЛАР, АБВЕРЧЫЛАР, ШЫМЧЫЛАР ҺӘМ ХЫЯНӘТЧЕЛӘР ТУРЫНДА

Фашист Германиясенең җитәкчелек структурасында Гиммлер җитәкләгән вәхши СС органнарының роле зур булганы һәркемгә билгеле. ССны еш кына дәүләт эчендәге дәүләт дип атыйлар. Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгы, рейхскомиссариатлар төзелгәч, СС органнары башта читтә калган кебек була. Әмма бераздан бу өлкәгә дә үтеп керәләр. Легионнар төзүгә, аларны файдалануга контрольлек итәләр. Диңгез хайваны сигезаяк кебек, алар да легиончыларны чорнап алалар.

1943 елның азагында төрки халыклардан махсус СС гаскәри берләшмәсе оештырыла башлый.

Хәрби әсирләрне вермахтка хезмәт итүдә файдалануның теоретик һәм практик мәсьәләләре белән немец Райнер Ольша аеруча күп шөгыльләнә. Ул белеме буенча медик була. Берлин университетының чит телләрне өйрәнү факультетында да укый. 1936 елда Урта Азиядә совет сәламәтлек саклау системасы турында диссертация яклый. Көнчыгыш белгече Г. Кляйневның ассистенты була. 1942 елда Төркестан турында монография бастыра. 1941 елның сентябрендә СС сафына чакырыла. Аңа унтерштурмфюрер званиесе бирелә һәм тәүге чорда санитария-хуҗалык эшләре белән шөгыльләнә.

Сугыш ахыры якынлашып, совет әсирләрен Германиягә хезмәт иттерү киң колач ала башлагач, Ольша кебек кадрлар өскә күтәрелә. 1944 елда аңа инде гауптштурмфюрер СС чины бирелә. 1944 елның гыйнварында Дрезденда аның җитәкчелегендә «Төркестан эшче берләшмәсе» дигән оешма төзелә. Ул ССның баш идарәсенә буйсына. Бу, асылда, тугыз бүлектән торган фәнни-тикшеренү институты була.

Райнер Ольша, сугыш тәмамлангач, безнең гаскәрләр тарафыннан кулга алына. Әсирлектә чагында ул үзенең эшчәнлеге турында шактый зур күләмдә истәлекләр яза. Кайбер тарихчылар раславынча, Германиядәге совет оккупация гаскәрләре тарафыннан ул 1946 елның 16 мартында үлем җәзасына хөкем ителә.

«Идел-Урал» легионында СС яшерен агентлары күп була. Алар легион штабындагы, батальоннардагы хәлләрне күзәтеп торалар. Һәрбер батальонда шымчылар челтәре оештырыла. Германия империясенә каршы эш алып баручыларны фаш итәргә тырышалар. Патриотларны җәзалап үтерүдә катнашалар. Күпләрен Бухенвальд, Освенцим, Майданек һәм башка үлем лагерьларына озаталар.

СС агентларыннан тыш, легионнарда Гитлер армиясенең Абвер контрразведка бүлеге дә хәрәкәт итә. «Идел-Урал» легионында «1-Ц» подразделениесе бу эшне башкара. Муса һәм аның көрәштәшләренең һәр адымын алар контрольдә тотарга тырышалар. Патриот әсирләр турында материаллар туплыйлар. Гадәттә, без Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләрен хыянәтче Җамалетдинов саткан дип сөйлибез. Асылда, мондый хыянәтчеләр күп була.

«Әсирлек» дигән сүзне ишетү белән, бүген дә күңелләр шомлана. Ул бичараларны кызгану хисләре көчәя. Әйе, алар концлагерьларда хайван хөкемендә булганнар. Фашистларның репрессия машинасы, кемнең кем булуына карамастан, физик һәм рухи яктан сытарга көйләнгән. Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгы, Татар арадашчылыгы, «Идел-Урал» комитеты, СС һәм Абвер шымчылары һәммәсе дә совет әсирләрен немецка тугры хезмәт иттерү максатыннан чыгып эш итәләр. Алар ягында каршы килгән һәркемне юк итәрлек корал, акча, куәтле пропаганда машинасы, көчле кадрлар була. Менә шул шартларда да безнең татар егетләре сыгылып төшми. Дошманның үз өнендә аларга карата яшерен эш алып бара. Җае чыгу белән, коралын фашистларның үзләренә каршы бора.

ИДЕОЛОГИК ЭШКӘРТҮ, ҮГЕТ-НӘСЫЙХӘТ ЭШЛӘРЕ

Көнчыгыш легионнарын оештырганда, андагы халыкны, ягъни Кызыл Армиянең элекке сугышчыларын, идеологик яктан эшкәртергә, аларны Германия һәм аның тәртипләрен хупларлык, Совет иленә каршы сугышырлык итеп яңадан тәрбияләргә кирәк була.

Бу максаттан елдан-ел зурая барган пропаганда аппараты оештырыла.

Көнчыгыш легиончылары арасында үгет-нәсыйхәт эшләрен оештыру белән Геббельс җитәкләгән Пропаганда министрлыгы каршындагы «Винета» оешмасы (җитәкчесе – Э. Тауберт) шөгыльләнә. Аның хәстәрлеге белән матбугат продукциясе – листовкалар, брошюралар, плакатлар бастырып чыгару, грампластинкалар яздыру, фильмнар төшерү, төрле телләрдә радиотапшырулар оештыру кебек эшләр башкарыла.

Пропаганда министрлыгы вермахтның пропаганда бүлеге (җитәкчесе – зондерфюрер К. Людерзен) һәм Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгы (күбрәге арадашчылыклар белән), шулай ук Чит илләр министрлыгы белән тыгыз бәйләнештә эшли.

Сугыш башлану белән үк, пропаганда эшләре киң җәелдерелә. Оборонада яткан безнең солдатлар өстенә самолёттан листовкалар ташлау турында күп ветераннар сөйли торган иде.

Башта ул листовкалар Кызыл Армияне таркату, совет солдатлары коралларын ташлатып, немецлар ягына чыгару максатыннан таратыла. Көнчыгыш легионнары төзелгәч, аларны немецка тугры хезмәт иттерү бурычы күздә тотыла.

Иң элек кайбер немец армияләре каршында пропагандистлар курслары оештырыла. Аларда СССРның урыс булмаган халык вәкилләре укытыла. Курс тәмамлаучыларның күпчелеге хәрби әсирләр лагерена җибәрелә, алар Көнчыгыш легионнарына вербовкалау белән шөгыльләнә.

Әлбәттә, кыска вакытлы курсларда укыган кадрларның әзерлеге җитәрлек булмый. Шуңа күрә стационар мәктәпләр, уку үзәкләре төзү зарурлыгы туа. Шундый үзәкләрнең берсе Берлиннан 60–65 чакрым көньяк-көнчыгыштарак Вустрау дигән шәһәрчектә оеша. Анда Урта Азия, Кавказ, Идел буе халыклары вәкилләрен укытырга уйлыйлар. Аның белән янәшәдә урыслар өчен Циттенхорст, украиннар һәм белоруслар өчен Вутцетс лагерьлары оеша.

1942 елның 8 февралендә бу лагерьларга автобуслар белән беренче тыңлаучыларны китерәләр. Аларның саны 360 кешегә җитә. Занятиеләр 15 мартта, тиф эпидемиясе тәмамлангач башлана. Вустрауда укытуны тагын да соңрак башлыйлар, чөнки укытучылары булмый.

1942 елның февраль азагында Вустрау лагере җитәкчелеге Көнчыгыш территорияләр эшләре министрлыгына лагерьны икегә бүлү тәкъдиме белән чыга. Беренчесе – «вступительный», икенчесе – «свободный». Икенче өлешендә хәрби әсир буларак тәгаенләнгән кешеләр укырга тиеш дип карала.

Бу тәкъдим кабул ителә, һәм яңа бараклар төзү башлана. 1942 елның октябренә төзелеш эшләре тәмамлана.

1942 ел дәвамында Вустрау лагерена 127 татар һәм төркестанлы җибәрелә. 1943 елның 1 гыйнварына «вступительный» дигәнендә – 36, «свободный» лагеренда 12 татар була. 1943 елда бу лагерьда 539 кеше әзерлек үтә. Ә Рафаэль Мостафин фикеренчә, бу лагерьда, гомумән, барлыгы 2000 ләп элекке совет солдаты – хәрби әсир укытыла. Әлбәттә, аларның күпчелеге – грамоталы кешеләр, алар арасында урта һәм югары белемлеләр дә күп булган.

Вустрау лагере аша Муса Җәлил, Абдулла Алиш, Рәхим Саттар һәм башка татар патриотлары үткән.

Вустраудан тыш, Потсдам һәм башка урыннарда да шундый ук уку үзәкләре оештырыла.

Пропаганда министрлыгы хәрби җитәкчелек белән берлектә Гитлер Германиясен мактауга корылган махсус сәяси фильмнар да төшертә.

1943 елның мартында хәрби әсирләр арасыннан кино төшерүдә катнашырлык иҗат кешеләрен эзләп табарга дигән приказ чыга.

Легиончылар һәм Көнчыгыш эшчеләрен идеологик эшкәртү өчен, Германия радиосы СССР халыкларының уннан артык телендә тапшырулар алып бара.

1942 елның июлендә, татар телендә тапшырулар алып бару өчен, радиоредакция оеша. 7 июньдә генә әсирлектән азат ителгән Тамырбәк Дәүләтшин аның җитәкчесе итеп куела. Бер ай чамасы вакыт үткәч, аны бу эштән азат итәләр. Татар редакциясен Шәмсия Идриси исемле ханым җитәкли. Редакция составында башта – 3, соңрак 5 кеше эшли. Муса Җәлилнең яшерен төркеменә кергән Әхмәт Симаевның шунда эшләве билгеле.

Немец китапларында язылганча, 1944 елның уртасында Германиядә һәм ул яулап алган җирләрдә урта һәм озын дулкынга көйләнгән – 107, кыска дулкындагы 23 передатчик һәм чыбык буенча тапшыручы 150 радио пункты эшләгән. Аларда 6300 кеше хезмәт иткән.

«Идел-Урал» легионы Франциягә күчерелгәч, Бордо, Рен-Тири, Лимур радиостанцияләре дулкыннарында өстәмә тапшырулар оештырыла.

Легионга һәм хәрби әсирләр лагерьларына Берлиннан килеп лекция укучылар да була.

Төрле телләрдә газета-журналлар чыгаруга да әһәмият бирелә. Татар телендә «Идел-Урал» легионы өчен «Идел-Урал» газетасы, «Татар әдәбияты» журналы, «Германча-татарча белешмә» чыгарыла.

«Идел-Урал» газетасы 1942 елның 15 ноябреннән алып атнага бер тапкыр дүрт биттән, аерым очракларда алты, сигез биттән чыгарыла. 30 нчы елларда татар телендә кабул ителгән латин шрифтында басыла. Редакция башта Берлинда, 1945 елның гыйнварыннан алып Потсдам шәһәрендә урнашкан була. Газетаны оештыруда Әхмәт Тимер, Тамырбәк Дәүләтшин башлап йөриләр. Аннары баш редактор итеп Кыям Галиев, 1944 елның октябрь-ноябрендә обер-фельдфебель Ишмаев тәгаенләнә.

Төп материаллар татар телендә басыла, 1944 елның 5 март саныннан алып Идел буе халыклары телләрендә кушымталар чыга башлый. Бу көндә чуваш телендәге кушымта чыга.